Tag Archives: Зелик Аксельрод

«От буквы “П” мы начали движенье…»

Привет! Нудным быть не хочется, да и страх в Беларуси, что бы там ни говорили, захватил далеко не всех. В то же время «Комеди-клаб» я здесь устраивать отказываюсь. «Нужно что-то среднее, да где ж его взять?..» (С) Поищем. «Анахну бадэрэх», как назывался бюллетень Израильского центра в Минске лет 20 назад. Сиречь «Мы в пути».

Автор С. Маршак, но это не точно

Ну вот, 4-5 сентября отгремели (отшелестели?) «Дни белорусской письменности» в Копыле, открылись аллея писателей, памятник Тишке Гартному работы скульптора Павла Войницкого.

Теперь в городе два Тишки: один пожилой, 2000 г. выпуска, другой моложавый

Даже Менделе Мойхер-Сфорима организаторы вспомнили, судя по этой статейке (а будем себя хорошо вести, так в следующий раз и Абрама Паперну припомнят во всю мощь!). Но заголовок в «СБ» угарный, конечно: «Писатели и книги в порядке». Ни фига себе в порядке: уже рассказывал, сколько умерло членов Союза белорусских писателей только за июль-август 2021 г. (не менее шести из менее чем пятиста). Сейчас кратко поведаю о потерях «литературного цеха» Беларуси с начала года, называя покинувших нас членов двух союзов, СБП и СПБ:

В. Ф. Гируть-Русакевич, В. Н. Киселёв, Ф. В. Шкирманков – январь;

Л. Г. Матюхин, Р. И. Реутович, А. К. Сульянов – февраль;

И. А. Муравейко – март;

М. А. Карпеченко, А. К. Клышко, И. В. Малец, В. А. Попкович – апрель;

И. К. Стадольник – май;

Л. К. Леванович (Леонов) – июнь;

Г. Б. Богданова, В. Л. Лясковский, В. Н. Сивчиков – июль;

А. С. Василевич, А. С. Рязанов, С. Ф. Цыплюк – август.

Многим было за 70 или за 80, но это не значит, что их творческий потенциал иссяк. А, к примеру, прозаику и издателю Владимиру Сивчикову исполнилось всего 63, поэтессе Галине Богдановой – 60…

В августе из-за претензий госорганов ликвидированы были Белорусский ПЕН-центр и Белорусская ассоциация журналистов, служившие какими-никакими опорами для пишущих людей. Из-под удара по-прежнему не выведены Союз белорусских писателей и Общество белорусского языка (ТБМ). Как минимум трое литераторов сейчас находятся за решёткой со статусом политзаключённых: я об Алесе Беляцком, Павле Северинце и Александре Федуте. В июне 2021 г. поэт-пчеловод, организатор «Медовой премии» 59-летний Микола Папеко был осуждён на два года «химии» по надуманному (чтобы другим неповадно?) «хороводному делу». Несколько месяцев под домашним арестом сидит драматург Юлия Чернявская… И т. д.

Короче говоря, празднества в Копыле, даже абстрагируясь от неподавленной эпидемии COVID-19, видятся ежели не «пиром во время чумы», то чем-то к нему близким. Вполне логично, что «Национальную литературную премию»-2021 в одной из номинаций получила самодовольная посредственность – отставной крупный чиновник, отметившийся на своих должностях разве что ревностным насаждением «госидеологии», гонениями на всяческое свободомыслие.

Невесел этот год и для историков Беларуси. Начался он со смерти видного геральдиста Анатолия Титова (27.11.1947 – 05.01.2021; тоже, кстати, состоял в СБП), затем ушли доктора исторических наук Аркадий Русецкий (01.11.1942 – 10.01.2021; был членом СПБ), Леонид Лыч (08.02.1929 – 17.01.2021), Мария Беспалая (25.11.1948– 15.02.2021)… В мае, как упоминал уже, не стало Евгения Анищенко и Сергея ЖумаряЛетом скончались кандидаты исторических наук Олег Иов (19572021), Варвара Кухаренко (1981–2021) и Владимир Гуленко (1954–2021), человек, интересовавшийся моими публикациями в журнале «ARCHE». И вот на днях – печальная весть о безвременном уходе ещё одного моего читателя, Владимира Ляховского (05.02.1964 – 07.09.2021). В 2015 г. мы полемизировали по переписке; обзор его opus magnum, книги «Ад гоманаўцаў да гайсакоў. Чыннасць беларускіх маладзёвых арганізацый у 2-й палове ХІХ ст. – 1-й палове ХХ ст. (да 1939 г.)», был помещён на belisrael.info здесь.

В. Кухаренко, В. Гуленко, В. Ляховский

Пожалуй, Владимир Викторович Ляховский заслуживает отдельной публикации. Пока же приведу отрывки из его посмертно опубликованной беседы с корреспондентом «Радыё Свабода», в переводе с белорусского:

Депутат и историк Игорь Марзалюк, который постоянно высказывается против бело-красно-белого флага, не специалист в этом деле. Ни в вопросе символики, ни в истории коллаборационизма в годы ІІ мировой войны. Его сфера интересов как историка — период Средневековья. Поэтому здесь он выступает как пропагандист общества «Знание»… Когда он как медиевист высказывается по этой теме, то лишь показывает свою профнепригодность и политическую ангажированность.

Или возьмём [Вячеслава] Даниловича (бывший директор Института истории Академии наук, ректор Академии управления при президенте. — «РС»). Он защищал диссертацию по теме Западной Беларуси, и она была неплохая. Но то, что он говорит на нынешней должности, его уровень аргументации, — это вызывает у меня чувство стыда за нашу науку.

У нас существуют клише и стереотипы по истории белорусского коллаборационизма периода ІІ мировой войны. Они сформиировались в советское время. А вопросы символики вообще не исследовались в советские и постсоветские времена.

Это попытался сделать Алексей Литвин в своей монографии. И знаете, что получилось? Почти два года ему не утверждали докторскую диссертацию. Для других историков это был урок, что тему лучше не трогать, ибо она не диссертабельная…

В 1989 году в газете «Звязда» состоялся «круглый стол» насчёт национальной символики, который вёл Валентин Жданко. Там самым знающим человеком в этом вопросе был геральдист Анатолий Титов, который не так давно покинул нас. О 1920-х и более поздних годах, об использовании национальной символики он знал больше, чем и Литвин, и [Николай] Сташкевич, и иные более маститые по своим званиям историки.

Ведь только теперь начинается серьёзное изучение темы войны. Только теперь что-то делается по этой проблематике независимыми и неангажированными историками. А тот «круглый стол» доказывал, что даже наша профессура не владела этой темой. А те, кто владел, как Литвин, включали внутреннего цензора.

В 2000-х годах в Институте истории [Академии наук] пытался восстановиться Станислав Рудович. Это один из авторитетных исследователей нашей государственности и БНР. Тот же Данилович отказал ему, сказав, что его тема неактуальна для Института.

Недавно в Институте истории ликвидировали геральдический сектор и уволили одного из авторитетнейших геральдистов Алексея Шаланду. А ныне пропагандисты призывают опираться на факты…

Многие суждения покойного вполне резонны. Как известно тем, кто следит за моими публикациями, я — за вдумчивую экспертизу при максимально возможном дистанцировании науки от идеологических влияний. И, соответственно, за академическую автономию историков (как, впрочем, и иных исследователей). Возможна ли такая автономия в ближайшем будущем на наших просторах — другой, весьма непростой вопрос.

Разумеется, упомянутое в интервью общество «Знание» не поможет эмансипации учёных, уже по той причине, что оно — химерное, «государственно-общественное». Деятелями из администрации оно видится как «один из главных инструментов донесения актуальной общественно-политической, историко-культурной, научно-популярной информации до граждан нашей страны и даже шире за пределы Беларуси». Пардон, a чем же занималась армия платных идеолухов последние лет 15 — на всяких «днях информирования» и проч.? Может, взыскать с них деньги в бюджет за ИБД неэффективную работу? 😉

Будь нынешняя система поистине рациональна, она (ради экономии ресурсов, а то даже ради выживания…) оставила бы что-то одно: или главное управление идеологии в администрации президента + его «щупальца» на местах, или общ-во «Знание» с несколько увеличенными полномочиями. Но подобные системы не умеют сокращаться, что доказал ещё тов. Сирил Паркинсон в своих незабвенных «Законах». Машину, которой отказывают тормоза, останавливает обычно стена…

Ещё одна утрата – в апреле 2021 г. на 42-м году в украинской Виннице умер историк-идишист Анатолий (Нафтоле) Кержнер, о чём я узнал с запозданием. Жаль, очень жаль. С А. Кержнером участвовали мы в киевском семинаре 2014 г. (он – в более «продвинутой» группе), Анатолий ездил с Алесем Астраухом в большую экспедицию по еврейским местам Украины, Беларуси, Польши… Кроме того, украинско-еврейский историк выступил научным редактором книги о евреях старой Случчины, что вот-вот увидит свет в переводах с идиша, иврита и английского.

Видеоролик о том самом семинаре

А. Кержнер (19792021)

***

Пятого сентября посмотрел я новый западный боевик с примесью фэнтэзи «Шан-Чи и легенда десяти колец». На любителя (драки «по-восточному» приелись ещё три десятилетия назад), но вот что интересно – и, пожалуй, характерно для «их нравов». Публике не только демонстрируются «весёлые картинки», но и внушаются нехитрые – зато действенные – нормы поведения. Например, «провинился – признай это и больше не наступай на те же грабли», «против более опасного врага можно объединиться с менее опасным – во всяком случае, следует заключить перемирие»; «бесполезных людей нет – даже непрофессионал(-ка), оказавшись в нужное время в нужном месте, способен(-на) на многое» и т. п. Утешительное, в общем, кино.

Удастся ли здешним киношникам в ближайшее время снять нечто моральное, но без морализаторства? Ответьте, коли знаете…

А 9 cентября побывал на открытии выставки «Меер Аксельрод. В лёгких красках оживает время», устроенной музеем Янки Купалы по инициативе Михаила Яхилевича (внук художника, живёт в Израиле) и при содействии Евро-Азиатского еврейского конгресса. С интересными речами выступали Лариса Финкельштейн, Александр Радаев, ещё кто-то. Андрей Дубинин прочёл стихотворение Зелика Аксельрода (брата Меера) на идише, прокомментировал отдельные строки.

Л. Финкельштейн, А. Дубинин

Что касается самих работ – их лучше раз увидать…

Много времени это не займёт, зал небольшой, экспонатов всего две дюжины. Но коллекционер и знаток искусства Радаев заметил, что в таком объёме Меер Аксельрод (1902–1970) выставлялся в Минске ровно 100 лет назад, в сентябре 1921 г.

Произведения М. А. всегда изящны и содержательны – спасибо организаторам за доставленную радость. Единственное, что слегка зацепило: М. Яхилевич обмолвился, что поэт Зелик Аксельрод в современной Беларуси забыт. Не совсем так – поэт фигурирует в справочниках, Гирш Релес о нём немало вспоминал, в научно-популярных книгах писал о судьбе З. А. и я… В 2014 г. под эгидой «Шах-плюс» вышла почтовая карточка с изображением З. Аксельрода, а в 2021 г. музейщица Юлия Миколуцкая выпустила в Минске целый набор карточек «Еврейские писатели», в т. ч. с Аксельродом. Полагаю, любителям литературы имя друга и переводчика Янки Купалы достаточно известно; другое дело, что литература & её любители всё чаще загоняются под плинтус (см. выше).

Вольф Рубинчик, г. Минск

10.09.2021

w2rubinchyk[at]gmail.com

Опубликовано 10.09.2021  21:33

ТАЙНЫ МЕЕРА АКСЕЛЬРОДА

Меер Аксельрод: какие тайны может раскрыть желтый шейный платок? И при чем здесь Ван Гог?

Зоя Хруцкая, 16 июня 2021 г.

Работа Меерa Аксельрода, которая хранится в Минском областном краеведческом музее. «Беларус».

Вместе с Минским областным краеведческим музеем мы знакомимся с художниками, которые родом с Молодечненщины и чьи работы хранятся в фондах учреждения. Начнем с творца, родившегося в Молодечно на улице Замковой.

О художниках, картинах и их особенностях рассказывает научный сотрудник Минского областного краеведческого музея Татьяна Березовец.

Меер Аксельрод, автопортрет, 1921 год.

Выгнали из Молодечно

Меер Аксельрод родился 5 июля 1902 года в Молодечно, дом семьи располагался на улице Замковой.

Михаил Яхилевич в издании «Вяртанне» отмечает: «Будущему художнику Мееру (Марку) Аксельроду шел тринадцатый год, когда в начале Первой мировой войны его семью вместе с другими еврейскими семьями выгнали из Молодечно.

Власти боялись, что из-за близости языков евреи могут сотрудничать с немцами».

Долгий период семья жила в Минске. Там молодой человек зарабатывал плакатами для кино, продолжал учебу. В 1921 году дебютировал на выставке белорусских художников в Минске с зарисовками еврейских кварталов и кладбищ. Там его заметил Давид Штеренберг и пригласил учиться в Москву.

Художник часто бывал на родине, в его творчестве много работ, где вспоминается жизнь в Беларуси. В поисках характерного типажа путешествовал по белорусским местечкам: «Надо жить в доме, среди людей. Видеть быт. Знакомиться с людьми. Постараться заслужить их доверие и… уговорить позировать», – делился он.

Аксельрод работал художником-постановщиком во многих спектаклях и фильмах. Оформил более сотни книг – в основном современных ему еврейских и белорусских писателей. Многих из этих авторов впоследствии репрессировали, отмечает Михаил Яхилевич.

Работы Аксельрода в музее

В постоянной экспозиции «Гісторыя Міншчыны» размещаются копии двух произведений Аксельрода, а оригиналы хранятся в фондах. Это «Цімох» и «Беларус» – два портрета, выполненные гуашью на картоне. Если их постоянно экспонировать, они придут в непригодное состояние.

Выставляют оригиналы на специализированных выставках, например, на персональной выставке Аксельрода.

В музее кроме двух портретов есть несколько экземпляров книжной графики Аксельрода, пейзаж «Беларуская вёска» и несколько эскизов. Именно книжная графика занимает большое место в творческом наследии художника. Две книжные иллюстрации Аксельрода в фонды добыл Геннадий Кохановский, как и слуцкий пояс, который он привез из Москвы.

Работа Меера Аксельрода, хранящаяся в Минском областном краеведческом музее. «Цімох».

На что намекает шейный платок

На картинах «Цімох» и «Беларус» герои отражают, как в начале 20 века выглядели люди, как одевались. На картине «Цімох» – мужчина с рыжей бородой. Если полистать работы Ван Гога, у него также много изображений мужчин с рыжими бородами. И «Цімох» напоминает произведения нидерландского творца. Научный сотрудник отмечает, что по работам видно, что Аксельрод ориентируется в том, что с искусством происходит на Западе.

– Его работы с натуры быстрые, темпераментные и острые, – отмечает Татьяна Березовец. – Аксельрод никогда не был импрессионистом. В его творчестве, безусловно, царило волевое, конструктивное начало. А в ранние годы и обозначено экспрессивное. Но с годами заметно усиливались живописные тенденции, желание строить пространство и форму цветом. Всегда плотным, но со сложным и тонким нюансом.

Работа сделана легко, эскизно. Общие черты четкие, но не прорисованная каждая волосинка.

– Для него характерны широкие, обобщающие форму мазки, – комментирует эксперт. – Его колорит нередко скуп и иногда довольно условен. Аксельрод проницательно видел натуру и умел подчеркнуть естественную характерность позы и черт лица. Его герои взяты, кажется, очень просто: крупным планом, приближенные к зрителю, в неглубоком пространстве, без лишних пояснительных подробностей. Но как по-разному живут на плоскости листа и как точно выбрано у каждой модели душевное состояние!

В работе «Беларус» головной убор немного сдвинут набок. У этого персонажа просматривается деталь, напоминающая шейный платок. Белорусская шляхта имела несколько уровней, и даже самые бедные представители стремились подчеркнуть происхождение. Шляхты в этот период уже не было, но люди, происходившие из этого сословия, пытались выделиться. Хранили либо желтые сапоги, либо желтый шейный платок. Их называли «шарачковай» шляхтой – потому что ходили во всем сером.

Вот и герой картины «Беларус» выглядит модником, который может иметь знатное происхождение.

– Отметим, что цвета Аксельрода, как и преимущественно в произведениях белорусского искусства, земляные. Эта особенность очень хорошо заметна в пейзажах белорусского художника Витольда Бялыницкого-Бирули. Он изобразил именно типичные белорусские цвета, показал нашу обычную погоду. Наши цвета – умбристые, рыжеватые, невзрачные зеленые. Как и у Аксельрода.

Зоя Хруцкая

Источник: «Рэгіянальная газета» (Молодечно)

Версия на белорусском

***

09 верасня 2021 г. а 6-й гадзіне вечара ў мінскім Купалаўскім музеі (вул. Я. Купалы, 4) адкрыецца выстава «Меер Аксельрод. У лёгкіх фарбах ажывае час». Мае працаваць некалькі тыдняў, па 21 кастрычніка. Больш падрабязна гл. тут.  Ад сябе дадамо: цалкам верагодна, што на адкрыцці будзе гучаць і мова ідыш, родная для мастака і яго брата, паэта Зэліка Аксельрода.

***

09 сентября 2021 г. в 18.00 в минском Купаловском музее (ул. Я. Купалы, 4) откроется выставка «Меер Аксельрод. В лёгких красках оживает время». Планируется, что будет работать несколько недель, по 21 октября.

От себя добавим: вполне вероятно, что на открытии зазвучит и язык идиш, родной для художника и его брата, поэта Зелика Аксельрода.

Опубликовано 08.09.2021  22:38

В. Прусак. Крумкачы рассеяння (IІ)

(заканчэнне; пачатак тут)

Вольга Прусак з Віцебска – аўтарка п’есы 

АКТ 2 

8. Медытацыя

Вязень зямлі: Што ж не гасне зямля ні ўдзень, ні ўночы — дым і смурод з яе падымаюцца?

Крумкач: Дыхай, дыхай, суцяшайся. Удыхай праз спагаднае сэрца і выдыхай, дакранаючыся да пустэчы ў сабе…

Вязень зямлі: Няўжо палаючыя чэрві, што сцелюцца пада мной — гэта і ёсць пакровы нябёсаў?

Крумкач: Дыхай, дыхай, не прысутнічай. Удыхай спрадвечны смурод, што падступае да горла, і выдыхай, развейваючыся да знясілення.

Вязень зямлі: Вось тут, я знайшоў! Пагрозлівая расколіна!

Крумкач: Дыхай, дыхай глыбока, удыхай праз чарапное шво і выдыхай, адчуваючы жахлівы голад…

Вязень зямлі: (пакутуючы) Есці…

Крумкач: А зараз у перавернутай паставе нараджэння.

Вязень зямлі: (радасна) Ем!

Крумкач: Слухай рык звера ў пустэльні, дачалавечае не-слова!

Вязень зямлі: Іеаіеууіізз…

Крумкач: Слухай быдлячае выццё, жудасныя прамовы на тым баку пустэчы!

Вязень зямлі: Аргррргрррыыыыввмм…

Крумкач: Слухай з раззеўраных вантробаў — шолах, што даходзіць да свісту!

Вязень зямлі: Ааампррродіііассс…

Крумкач: Абвяшча-ай!

Вязень зямлі: Што мне абвяшчаць? Сохне трава, вяне кветка, кветка вяне, трава сохне… Хто нарабіў гэта? Хіба не чулі? Хіба не ведаеце?

Крумкач: Абвяшча-ай!

Вязень зямлі: Што мне абвяшчаць? Мяса раскідана па гарах і лагчыны ўгноены трупамі, трупамі ўгноены лагчыны і мяса раскідана па гарах… Хто нарабіў гэта? Хіба не чулі? Хіба не ведаеце?

Крумкач: Абвяшча-ай!

Вязень зямлі: Што мне абвяшчаць? Пакліканы на свята жахі мае і калдобіны запоўнены мною, запоўнены мною калдобіны і жахі мае пакліканы на свята! Хто нарабіў гэта? Хіба не чулі? Хіба не ведаеце?

Крумкач: Абвяшча-ай!

Вязень зямлі: Што мне абвяшчаць? Рэжуць з правага боку — застаюцца галодныя, галодныя — з левага боку застаюцца рэзаць! Хто нарабіў гэта? Хіба нe чулі? Хіба нe ведаеце?

Крумкач: Абвяшча-ай!

Вязень зямлі: Як мора дыхае — рык многіх, і многіх подых — як рык моцных водаў… Хто нарабіў гэта? Хіба нe чулі? Хіба нe ведаеце?

Крумкач: Абвяшча-ай!

Вязень зямлі: Пільнуюць птушкаловы пасткі і зяпа разяўленая без меры, без меры разяўленыя пасткі і птушкаловы зяпу пільнуюць… Хто нарабіў гэта? Хіба нe чулі? Хіба не ведаеце?

Крумкач: Абвяшча-ай!

Вязень зямлі: Што мне абвяшчаць? Хто ўцякае ад сеткі — валіцца ў яму, з ямы ўцякае — валіцца ў сетку! Хто нарабіў гэта? Хіба не чулі? Хіба не ведаеце?

Крумкач: Абвяшча-ай!

Вязень зямлі: Што мне абвяшчаць? Вось зямля, што спажывае людзей, і хрыбет мой — вуліца для мінакоў, вось хрыбет мой — вуліца людзей, што спажываюць зямлю… Хто нарабіў гэта? Хіба не чулі? Хіба не ведаеце?

Крумкач: Абвяшча-ай!

Вязень зямлі: Што мне абвяшчаць? Ён не стамляецца, ён не знясільваецца! Вялікі Вар’ят у атачэнні прыдуркаватых флейтыстаў, ён стаіць ля берага ямы, горшы ад усіх Дурань! Ён поўзае голы, небарака, ля самага краю, а з ямы лятуць на ўсе бакі дурныя пухіры. Ля краю, ля самага краю — вось-вось зваліцца! Але не падае… Неразумны! Неразумны! Рухайся прэч ад абрыву выспы! Але не, не пачуе засцярогі — хто па-за простым вар’яцтвам — той не нясе галавы наогул… а там, цемназорна за краем, пахтаецца першасная слізь, атамны хаос, збіваецца ў пену… Якія прыгожыя пухіры, пераліваюцца перламутрам! О Дурань, ты месцісся ў асалодзе! Нават гэтай мудрагелістай прыгажосці ты не бачыш! Дасканалая воля табе! Дзьміце ў дудкі, няслаўце жалейкі, безаблічныя! Балесныя розумам дэманы, пацяшайце паўзуна! Раз ужо ён не мае наогул ніякай галавы… не дапаможаш яму добрай парадай! (паўза) Што ж ён робіць?

Крумкач: А ты паспрабуй, спытай.

Вязень зямлі: У каго? У яго?!

Крумкач: Згадай, ты заўсёды баяўся спытацца! Як гэта раней магла гліна мовіць гаршэчніку — “што ты робіш”!

Вязень зямлі: (крычыць) Што ты робіш?

Рэха, лопаюцца пухіры, ідыятычная музыка.

Вязень зямлі: Што ты робіш?! (пачынае смяяцца, смяецца ўсё больш і больш у трансе ўсясветнага жарту)

9. Напружанне нерваў

Будка на ўскрайку лесу. Канец працоўнага дня. За сталом трое выканаўцаў, пакуль маўчаць. На стале шклянкі з гарэлкай, хлеб, каўбаса. Першую шклянку п’юць моўчкі. Сасуды пашыраюцца.

– Нечалавечае напружанне нерваў.

– Не дзеля карысці, толькі воляю…

– Растрашчаўся. Налівай!

Другая шклянка расслабляе.

– Што там у цябе? Гадзіннік?

– Гадзіннік.

– Добры гадзіннік. А ў мяне вось, боты.

Маўчаць зараз па-іншаму, раскавана. Трэцяя шклянка натхняе.

– Трэба неяк аптымізаваць.

– Сапраўды, стамляесся.

– Добра б двох зараз.

– Добра і пяцёх. А як ты іх?

– Патыліцамі ставіць калі. Ну не пяцёх, зразумела.

– Тады аднаму ў твар давядзецца…

– Яшчэ скажы — не даводзілася.

– А праз дзве башкі запар пройдзе?

– А чаго ж не пройдзе?

– Доўга іх паставіць?

– Ну, адзін нехта будзе. Скаардынуем — хутка пойдзе.

– Ну, мы папросім спачатку — можа, нехта сам стане.

– Таварышы ворагі савецкай улады, ці не маглі б вы стаць спінамі адно да аднаго і прыляпіцца бошкамі шчыльней, каб нам роўненька — у адну ўвайшло, з другой выйшла?

Смяюцца. Чацвёртая шклянка рацыяналізуе.

– Смех смехам, а ёсць слушная прапанова.

– Ну.

– Больш за ўсё стамляесся закопваць.

– Праўда.

– То хай яны самі сябе закопваюць…

Смяюцца доўга.

– Давайце! За слушныя прапановы!

– Я, між іншым, не скончыў думку. Пастаў шклянку, тамада.

– Дрэнная прыкмета.

– Стаў шклянку!

– Ну шо ты, насамрэч! Шо ты залупіўся на яго?

– Усе пасмяяліся?!

– Ты прабач, ты дагаворвай. На чым спыніўся? Ну! Хай яны… самі сябе…

Душацца смехам, апроч аднаго.

– Ды што ты такі сур’ёзны наогул тут знайшоўся?

– Ды ў яго проста баця быў папоўскім старастам.

– Праўда, ці што?

– Хлусня! Я сын беззямельнага селяніна, батрака!

– А навошта цябе выклікалі?

– Тры гады бацька працаваў пры царкве вартаўніком — вартаўніком, зразумела? Калі начальнік аддзела кадраў таварыш Нязручнаў палічыў, што вартаўнік і стараста — адно і тое ж, значыцца, ён зусім не ведаў старую царскую Расію! Вып’ем!

Нервова куляе шклянку, астатнія моўчкі глядзяць — не п’юць.

– Я зразумеў, што ты маеш на ўвазе.

– Што вы на мяне так гледзіцё?.. Ды не, халера вас, я хацеў сказаць…

– Хто мацнейшы — тых пакідаем апошнімі. Каб яму зарылі, прытапталі.

– Во, праўда! Яны сваіх самі і закапаюць. Работы меней у дзесяць разоў!

– Я ж казаў! А вы адразу смяяцца.

– А мы ўжо й не смяемся.  

10. Шпацыр

Грукат граду. Выкрыкі гараджанаў, што кідаюцца хто куды. Мойша спыняецца перачакаць непагадзь пад краем даху, туды ж набіваюцца і іншыя прамоклыя. Мойшу гэты разгул стыхіі прыводзіць у захапленне, ён выстаўляе далоні з-пад краю і прыгаршчамі збірае градзіны.

Мойша: (звяртаецца да суседа, не стрымліваючы шчаснай усмешкі) Паглядзіце… Вы дзе-небудзь бачылі такі цуд?.. Зірніце… І гэта ж цудам адзначаны наш кожны крок — чаго ж мы маркоцімся? П’ем з атручаных вод, калі тымчасам нябесныя мяхі напоўніцу набітыя такімі вось каштоўнасцямі!

Нейкі пісьменнік: (узіраецца ў Мойшаў твар) Прабачце, а вы часам не…

Мойша: Вядома, я кажу за сябе. Але і яшчэ дзесяць ува мне!

Нейкі пісьменнік: Дзесяць каго?

Мойша: (смяецца) Дзесяць вас!

Нейкі пісьменнік: Мяне?!

Мойша: Вас, у якім дзесяць мяне!

Нейкі пісьменнік: Вы навошта гэта…

Мойша: Зірніце: што атрымаецца з жмені гэтых ледзяных скарбаў?

Нейкі пісьменнік: Што?

Мойша: Вада! А што атрымаецца з вады?

Нейкі пісьменнік: Ледзяшы?

Мойша: Рака. Туман. Кроў. Што заўгодна! Таямніца дзесяці ў адным і аднаго ў дзесяці. (паўза) Вы так напружана гледзіцё на мяне — вы мне не верыце?

Нейкі пісьменнік: Прабачце, я напэўна, магу памыляцца… Я вас, напэўна, пазнаў…

Мойша: Вы не памыліліся! І я вас пазнаў! Усё на свеце ёсць, толькі нас няма!

Нейкі пісьменнік: Вы ж знакаміты… Мойша Кульбак?

Мойша: Так, маё прозвішча Кульбак.

Нейкі пісьменнік: О, сустрэць вас — вялікая ўдача!

Мойша: Кіньце! Удача была б вам сустрэць на шляху гару. Гару, якая не мае ніякага ўяўлення пра сябе — і якая вялікая! Гару, прыгажэйшую за Бога, якога прыдумалі, каб упрыгожыць гару! Праўда, спаганілі і сябе, і яго…

Нейкі пісьменнік: (абыякавы да рамантыкі суразмоўцы, нешта мітусліва шукае на грудзёх) Я мушу тэрмінова… мне трэба…

Мойша: (спыняе яго) Не-не, давайце стаяць тут, дзе стаім, бо ўсё вакол нас цудоўнейшае за нас!

Нейкі пісьменнік: (ад хвалявання непаслухмянай рукой дастае з грудзей спісаныя лісты) Вось! Даўно хацеў!.. Паказаць вам мае вершы!

Няспрытнасць Нейкага пісьменніка пацяшае Мойшу, у запале ён здымае з нагі маляўніча запырсканы непагодаю чаравік, стоячы на адной назе, працягвае Нейкаму пісьменніку.

Мойша: Не, дазвольце паказаць вам мае! (смяецца, пакручвае чаравік) Гліна пры дарозе — найлепшы паэт з усіх, каго я ведаю. Зірніце — якая праца з формай! І скажу па сакрэце, калі разбірацца ў глінянай мове…

Нейкі пісьменнік: (прапускае жарт, заклапочана рыецца ў запісах) Якая ўдача, як добра, што я вас… Зараз, зараз, знайду, ёсць у мяне адзін вельмі добры верш…

Мойша: (сярдзіта, расчаравана) Берш-мерш-герш… (выцірае чаравік, вытрасае з яго каменьчыкі, крэкчучы, абувае чаравік назад) Слухайце, калі я захачу калі-небудзь пачытаць вельмі добры верш — я, бадай, пачытаю Кульбака.

Нейкі пісьменнік: О, як я вас разумею! Мне самому ўжо абрыдлі гэтыя нудныя графаманы, гібеючыя ардынарнасці, бясплодныя маргіналіі! А зборнікі выпаражняюць, адзін за другім, адзін за другім — ну такая, разумееш, бурная творчая дзейнасць! Гэта рэдка, дужа рэдка ў наш час такая ўдача — сустрэць годнага аўтара, з нашага гнязда птушку…

Мойша: Падобна, што я насамрэч важны чалавек, калі вы прыдумалі мною сябе ўпрыгожыць.

Нейкі пісьменнік: Вядома! Ведаеце, як пра вас кажуць? (чырванее) І жанчыны, і мужчыны… што вы самы прыгожы габрэйскі паэт нашага часу…

Мойша: Птушкі, на шчасце, значна прыгажэйшыя за мяне.

Нейкі пісьменнік: (дрыжучы ад хвалявання) “Я — сонца, я — раса, я — дуб, апрануты у фрак!” — гэтыя вашы словы, ваш верш… Карацей, у мяне зараз таксама такі ёсць.

Мойша: Такі верш?

Нейкі пісьменнік: (адважна) Так!

Мойша: Выдатна! А такая фанабэрыя?

Нейкі пісьменнік: (разгублена) Што?

Мойша: Фанабэрыя такая ёсць у вас?

Мойша раптам перамяняецца — надзімае шчокі, вылупляе вочы і, расставіўшы локці, бярэцца пераймаць пеўніка. Нейкі пісьменнік прыгаломшана-пакрыўджана назірае за тым, як Мойша спрабуе “здзяўбці” яго выбітныя творы. І тут на Нейкага пісьменніка сыходзіць шчаслівае прасвятленне.

Нейкі пісьменнік: Як вы здагадаліся? Я раз-пораз дапраўды адчуваю сябе птушкай! Вы таксама? Неверагоднае супадзенне!

Мойша: (спыняецца, расчаравана выдыхае) Дождж, здаецца, сцішыўся.

Нейкі пісьменнік: Куды вы шпацыравалі, калі не сакрэт?

Мойша: Чаму ж сакрэт? Самы прыгожы габрэйскі паэт нашага часу кіраваўся паласавацца пячонкай.

Нейкі пісьменнік: Ах, вы таксама аматар пячонкі! Як гэта ўцешна, быць падобным да вас — нават у нейкай дурнаватай гастранамічнай прыхільнасці!

Мойша: Пячоначка — дурнаватае? Ды ў нас, каб вы ведалі, клуб прывілеяў жыцця! Таемны звяз аматараў пячонкі з абавязковай штотыднёвай, як вы выказаліся, прыхільнасцю да яе.

Нейкі пісьменнік: То вы зараз туды, Мойша? Дазвольце, дазвольце мне пайсці з вамі, далучыцца! Мне так абрыдлі ўсе гэтыя вузкалобыя саматужнікі, мяшчанскае драбноцце…

Мойша: На жаль, я не магу ўзяць вас з сабою. Клюб аматараў пячонкі складаецца з трох чалавек і чацвёртага не прадугледжвае. Усяго найлепшага!

Нейкі пісьменнік: (крычыць наўздагон, трасе паперамі) Мойша! Вы не сказалі мне, як я пішу!

Мойша: (цераз плячо) Добра пішаце! Добры почырк! (спяшаецца пайсці, робіць пару крокаў, раптам спыняецца, здымае капялюш, заклапочана разглядае яго, потым пачынае дабразычліва смяяцца) І так! Вы-такі птушка, дакладна…

Нейкі пісьменнік: (чырванее, усцешаны) Вы гэта адчулі!

Мойша: Падабенства несумненнае.

Нейкі пісьменнік: Гэта дужа тонка, і не кожны…

Мойша: Я б не сказаў. Вось тут нядаўна нейкая птушачка… (працягвае капялюш Нейкаму пісьменніку, паказваючы свежую купку птушынага памёту) Я б не сказаў, што гэта тонка… Але ў вашай манеры! (дабразычліва) Ха-ха! Добрага дня! (хутка аддаляецца)

11. Козачка

Прагульваючыся хуткім крокам да блізкага ўскрайку, Мойша зварочвае на былыя габрэйскія могілкі. Зараз гэта вялікі папас, дзе паціху пасвяцца белыя козачкі. Мойша ідзе па пашы далёка і меланхалічна, сядае на зямлю. Козачкі, заўважыўшы чалавека, з цікаўнасцю і надзеяй на ласунак пакрысе падцягваюцца да яго з розных бакоў.

Мойша: (уздыхае) Зямельны аддзел Менскага гарвыканкама даводзіць да ведама грамадзян, якія маюць козы, што для пашы апошніх адводзяцца старыя габрэйскія могілкі па Універсітэцкай вуліцы…

Цікаўныя козачкі падыходзяць блізка. Дурнавата і з надзеяй глядзяць на чалавека, што сядзіць на траве.

Мойша: (гладзіць козачак) Козачкі, беленькія, за два грошы… Я вельмі стаміўся. Цягні сабе, цягні сваё цела па зямлі — без перадыху, без адплаты! — Цела, нагружанае іржавым жалезам нябёсаў… Як сяду — то і ўставаць не хачу. І не буду. Буду сядзець тут і ўніз прарастаць, цягнуцца паўсюль карэннем… Тады, мабыць, сэрца выб’ецца да святла травяным касмылём. Сэрца, мне такое лішняе… А будзе ласунак для козачкі, беленькай, за два грошыкі!

Адна козачка тыкаецца пысай у вопратку таго, хто сядзіць, вышукваючы ласунак, астатнія, страціўшы цікаўнасць, павольна разыходзяцца ў рытме свайго казінага існавання.

Мойша: (абдымае козачку) Пашкадуй мяне. Ведаеш, якая гэта пакута — разглядаць пыл на падэшвах — і бачыць сонца ў кожнай бруднай парушынцы, сузіраць брыдкае — і сляпіцца ззяннем тысячы сонцаў! Апраўдваць, апраўдваць, бачыць толькі добры і радасны свет! Адчуваць асалоду, бясконцую, сярод чаго б ні было! Згараць ад асалоды…

Козачцы надакучвае, яна выварочваецца з абдымкаў і, пяшчотна пазвоньваючы, ідзе праз лужок па сваіх справах.

Мойша: (падымаецца, радасна кіруецца за ёю) А зараз буду ісці за табой, козачка, беленькая, за два грошыкі. У густых лясах, у пустых палёх мы пабрыдзем, уцекачы. Нічога не буду рабіць на свеце, як нічога не робячы, квітнеюць дрэвы. Буду есці, як варона, і буду сыты, буду спяваць, як птушка, і будзе мне добра! Буду ісці за табой, пакуль не спынісся — і тады я зразумею, што мы прыйшлі…

Ля загароды з’яўляецца Нейкі пісьменнік.

Нейкі пісьменнік: Мойша! (чакае рэакцыі) Таварыш Кульбак!

Мойша: (роспачна ідзе ў яго бок) Навошта пайшоў за мной?

Нейкі пісьменнік: Вы так хутка ўцяклі, а вы мне патрэбны…

Мойша: Няпраўда, я вам бескарысны. Вы будзеце наракаць, што не здатны, як я, атрымліваць асалоду ад святла, якога няма, а я буду па гэтым тужыць!

Нейкі пісьменнік: Усё так раптоўна… я толькі потым зразумеў, што як след і не прачытаў вам ніводнага верша!

Мойша: Ды як вы не можаце ўцяміць? Я развучыўся адрозніваць прыемнае ад гідкага, пажаданае ад непажаданага, мой рот зачынены для адказаў і пытанняў, і толькі гэты асаблівы смак прыняцця прысуду…

Нейкі пісьменнік: Якога прысуду? Пра што вы кажаце?

Мойша: Якога? А вось якога. (паказвае пальцам у неба, Нейкі пісьменнік таксама глядзіць угару) Памятаеце, як было ў нябёсах? Шчупак плыў срэбны. А зараз?

Нейкі пісьменнік: Там жа няма нічога.

Мойша: Менавіта.

Паўза.

Мойша: (пляскаючы па плячы абцяжаранага думкамі Нейкага пісьменніка) Ды хопіць вам! Весялей! Ведаеце, як паміралі падчас блукання па пустэльні?

Нейкі пісьменнік: ???

Мойша: Штогод у адзін вызначаны дзень. Капалі сабе магілы і клаліся ў іх спаць. Памёр — дык памёр, а не памёр — раніцай прачынайся і шыбуй далей!

Нейкі пісьменнік: Так! Вы ж збіраліся, як я памятаю, наведаць кавярню, паласавацца пячонкай.

Мойша: (бадзёра) Сапраўды! Дзякуй, што нагадалі. Усяго найлепшага! (аддаляецца бягом)

Нейкі пісьменнік: (наўздагон) Таварыш! (застаўшыся адзін, уздыхае засмучана) Ах, таварыш… Вядома, я не магу вінаваціць яго ў тым, што ён не схацеў слухаць мае вершы… (цікаўная козачка падыходзіць да яго) А козачка паслухае!

Ах таварыш! Ах таварыш!

Ці з табой на ўздыме лёсу

гмахі бачылі ў нябёсах?

Раздзіралася шматкамі

цвердзь зямная па-над намі,

А святы часцей вучыў

сузіраць вышынь разрыў.

Ах таварыш! Ах таварыш!

З тых часін гляджу туды —

а наскрозь слупы й драты.

Сто нябёсаў, скруткаў сто —

тэлеграфнае лато.

Ды баўтаецца з драта

тушка здохлага ката.

Ах таварыш! Ах таварыш!

Разгайдалася фігурка —

ад дажджу аблезла скурка.

Жылка кволая трымае —

вока з дзюркі выпадае.

А з падранае утробы

хутка пацякуць вантробы.

Ах таварыш! Ах таварыш!

Што загаду не прымаюць,

падлу прэч не прыбіраюць?

Капае зь нябёсаў гной —

кот з прабітай галавой.

Шлюць сігнал туды-сюды

тэлеграфныя драты.

Ах таварыш! Ах таварыш!

Я ў руцэ трымаю нож,

ты таксама басанож.

Любіш ты, раўную я —

пралетарская сям’я.

Я хачу з табою долі —

барацьбы за класаў волю.

Ах таварыш! Ах таварыш!

Меле, меле кулямёт —

чырвань пырскае ля сот.

Раздзіраецца зямля,

людзі душацца, што тля.

Іх кідаюць там ляжаць,

гмахі неба сузіраць.

Кот там — лета ці зіма.

І нічога больш няма.

Хадзем, мая козачка, плакаць на руінах белага свету…

12. Клуб аматараў пячоначкі

Маленькая габрэйская кавярня. Мойша з двума сябрамі, утульна ўладкаваўшыся ў куточку, ласуюцца пячоначкай, запіваючы віном.

Мойша: Ду-ду-ду, ду-ду-ду, ду-ду-ду…

Харык: Мойша, ужо дваццаць хвілін, як мы тут слухаем гэта з цябе…

Мойша: Ду-ду-ду-ду-ду…

Харык: Мо ты лічыш, што мы павінны былі такім шляхам дасягнуць весялосці…

Зэлік: Мойша, душу якога рэбэ мы апяваем? Ду-ду-ду-ду…

Мойша: Ду-ду-ду-ду, ду-ду-ду-ду…

Харык: Мойша, мы ўсе перыядычна перажываем наяўнасць Бога ў сусвеце, але…

Зэлік: Не, падобна, Мойша прадракае заняпад. Мойша, ты нават не дакрануўся! А я-такі клапаціўся, каб да гэтага разу нам прыправілі малінавым воцатам!

Мойша: Ду-ду-ду-ду…

Харык: Ды распавядзеш ты, што нарабілася, у рэшце рэшт, ці мы так і будзем слухаць гэты хасідскі нігун?!

Мойша: Ду-ду-ду-ду-ду… (паўза, усміхаецца) Калі краіна не хоча, каб пра гэта ведалі, які сэнс распавядаць?

Зэлік: О, зараз я разумею, Мойша. Цяпер я таксама так: напішу — і закрэслю, напішу — і закрэслю…

Харык: Зэлік, ты проста старэйшы за сябе самога!

Зэлік: Дык і што я магу?! І што забаронена…

Харык: Забаронена адставаць. Кроку наддай сабе — і ўсё.

Зэлік: Я лепей праспяваю з Мойшам. Нам трэба дасягнуць разумення. Ду-ду-ду-ду…

Мойша: Ты нібы не адчуваеш метал. Пануры метал і людзей, што завіхаюцца ў дыме. Ад чаго крок робіцца запаволена-цяжкі… Ду-ду-ду-ду-ду-ду-ду…

Харык: Я супраць, мне не трэба такога наслання! Я дужы і здаровы чалавек!

Зэлік: Ду-ду-ду-ду… І ўсё ж такі, не.

Харык: Думаеш, не?!

Зэлік: Не — не мы тут ідзем!

Харык: Зэлік, ты кудысьці сабраўся?

Зэлік: Гэта іншае… Вось дождж — ён ідзе.

Мойша: Ду-ду-ду-ду…

Харык: Ох, бачу, цягнецца за вашым “ду-ду-ду” фурка, што вязе знаёмы даўгі труп… Таварышы, кідайце вы гэта! Толькі малітвы за Сіён нам зараз не хапала!

Зэлік: (напявае) Ў сінагозе віленскай, псальмы вёўшы спеў, мой стары дзядуля раптам адурнеў… (выдыхае, урачыста) Усё! Мне адкрылася ўсё! Што раней было — у тым сумневу няма — і ў тым, што будзе, можна не сумнявацца. (з апетытам бярэцца за ежу) Ізі, ты мядовую цыбулю не любіш? Я дужа люблю, аддавай мне.

Мойша: Ду-ду-ду-ду-ду-ду…

Харык: (адсыпае цыбульку) А з гэтым што рабіць будзем?

Зэлік: Пачакаем, яшчэ даходзіць. (спахапіўшыся) Мойша, я ўчора сустрэў Міхоэлса! Ён казаў, ваш спектакль закрылі?!

Мойша: (замаўкае, паўза) Ведаю.

Доўгая трывожная паўза. Мойша паступова бярэцца за ежу.

Зэлік: Вось яно што…

Харык: (збялеўшы) Як? Чаму? То ж была выдатная п’еса, габрэйскі Робін Гуд, барацьба супраць прыгнятальнікаў…

Мойша: (з набітым ротам) Ты правільна сказаў — габрэйскі!

Харык: Дык жа для габрэйскага тэатра!

Мойша: Баюся, што мы рухаемся да таго, каб тэатр быў савецкі.

Харык: Прычым тут?.. Што замінае габрэйскаму тэатру быць савецкім?

Мойша: Як што? Савецкі Робін Гуд адназначна змагаецца з царызмам, а габрэйскі Робін Гуд, магчыма, заклікае да нейкай іншай барацьбы? За нейкія іншыя, магчыма, нават габрэйскія правы?.. Тэатр жа мастацтва асацыятыўнае!

Харык: Але ж гэта гісторыя!

Мойша: Гісторыя… Мы засталіся з вядром, якім нельга чэрпаць, ля вады, якую нельга перайсці. Кепская, скажу табе, гісторыя!

Зэлік: Я таму і кажу — не мы тут ідзем. А калі ідзем — адно каб заставацца на сваім месцы.

Харык: Не хвалюйся, Мойша, тут нейкае непаразуменне. Насамрэч добры і правільны спектакль, энергічны такі, песень шмат…

Мойша: Ну, бачу, запалоханыя габрэйчыкі з-за рысы аселасці не могуць быць энергічныя. Не могуць быць нязгодныя са сваім прыгнечаным становішчам. Савецкаму тэатру патрэбны рахманыя габрэйчыкі, што выклікаюць спачуванне. Так савецкім Робін Гудам раўней выконваць свае месіянскія задачы.

Харык: Ты гэта кінь, Мойша, я гэтага не чуў.

Мойша: А ты падскоч крыху вышэй, чым апяванне будаўніцтва Беламорканалу — пачуеш і не такое. А то, глядзі, і не скачучы. Я ж не скакаў.

Харык: Нешта ты перабольшваеш.

Мойша: Хто тут перабольшвае — то гэта Лазар Майсеевіч Кагановіч. Каб ты бачыў, як ён надзімаў шчокі, седзячы ў ложы. Калі галоўнаму габрэю краіны саветаў спектакль пра габрэйскага Робін Гуда падаецца антысавецкім — што ты тут паробіш?..

Зэлік: Сябры, а давайце крыху смяяцца! Ха-ха-ха… Не, не будзем?

Харык: А як з прароцтвам пра дом усіх народаў? Уз’яднайцеся, як адзін чалавек з адзіным сэрцам!

Мойша, Зэлік: (разам) …Ці тут будзе месца вашага пахавання!

Харык: Ду-ду-ду-ду-ду-ду-ду…

Мойша, Зэлік: Ду-ду-ду-ду…

У кавярню ўваходзіць той самы Нейкі пісьменнік. Пастрэльвае вачыма па баках, з яўным жаданнем заўважыць Мойшу. Трое аматараў пячоначкі, не згаворваючыся, звяртаюць увагу на новага наведніка, у маўклівым напружанні назіраюць за ім, пакуль той іх нe бачыць.

Мойша: Як мяркуеце, конь пра што-небудзь думае?

Зэлік: Пра сваё, конь думае пра сваё.

Мойша: Конь яшчэ можа думаць пра тое, чым быў заняты да таго, як пачаў думаць.

Харык: Гэта завецца “нездаровая цікаўнасць да мінулага”.

Зэлік: Ідучы з вадапою, думаць пра вадапой?

Мойша: Заганны сыход ад бурлівай рэчаіснасці.

Нейкі пісьменнік знаходзіць вачыма іх столік і з непадробнай радасцю на твары кіруецца туды.

Нейкі пісьменнік: Якая сустрэча, якая ўдача! Рэдакцыя часопіса “Штэрн” у поўным складзе!

Мойша: Вітаю. Сябры, гэта мой знаёмы, паэт ээ… Птушка! Так-так, вы добра пачулі. Сёння мы разам чакалі, пакуль скончыцца непагадзь і паэт Птушка, перапрашаю, не памятаю вашага…

Зэлік: Сядайце, таварыш, праўда, мы ўжо хутка сыходзім. Мы тут абмяркоўвалі знакавы твор эпохі, у стварэнні якога меў шчасце браць удзел наш калега-рэдактар…

Харык: (падымаецца, цісне руку Нейкаму пісьменніку) Ізі Харык.

Нейкі пісьменнік: Я вас ведаю! Вялікі гонар!

Мойша: Так, мы абмяркоўвалі “Пісьмо беларускага народа вялікаму Сталіну ў вершах”.

Нейкі пісьменнік: Вышытае шоўкам!

Мойша: Менавіта. 70 работніц і калгасніц з вялікай любоўю вышывалі гэты ліст!

Зэлік: Родимая партия волей едина! А знамя у ней — это Ленин и ты! И наша болотно-лесная краина сегодня чудесной полна красоты!

Харык: Ты, мудрый учитель, средь гениев гений! Ты солнце рабочих! Ты солнце крестьян! Твоя Конституция — стяг поколений, надежда и свет угнетённых всех стран!

Нейкі пісьменнік: (апладзіруе, у захапленні) Гэта ўражвае! А вялікі правадыр адказаў?

Мойша: Думаю, адказам можна лічыць вось гэты пераклад ліста на рускую мову.

Нейкі пісьменнік: Віншую!

Мойша: Віншую ўсіх нас. А зараз нам давядзецца вас пакінуць, бо мы сьпяшаемся ў рэдакцыю.

Нейкі пісьменнік: У рэдакцыю? О, я акурат збіраўся занесці вам свае вершы!

Мойша: Давайце сюды, мы іх самі занясем.

Усе падымаюцца, кіруюцца да выхаду. Нейкі пісьменнік застаецца сядзець на шляху, няўклюдна шапаціць паперамі.

Нейкі пісьменнік: Але тут не ўсё…

Мойша: Вядома, не! Наперадзе ў вас вялікі творчы шлях! Усяго найлепшага!

Сябры праціскаюцца паўз крэсла з Нейкім пісьменнікам і сыходзяць. Нейкі пісьменнік застаецца сядзець некалькі секунд абсалютна шчаслівы, потым вывучае змесціва збана і склад рэшткаў ежы. Пасля чаго замаўляе гаспадару, які падышоў.

Нейкі пісьменнік: Пячонкі з цыбуляй і такой падлівай… Тут толькі што сядзелі мае калегі, то мне, калі ласка, таго самага, што замаўлялі яны.

13. Яма

— Што ён там поўзае каля ямы, паглядзі!

— Можа, ты яму залішне па кумпалу ляснуў?

— Дык стаяў жа.

— Ну, зараз поўзае. Рыдлёўку кінуў.

— Гэй, таварыш? Ты як? Рыдлёўку вазьмі!

Сцэна са спектаклю, пастаўленага Уладзімірам Шчэрбанем (кастрычнік 2020 г.)

Выканаўцы схіляюцца над расстрэльнай ямай. Побач поўзае мужчына, босы, у заплямленай крывёй кашулі, вые няўцямна:

– Іеаіеууіізз… Аргррргрррыыыыввмм…

– Гэй, ды ты ж яе згубіў. Не дурніся, таварыш, у цябе адказнае даручэнне!

– Ааампррродіііассссс… 

– Устаць! (хапае арыштанта за каўнер, трасе)

Выснажаны твар, пазначаны пячаткай катастрофы, з тагасветным страшным позіркам, твар Нейкага пісьменніка звяртаецца да выканаўцаў:

– Што ты робіш… Што ты робіш…

– Гэта ты што робіш! Бяры рыдлёўку, закідвай, табе кажуць!

– Дабівай ты яго, нe бачыш, гатовы ўжо…

– Тады зноў самім давядзецца… А так добра прыдумалі…

– Так, варта справу да канца давесці. Ну ты яго дармо, вядома, так моцна…

– Дык ён упарціўся! На выгляд — згодны мужык, здавалася, рахманы. А капаць — не і ўсё!

– Чаго ўжо ўпарціцца, і так зразумела, што канец. Дык хоць справу карысную зрабіць напрыканцы — сваіх жа пахаваць. Я б на яго месцы… (перапыняецца) Цьху!

Адзін з выканаўцаў заскоквае ў яму, падымае рыдлёўку і, слізгаючыся на целах, выбіраецца назад.

– Ды яму зараз лепш павінна быць, што здурнеў. Папрацуе спакойна! (устаўляе рыдлёўку ў рукі Нейкага пісьменніка) Ты давай, родненькі, падмажы савецкай уладзе. Нестае сілы ўжо. Цяжкі дзень.

– Давай, давай, мы табе нават чарку дамо напрыканцы, як асабліва заслужанаму!

– Дай ты яму зараз.

– Дык зваліцца зусім, і так хістаецца, як гнілы плот.

– Працуем, працуем! (клапатліва абхапіўшы асуджанага і падтрымліваючы рыдлёўку яго рукой, нагадвае яму рухі капача) Вось так, вось так… Зараз сам, сам давай, актыўней!

Выканаўцы адступаюцца на пару крокаў, пакінуўшы вар’ята рытмічна закопваць трупы. Нейкі пісьменнік з адчужаным позіркам і шкляным ад ліхаманкі позіркам, рытмічна закідвае яму з забітымі, бясконца мармычучы:

– Што ж не гасне зямля ні ўдзень, ні ўночы — дым і смурод з яе падымаецца? Няўжо палаючыя чэрві, што сцелюцца пада мной — гэта і ёсць пакровы нябёсаў?

– Фух, здаецца, пайшло.

– Так, нешта мы з ім пралічыліся…

– Я ж кажу — нармалёвы з выгляду мужык быў, моцны, рахманы, падыходзячы…

– А хто ён наогул, не ведаеш?

– Як хто? Вораг партыі і савецкай улады! Ты кідай такія пытанні!

– Ды не, раней, у жыцці.

– Нашто мне ведаць! Я просты баец, шараговы. Партыя сказала выкараняць — я выкараняю. А табе што?

– Проста, цікава. Спісы ў цябе.

– То што спісы — мне іх нанач чытаць, ці што?

– Так, я таксама чытаць не люблю. Доўга і не ўмеў. А навошта яно ў вёсцы? Добра, быў сябрук у НКВД — перацягнуў у горад. Я яшчэ, дурань, адмаўляўся, а ён усё — давай да нас, давай да нас! Ну зараз хоць газеты пагартаю. Хочаш не хочаш, а ў горадзе прагрэс, асвета масавая. Але з дужа адукаванымі я ўсё адно, ведаеце, з недаверам… Яно неяк у меру ўсё патрэбна, у меру!

– Так, меру трэба ведаць, гэта праўда.

Закурваюць. Увесь час, пакуль выканаўцы гутараць убаку, чутно мернае мармытанне капача:

— Мяса раскідана па гарах і лагчыны ўгноены трупамі, трупамі ўгноены лагчыны і мяса раскідана па гарах… Пакліканы на свята жахі мае і калдобіны запоўнены мною, запоўнены мною калдобіны і жахі мае пакліканы на свята! Рэжуць з правага боку — застаюцца галодныя, галодныя — з левага боку застаюцца рэзаць! Як мора дыхае — рык многіх, і многіх подых — як рык моцных водаў… Пільнуюць птушкаловы пасткі і зяпа разяўлена без меры, без меры разяўлены пасткі і птушкаловы зяпу пільнуюць…

— Нешта ў гэтым лесе птушкі не спяваюць, заўважылі?

— Ну ты сказаў! Восень ужо, увечары не спяваюць.

— Не, я даўно заўважыў, яшчэ ўлетку — таксама не спявалі ніколі. Я ўвогуле люблю птушак паслухаць. Маладыя дразды мне падабаюцца напрыканцы жніўня — так бурчаць смешна, так шапоркаюцца… Потым ужо, як пер’е мяняецца, па-іншаму пачынаюць спяваць, чыста, як у дуду, аж з мелодыямі, з паўзамі — ну, рыхтык салаўі. Але мне вось гэта буркатанне падабаецца: “чок-чок-чок”.

— Так, я таксама люблю. Але я больш з раніцы люблю паслухаць. Жаўрука звычайнага, яны хуткія такія, імпэтныя — “цю-цю-цю” наогул несупынна. Такая маленькая птушка — як ёй подыху хапае? І берасцянкі прыемныя, мажорныя, гучныя! Напачатку спяшаюць, а потым сцішваюцца: “ф’ю-ф’ю, чыў-чыў”. Вось мне іх ранішняя нязмушанасць так на душу кладзецца!

— А хто вось так цыркае, ведаеце — “цырр цырр цырр”? Таксама з ранішніх нехта.

— Да аўсянкі падобна. Але яны ёсць такія жаласныя… Ды можа, пішчуха проста.

— Шпак!

— Не-е, шпака я ведаю.

— Ды як ты яго ведаеш — ён табе як любая птушка заспявае, нават як салавей!

— Ну ў яго песні заўсёды такое трапляецца… рыпучае ці што. Як боты новыя рыпяць. Пазнаць можна!

— А мне дык пашэнціла нядаўна — бралі аднаго жыдка, прыехалі арыштоўваць, а ў яго дома — цэлы птушыны двор! Процьма клетак, у кожнай птушачка нейкая. Ну я так зразумеў — навошта яны яму ўжо? — ды ўзяў сабе клетку з пявучым драздом. Ох, і люблю гэтых драздоў! Цяпер штораніцы такі пошчак, што дух займае! Во гэткі мне падарунак выйшаў…

Нейкі пісьменнік спыняе працу, кідае рыдлёўку, пачынае рагатаць, заходзіцца ад вар’яцкага рогату — перагінаецца напалам, трасецца, матляе рукамі…

— Зірні, таварыш наш, здаецца, скончыў.

— Добра. То і мы скончым.

Адзін з выканаўцаў спакойна дастае наган, страляе. Нейкі пісьменнік валіцца побач з рыдлёўкай. Да яго, падскокваючы, бяжыць, прыляцеўшы немаведама адкуль, вялізны крумкач.

— Вось птушка табе, ты пытаўся, чаму птушак няма.

— Не, гэтых я не люблю, страхавіта мне ад іх чамусьці… Акыш! Акыш! Пайшоў! (адганяе птушку, Крумкач адлятае).

Канец

Прусак Вольга, вясна 2020

Пераклад з рускай Людмілы Сіманёнак

* * *

Чытайце таксама: Новая сенсация: премьера спектакля о поэте Мойше Кульбаке

Апублiкавана 27.11.2020  15:02

В. Прусак. Крумкачы рассеяння (І)

Вольга Прусак

КРУМКАЧЫ РАССЕЯННЯ

Прысвячаецца Мойшу Кульбаку, беларуска-габрэйскаму паэту, раманісту і драматургу, расстралянаму ў 1937 годзе ў Курапатах

Дзеючыя асобы:

Мойша — сіні габрэй

Зэлік — зялёны габрэй

Харык — чырвоны габрэй

Нейкі пісьменнік — магчыма я, магчыма ты

Вязень зямлі — магчыма, Нейкі пісьменнік

Крумкач

Голуб

Дрозд

Сойка

Канарэйка

Выканаўцы (3 чал.)

АКТ 1

1Праапістыс

Круглае памяшканне з чорным і белым слупамі на ўваходзе, а таксама па іншых баках свету. Левы слуп выразаны з чорнага оніксу, правы — з белага мармуру. Падлога выкладзена ў шахматным парадку квадратнымі плітамі з чорнага оніксу і белага мармуру. У цэнтры памяшкання, на стыку чатырох квадратаў стаіць белы мармуровы куб, на ім сядзіць чорная птушка.

Крумкач: Паспрабуй бліжэй, толькі лепш не кратайся.

Вязень зямлі: Не магу наступіць! Пліты адрынулі мае ступні, і чорныя ды белыя, і чорныя ды белыя слупы ціснуць мой стан, я зараз вылечу адсюль, як корак!

Крумкач: Ты так прывязаны да зямлі, што цябе нічога не трымае.

Вязень зямлі: Вядома, прывязаны. Слухай, я хачу быць жывы. Я яшчэ жывы? (валіцца на белую плітку) Хай бы я жывы! (пачынае задыхацца ад бязгучнага смеху і бясслёзнага плачу)

Крумкач: Ты будзеш тут, пакуль не пазбавісся гэтае звычкі. Як прывыкнеш — тады пойдзеш.

Вязень зямлі: А калі не пайсці? Тут даюць несмяротнасць?.. (яго кідае на чорны квадрат)

Крумкач: Табе дужа пашанцавала, між іншым. Ты маеш час. Табе не пашанцавала, што ты не маеш часу.

Вязень зямлі: Дык што я мушу рабіць?

Крумкач: Навошта?

Вязень зямлі: (задумаўся) Не ведаю… (лежачы слізгае, зноў падскоквае ў няўтульную бязважкасць —пліты адштурхоўваюць яго) Ай!

Крумкач: Прапаную табе лянівы адпачынак на спіне. Знясільвай сябе, выказваючы ўсім целам пазяханне.

Вязень зямлі: Варта ўсё прыгадаць…

Крумкач: Нямая ліцера, падобная да вады, шыпучая ліцера, падобная да агню. Заплюшчы вочы, глядзі сваё адлюстраванне.

Вязень зямлі: Яно мяне не пазнае!

Крумкач: Што ж, няхай сплывае, як мёртвы ліст.

Вязень зямлі: Але я ёсць!

Крумкач: Адзіна правільнае сцверджанне, якое можна зрабіць пра сябе самога. Нерухомасць — пачатак усіх кручэнняў. Зручна?

Вязень зямлі: Не! (круціцца, плюхаецца на белы) Навошта я бачу цябе і чую? Ты павінен быць схаваны на сваім начным баку! Я хачу назад, хачу назад… (здзіўляецца раптоўнай думцы) Але там я незадаволены! (плюхаецца на чорны) Чакай, калі я бачу цябе і чую — значыцца, я на начным баку? Так проста? Варта аднойчы адчуць незадавальненне…

Крумкач: (выпраўляе) Нязгоду.

Вязень зямлі: Чакай, чакай… Што ж мяне так абурыла…

Крумкач: Не трэба зараз заглыбляцца ва ўспаміны — іначай адразу ж вернесся перажываць свой час. Ты ж не жадаеш, праўда?

Вязень зямлі: Не жадаю. Але я не памятаю, чаму.

Крумкач: Гэта добра, адпачывай. Галоўнае, памятай, што быў нязгодны.

Вязень зямлі: Я зрабіў штось насуперак, раз трапіў сюды?

Крумкач: Не хвалюйся, на начны бок не так проста трапіць. Гэта акт волі ўсвядомленага. А тут толькі… Праапістыс. Чорны онікс, белы мармур. Слуп суворасці, слуп міласэрнасці. І ты — паслухмяны сабе самому.

2. Шахматы

Паўзмрок. Сціплае святло газавай лямпы.

З падлогі пацягваецца мяккі цень. Расце, перакочваецца цёплай хваляй. Чалавек ля стала падкручвае кноцік, пляма святла робіцца ярчэйшая. З ценю вырастаюць рукі. Пальцы складаюцца ў фігуры, што ствараюць праекцыі розных птушак (варона, лебедзь, чыюк…) Распраўляюцца ў голуба, што ляціць. Крылаты цень набліжаецца, распаўзаецца па сцяне хісткай плямай.

Рэзка загараецца электрычнасць.

Пры поўным святле бачна, што паўсюль у пакоі стаяць клеткі, укрытыя адрэзамі тканіны, падлогу шчодра высцілае шматколернае пер’е, у паветры кружляе птушыны пух. Азірнуўшыся, чалавек знаходзіць свой цень пляската нацягнутым на сцяну і пазбаўленым чароўнасці. Нарастае гвалт патрывожаных птушак.

Спахапіўшыся, выключае электрычнасць. Счакаўшы секунду цемры, пакуль птушкі прыцішэлі, запальвае зноў сціплую газнічку. На стале сядзіць Голуб.

Голуб: Ты чаго тут?

Мойша: Прабач, забыўся. Падобна, усіх пабудзіў.

Голуб: А што ты робіш?

Мойша: Ніколі не задумваўся, як чалавечы цень перажывае прыход новага жыцця.

Голуб: Што яму? То ж проста цёмная пляміна.

Мойша: А вось і што. Ён жыве ад святла. А святло перамянілася. І цень перамяніўся. У нас зараз нават цені іншыя.

Голуб: Ну тады гэта прыемна.

Мойша: Уяві, стары дзядзька-кравец у нейкім габрэйскім мястэчку. Паўстагоддзя стукаў на машынцы пад такім вось кноцікам, а цень ягоны напаўзаў на печ. І раптам печ стаіць як новая, як пабялілі — няма ценю! А дзе? Неспакой чалавеку. У такім месцы, дзе ён бачыў яго цэлае жыццё — і раптам яго няма! Нібы зусім забралі — жахліва! Падумае — навошта мне тая электрыфікацыя, прагрэс, калі ўласным ценем за яго трэба плаціць.

Голуб: Вось так зацемненая дробнабуржуазная свядомасць, неадукаванасць і лубачны традыцыяналізм супраціўляюцца святлу рэформаў сацыялістычнага адраджэння.

Мойша: Пагуляй са мною ў шахматы. (раскладае дошку, расстаўляе фігуры)

Голуб: Дык я ж іх блытаю.

Мойша: Я ведаю, што ты блытаеш, але хачу зараз у шахматы пагуляць. Вось твае, белыя.

Голуб: Ты як быццам цябе ўвесь час цягне назад.

Мойша: Я яшчэ не пачынаў.

Голуб: Не, я пра цень. Ты не спіш з-за яго — і ў цябе не пачынаецца новы дзень.

Мойша: На шчасце, яшчэ не надумалі такое святло, каб пазбавіць чалавека ценю зусім.

Голуб: Падумаеш. Я ж неяк абыходжуся без яго.

Мойша: Ты і без зорак абыходзісся, і без месяца. У цябе дзень кароткі! Вось, я зрабіў ход.

Голуб: Я таксама зраблю такі ход. Буду за табой пераймаць.

Мойша: (наступная фігура) Ты не зможаш увесь час за мной пераймаць. Аднойчы табе давядзецца ад мяне бараніцца.

Голуб: Табе таксама давядзецца бараніцца.

Мойша: Ты страціш фігуру.

Голуб: Ты таксама страціш фігуру!

Мойша: (смяецца) Гэта будзе сумная гульня!

Голуб: Чаго ты скрозь так дзіўна смяесся?

Мойша: Так смяяліся ўсе мужчыны ў нашым двары. Смех праўда асаблівы. Зірні, трэба ўздыхнуць вось так, ні з пушчы ні з поля, і на выдыху выпусціць паміж вуснаў вясёлае і пяшчотнае іржанне… Брррргыгыгы! Такое можна пачуць ля стойла, дзе коні стаяць і ядуць авёс…

Голуб: Як можна! Вучыць дзяцей смяяцца конскім смехам! Падазраю, гэта яшчэ самае бяскрыўднае з цемрашальстваў габрэйскага панадворка!

Мойша: (смяецца) Не, ніхто нікога не вучыў. Гэты смех перадаецца ў спадчыну. І яшчэ пах. У нас усе мужчыны мякка пахлі сапрэлым сенам…

Голуб: Добрая спадчына, нічога не скажаш!

Мойша: Ну, гэта яшчэ не ўся спадчына… Яшчэ месца ў сінагозе, сто рублёў пад шостай цаглінаю печы, швейная машынка, павелічальнае шкло майстра па гадзінніках, срэбная лыжка, патэльні і гаршкі, тупыя нажы, тупыя цвікі, самаробнае радыё і яшчэ сляпая бабуля.

Голуб: Гэта завецца: ноша мінулага, што абцяжарвае будучае жыццё.

Мойша: Бабуля не абцяжарвае, яна больш падобная да курыцы, чым да чалавека, і не ведае, што свет зрабіўся нейкі іншы.

Голуб: Нават не ведае пра стварэнне габрэйскай аўтаномнай вобласці?! Пра тое, што СССР зрабіўся піянерам у паспяховым вырашэнні шматвекавога габрэйскага пытання?!

Мойша: Прабач, гэтая фігура табе, відаць, дужа падабаецца? Ты каторы ўжо ход соваеш яе то крыху наперад, то крыху назад… Насамрэч ёсць шмат іншых фігур, і ўсе яны цікавыя!

Голуб: Вось ты — народны інтэлігент, інтэлектуальная, значыцца, падмога ў пабудове новага грамадства!

Мойша: Значыцца, значыцца…

Голуб: То адкуль гэтая дробнабуржуазная рамантыка? Цені, газнічка?… Павелічальнае шкло майстра па гадзінніках?

Мойша: Ты зноў паблытаў. Ты ходзіш на сябе. Гэта твая фігура, навошта ты яе б’еш?

Голуб: Таму што яна маленькая. А гэта вялікая.

Мойша: Гэта няважна, яны ж аднолькавага колеру.

Голуб: На табе такая адказнасць — асвета працоўных, развіццё пралетарскай культуры! А ты замест гэтага вырабляеш зараз нейкія застойныя настроі, што не адпавядаюць патрэбам габрэйскай працоўнай класы!

Мойша: Белыя ўсе твае. Усе рухаюцца па-рознаму і ўсе патрэбныя. Маленькія таксама патрэбныя. Нічога застойнага. За апошнія месяцы я бачыў, як на небе перамянілася шмат зорак…

Голуб: Перспектыва савецкага росквіту супраць мізэрнага мадзення мястэчак! (збівае фігуру)

Мойша: Я і не спрачаюся. Я акурат з вялікай радасцю падтрымаў неабходнасць упісацца ў новае жыццё, зрабіцца сапраўдным савецкім чалавекам…

Голуб: Ты махлюеш.

Мойша: Нічога не махлюю, гэта конь, ён так рухаецца. Толькі не думай, што калі ён рухаецца не напрасткі, то можа наогул стаць на любую клетку.

Голуб: Ну што ты паробіш з гэтай саматужніцкай псіхалогіяй! Савецкая дзяржава дала вам усё — і Бірабіджан!

Мойша: Вядома. І мы мужна працягваем адгукацца на тое, што партыя лічыць важным.

Кадр з пастаноўкі, кастрычнік 2020 г. (рэж. Уладзімір Шчэрбань)

Голуб: Табе шах.

Мойша: Гэта не кароль, гэта слон. І глядзі, ты адкрыў мне сваю ладдзю.

Голуб: Можна, я перахаджу?

Мойша: Ну ўжо не, гуляем як гуляем. Сібірскі Ізраіль, вядома, натхняльная спроба пазбавіць габрэяў ад ідэі Зыходу, але такім чынам, падобна, вырашылі пазбавіцца ад габрэяў наогул…

Голуб: Мне сумна, дай мне паесці, і я пасплю.

Мойша: Не будзем дагульваць?

Голуб: Не будзем.

3. Памяць

Вязень зямлі: Хіба я тут па ўласнай волі? Не па тваёй?

Крумкач: Ты мяне дэманізуеш. Навошта ты мне патрэбны.

Вязень зямлі: Але сам я ніколі не надумаў з’явіцца сюды. Я мог уявіць сябе толькі жывым ці мёртвым.

Крумкач: Не хацеў казаць, карацей… Табе засталося пажыць толькі некалькі хвілін. І на гэтыя некалькі хвілін ты задумаўся, што цябе падманулі. Так і трапіў сюды. Гэты храм — прыступка, што ўзвышаецца над галавою кожнага.

Вязень зямлі: А ты тут са мной навошта?

Крумкач: Таму што я ад самага пачатку пра гэта задумаўся. Як узнялася вада, знішчыла ўсё і ўсіх на зямлі, а я чамусьці застаўся… Першы раз задумаўся пра сябе і адразу — пра тое, што падмануты.

Вязень зямлі: Застаўся — дзеля новага жыцця! Ты павінен быў адчуць шчасце!

Крумкач: Павінен, павінен… А адчуў горыч. Але я кажу: горкае не можа ўквяліць, калі верыш у салодкае.

Вязень зямлі: Што табе салодка? Баляваць на трупах, што гніюць?

Крумкач: Прабач. Не я іх складаў. Як жа я стаміўся апраўдваць гэтыя дурыкі! Пабудую горад — раскідаю па каменьчыках, зляплю чалавечкаў — размачу іх у калатушу… Чаго гэта варта?

Вязень зямлі: Ты быў адабраны працягнуць свой род — гэта ганарова!

Крумкач: Чарговыя дурыкі. Чым я лепшы за таго, каго еў? За тую кашу адборных глуздоў і сэрцаў, што агалілася пасля патопу? Я еў і плакаў па іх.

Вязень зямлі: То было пакаленне, што скрывіла ідэю тварэння, не павінен уратаваны плакаць па іх!

Крумкач: Вось я і плакаў, грэбуючы быць чыёйсьці ідэяй.

Вязень зямлі: Застаўся спачуваць мерцвякам і не падумаў пра нас! А мы ж былі жыццё, мы былі з табою адно!

Крумкач: Заадно — ты меў на ўвазе? Так, нам было па дарозе. Нам і зараз па дарозе. Нам і зараз па дарозе, як бачыш.

Вязень зямлі: Пасланец міру, што спакусіўся на падлу, завецца вестуном смерці!

Крумкач: Я не прынёс ніякай весткі, у чым мая здрада?

Вязень зямлі: Ты мусіў вярнуцца на каўчэг і распавесці пра тое, што бачыў, пра тое, што зямля яшчэ не гатовая прыняць нас.

Крумкач: А цікава, што я мог прыкласці да справаздачы пра стан глебы — кавалак гнілога цела? Чыёсьці вока? Ці костку?… (смяецца доўга) О так, тады б я заслужана зваўся вестуном смерці!

Вязень зямлі: Цябе чакалі!

Крумкач: Вы не ведалі, што чакаеце вестуна смерці, а я не ведаў, чым сустрэне мяне зямля. Што гэта будуць набраклыя вадою парэшткі майго пакалення. Гісторыя мае мінулы час, як і будучы, ці не так? Мінулае было знішчана, але сляды знішчэння за сорак дзён нікуды не падзеліся. Выгляд адкрыўся вусцішны. Спрэс густая поліўка… Вось гэта насамрэч выглядала як скрыўленая ідэя тварэння! Ды толькі хто яе скрывіў?.. Ніводны з тых няшчасных, нават дваццаць, нават тысяча жывых істот не здатныя так вынаходліва і маштабна знявечыць зямлю! То хто ж гэта, хто?! Змаўчым?.. Мы далікатныя. Мы пасвімся ў моры мірна і па-дурному, ды чакаем цудоўны новы свет… Я быў адзін там. Зусім адзін. Адзін у гэтым музеі вычварэнняў, сведка пэцкання шалёнага маляра. Адзін! Я адзін бачыў гэтае хворае, смуроднае ўлонне, з якога свету вашаму, нашаму — цудоўнаму, новаму — паходзіць. Я адзін з усіх атрымаў памяць. Як мне было жыць далей з памяццю — і з вамі? Я нават не мог выбіраць — новае жыццё ці памяць, таму што памяць нікуды не падзенеш. Таму адзінае, што я мог зрабіць — я рабіў для вас. Нехта павінен быў закаркаваць мінулае, і працягнуць час… пакуль мяне чакалі… Я з апетытам працаваў над знішчэннем слядоў.

4. Райсн

Раніца. Мойша падыходзіць да клетак, адведаць птушак і насыпаць зерня.

Мойша: (Канарэйцы) Ты нездаровая? Амаль нічога не ясі. І не спяваеш даўно.

Канарэйка: Мне трывожна.

Мойша: Што цябе трывожыць, любая?

Канарэйка: Не магу і не скажу.

Мойша: То як я даведаюся, чым табе дапамагчы?

Сойка: Нічым ты не дапаможаш. Нам усім трывожна.

Канарэйка: Ну добра, я…

Мойша: Давай-давай, кажы!

Канарэйка: Мойша… Так блага табе сядзелася ў Вільні? Дзе ўсе паэты, нават Гамер, мелі твой твар?

Мойша: Ах, ты сумуеш… Я і сам часта сумую. Напэўна, мой голад вінаваты. Ён вечна ганяе мяне — ідзі, ідзі, не азірайся… Голад — мой сябар на свеце!

Дрозд: Свеце-пеце-меце. Выпетраная кабыла твой сябар.

Канарэйка: А твае вучні? Яны беглі за цягніком, што зносіў цябе, несуцешныя — крычалі наўздагон тваё імя! Дзе гэта бачана, каб дзеці так любілі свайго паэта?..

Сойка: Ты разбіў дзіцячае сэрца, нягоднік?

Канарэйка: Ён яшчэ да гэтага аднойчы разбіў яго — калі грыз яблык. Ім давялося прыняць, што паэты таксама грызуць яблык! Вось так — раскрываюць рот, упіваюцца зубамі, адкусваюць і храбусцяць! І сок цячэ па барадзе — як у звычайных людзей… Бедная дзяўчынка выбегла на вуліцу сама не свая!

Дрозд: Варта замыкацца, калі зьбіраесся грызці яблыкі!

Мойша: Я быў у настаўніцкай адзін, гэта быў перапынак!

Канарэйка: Яна потым бегла доўга, доўга, да самага парку — а там залезла на дрэва і ў ім плакала доўга, доўга.

Сойка: Гэта праўда? Яны так любілі цябе, Мойша?

Канарэйка: Яшчэ не так! Нават даравалі, што ён мае жонку і дзіця, сапраўдную жонку і сапраўднае дзіця!

Дрозд: Але яблык… гэта занадта!

Канарэйка: Мойша, то я не зразумела, што так блага табе сядзелася ў Вільні?..

Мойша: Блага… Так, нешта ў гэтым было блага. Суворыя габрэі сярод суворых вуліц, сцены — пергаменты, камяні — талмуды… Ідзі, ідзі, не азірайся, пакуль твой лоб не адубеў і бровы не параслі імхом!

Дрозд: Гэта твая выпетраная кабыла нашаптала табе?

Мойша: Мая выпетраная кабыла нашаптала, што няма чаго стаяць на даху сінагогі і перапытваць будучыню. Мы пакаленне адважных і нам патрэбная прастора — нам далі прастору. Савецкая ўлада, што вызваліла габрэйскі свет ад нацыянальнага прыгнёту. Давай, руш, ты носіш вянок з дубовага лісця — ідыш, тваю жывую мову. Ты маеш Райсн — зямлю з тваім дзяцінствам, з усімі роднымі…

Дрозд: (перабівае) Беларуская ССР.

Мойша: Райсн…

Дрозд: (настойліва перабівае) Беларуская ССР!

Мойша: Яна жадае чуць цябе, размаўляй з ёй на ідыш! (узбуджана) Хіба ёсць на свеце ўрачыстасць большая, чым гэтая размова, гэтае… злучэнне?! Калі зямля, твая па нараджэнні, слухае цябе, што прамаўляеш на роднай мове? Ты і ёсць тваё слова — насенне, што падае ў разнасцежаную цвердзь, каб выспяваць з яе — зноў і зноў. (расчыняе вакно, дыхае на поўныя грудзі, радасна смяецца) Вось мая Палестына! Тут!

Дрозд: Зусім з глузду з’ехаў.

Канарэйка: Ён жа паэт…

Сойка: Уранні ён апявае сваю здабытую Палестыну, а ўвечары згарае ў адвечным выгнанні…

Канарэйка: А што, Менск — сімпатычны горад?

Сойка: Не, ён ужо не такі сімпатычны…

Дрозд: Такі нават несімпатычны!

Канарэйка: А Вільня была вельмі нават сімпатычная…

У адчыненае вакно залятае Голуб.

Голуб: Габрэйскі рабочы, абапіраючыся на перамогу пралетарыяту і кастрычнікавай рэвалюцыі, абвяшчае дыктатуру пралетарыяту ў габрэйскім двары!

Канарэйка: Зноў ён!

Сойка: Мо, ён так жартуе?

Канарэйка: Грубіян!

Дрозд: Жарт — гэта добрая навіна пра тое, што нехта думае. Гэтая птушка не носіць такіх навін.

Мойша адыходзіць ад вакна.

Канарэйка: А што, Мойша, ты скажаш, Менск — сімпатычны горад?

Мойша: Горад. Слова, што сарвалася з каменнага языка. Слова, закаванае ў цвёрдую сталь. Проста горад, якімі бываюць гарады.

Канарэйка: А Вільня, між іншым…

Дрозд: (перабівае) Не, калісьці нам зайздросцілі нават адэсіты! Здзіўляліся: такія рэчы — і ў такі час! Так, тут можна было пабыць правінцыйным, крыху старамодным… Па пятніцах перад заходам сонца хадзіў па вуліцах рабін: завяршайце справы-ы, сустракайце суботу-у!.. Заўтра субота, дарэчы.

Голуб: Спыніць неадкладна! Праводзіць гэтую ганебную палітыку зацямнення класавай свядомасці працоўных габрэйскіх мас!

Канарэйка: Мойша, чаму ты дазваляеш яму казаць?

Мойша: Ён дарагі мне. Як і ўсе вы.

Дрозд: …А на святы ў сінагогу хадзілі нават камсамольцы! Вядома, можна было сустракацца з суседзямі і ў клубе, на лекцыях і канцэртах… Але неяк не зраслося. Ды і як можна не паслухаць габрэйскую бабулю…

Канарэйка: Тое, што ты распавядаеш — вельмі сімпатычна.

Дрозд: Я распавядаю пра тое, чаго ўжо няма. А што сімпатычнага зараз, калі па галоўных габрэйскіх могілках блукаюць козы. А габрэяў яшчэ і абавязваюць плаціць за ўтрыманне гарадскога выгану!

Сойка: Бязбожнікі! Як далёка яны могуць зайсці, Мойша?

Мойша: (вярнуўшыся са сваіх думак) Хто? Козы? Я сам часта думаю пра тое. Як далёка… калі набыць на кірмашы казу за два грошыкі, і не навязваць — а проста пайсці, пайсці за ёю…

Дрозд: І будзе каза ісці шэсць дзён, і ў пятніцу скажа табе, што гэта добра. Ці не, яна прывядзе цябе на край свету, дзе мірна ляжа каля барса, а леў і вол…

Мойша: Дык ніхто ж не спрабаваў.

Дрозд: Па-мойму, усе толькі гэтым і займаюцца.

Сойка: Толькі незразумела, чаму абавязкова на габрэйскіх могілках!

Дрозд: А дзе ж яшчэ будаваць самую справядлівую ў свеце дзяржаву!

Канарэйка: Але гэта дыскрымінацыя!

Дрозд: Ты што! Усё ў інтарэсах гараджанаў!

Голуб: (з набітай дзюбай) Габрэйскія лідары апазіцыі, выклікаючы пратэст супраць апазіцыі як такой, выклікаюць незадавальненне габрэямі як такімі.

Дрозд: Вось вам прыклад вынаходніцтва навейшага часу. Габрэй як рупар антысемітызму.

Голуб: Нt трэба нагаворваць на савецкую ўладу! Яна горача шануе наш габрэйскі народ…

Дрозд: Ваш — можа, і шануе…

Голуб: …За тое, што ён нарадзіў геніяльнага творцу ідэі вызвалення чалавецтва! Карла Маркса — вы пра каго падумалі?

Дрозд: Яго і думалі. А наогул у нас шмат…

Голуб: Але! Вядома. Партыя занепакоеная наяўнасцю ў вышэйзгаданай нацменшасці роднасных сувязяў практычна з усімі часткамі несавецкага свету…

Дрозд: (смяецца) Моцная, як смерць, любоў — лютая, як апраметная, рэўнасць…

Сойка: Зірніце, ён пачырванеў!

Голуб: Гэта брацкія пачуцці! Яны акрэсліваюцца тым, што габрэйскі рэвалюцыйны рух даваў і працягвае даваць народу буйнейшых прадстаўнікоў навукі і мастацтва, таленавітых кіраўнікоў і арганізатараў… Але!

Дрозд: Ізноў — але! Што ты будзеш рабіць…

Голуб: Вядома, партыя занепакоеная адсутнасцю ў гэтых шэрагах працоўных буйной прамысловасці.

Дрозд: Што ж такая неспакойная, партыя твая.

Сойка: Ой, як непрыгожа.

Канарэйка: Праўда, несімпатычна.

Дрозд: Ды што сімпатычнага — чырвоны голуб.

Голуб: (прыладжваецца на плячы Мойшы) Вось. Нават жывы інвентар габрэйскага панадворку мае зараз шкоднае антыпралетарскае выхаванне. Даўно варта было перадаць яго мясцоваму камісарыяту.

Сойка: За што ты так любіш яго?

Мойша: За тое, што ён заўсёды вернецца да мяне.

Дрозд: Вядома. Каб паесці.

Мойша: Каб паесці з маіх рук.

5. Голуб

Вязень зямлі: Звычайная маладушнасць.

Крумкач: Што, мая памяць?

Вязень зямлі: “Мой”, “твой”, “ягоны”, “ейны” — гэтых слоў няма ў прамове пра агульны дабрабыт. Ты меў грамадскае даручэнне, і ты яго нt выканаў.

Крумкач: Не вярнуўся — не азначае не выканаў. Усе ж усё зразумелі.

Вязень зямлі: Не, гэта было нічога! Ты ж мог проста загінуць па дарозе.

Крумкач: Хай сабе. Адсутнасць навін — таксама навіны. У кожным разе, на момант майго знаходжання на глебе — раслін там не было, а пад’ядаць са мной тлен дурнога пакалення — жадаючых бы не знайшлося. Уласна, зямля ўсё яшчэ была непрыдатная для жыцця… вашага.

Вязень зямлі: Нашага. І ты быў часткай жыцця нашага. А мог жа ад пачатку быць часцінай таго карыснага ўгнаення, пах якога так затлуміў табе галаву.

Крумкач: І таксама прынёс бы карысць будучаму жыццю!

Вязень зямлі: Таксама? І ў чым жа карысць ад тваёй маладушнасці?

Крумкач: Гэта так простасардэчна — заняць пазіцыю вінаваўцы, каб схавацца ад уласных сумневаў. А ты ж з’явіўся сюды. Значыцца, нехта недарупіўся ва ўласнай несумненнасці… Ці выпадкова?

Вязень зямлі: Гэта ты недарупіўся ў грамадскім даручэнні.

Крумкач: Сваю рупнасць я ведаю. Усё гэта надзвычай сумна і прадказальна.

Вязень зямлі: А ў мярзоце? Не сумна?

Крумкач: Вельмі… І непрадказальна…

Вязень зямлі: Ты злаўжыў даручэннем. А ты ж быў годны яго.

Крумкач: Мая годнасць — у волі занядбаць сваю годнасць.

Вязень зямлі: Мэта даручэння не здалася табе значнай?

Крумкач: Значнасць тая павялічылася з маім занядбаннем.

Вязень зямлі: Ці не зашмат ты сабе прыпісваеш?

Крумкач: (горка смяецца) Я? Зірні — я, вычарпаны і высахлы ва ўсім! Я прыняў на сябе ўвесь спуд, усю жудасную арганіку цуду — каб рушыць наперад гісторыю цудаў. Я прысвяціў сябе тлену, каб ніхто з праведных пачынальнікаў роду не ведаў пра выдаткі прышлага адраджэння, і мэта па-ранейшаму заставалася вышэйшай за сродкі. Ты лічыш, я змаладушнічаў, выйшаў з гульні — а я паддаўся, каб у гульні ўсё ж быў пераможца. Каб былі чорныя клеткі і белыя. Таму што насамрэч іх няма. Няма куды хадзіць! І калі табе прыадчыняецца ўся бездапаможнасць задумы — ты вымушаны зрабіцца яе суаўтарам. Дзеля агульнай карысці, дзеля таго, каб няшчасны карабель дасягнуў глебы, я вымушаны быў пазначыць сабою чорную клетку, каб Голуб, выпушчаны праз сем дзён, пазначыў сабою белую. Я даў ход Голубу, даў яму веліч. Я падняў яго, узнёс, я ўзвысіў яго надзвычай і даў верны шлях дасягнуць поспеху. Ад гэтага часу веліч Голуба належыць вам. Зараз кожны з вас можа ажыццявіць у сабе таямніцу Голуба. Весніка новага свету. Проста, не задумваючыся, выконвайце грамадскія даручэнні. Вам больш няма патрэбы пытацца ў сябе, і берагчы, і цешыць сябе. Любіць і памятаць, урэшце, няма патрэбы! Пошук і збянтэжанасць — я ўсё прайшоў за вас. Вось з чаго насамрэч складалася маё даручэнне. І яго — я выканаў.

Вязень зямлі: То ўсё гэта — падман?

Крумкач: Падман у іншым. Тое, што ён прынёс зь зямлі… Плады алівы, горкія.

6. У рэдакцыі

Рэдакцыя часопіса “Штэрн”. З шамаценнем разлятаюцца паперы, адбівае рытм друкарка, дымок над сталамі.

Зэлік: Што, Ізі, з цябе сёння святло бруіцца?

Харык: Рыхтую для нумара цудоўную падборку! Гэтулькі маладых парасткаў прабілася! Не стамляюся знаходзіць новыя імёны! Неверагодна таленавітыя! Жывуць на мове народнага сэрца, без усялякай талмудычнай закамянеласці. Чытаеш — і цешысся пра сябе: недарма, усё не дарма…

Зэлік: За што я цябе насамрэч люблю, Ізі, — за твой клопат пра гэтых птахаў — бо менавіта ты даеш ім крылы!

Харык: Час дае ім крылы! Мы, вядома, рыхтавалі час — клалі цэглу, саміх сябе цэглай закладалі, усё ў марах пра тыя крылы… І вось — яны прыходзяць, маладыя, і яны ўжо крылатыя!

Зэлік: Хай сабе крылатыя, але ўсё адно, гэта проста чарговае пакаленне габрэйскай бядноты зь мястэчак! У тых умовах крылы хутка слабеюць. А твае рэкамендацыі вельмі дапамагаюць ім зрабіцца патрэбнымі грамадскаму жыццю, перабрацца ў горад…

Харык: Я нічога асаблівага не раблю. Выконваю сваю працу! Вось хто насамрэч робіць, дык гэта…

Мойша: Ізі, не пачынай.

Харык: Не пачынай?! А хто ўсё гэта зрабіў для нас? Для нас, што стагоддзямі гібелі за рысай аселасці — у адвечным ценю прагрэсу і заняпадзе вымушанага месіянства?

Мойша: Ну-ну, месіянства яшчэ пераабуй.

Харык: Хто? Суворы і велічны геній — таварыш Сталін!

Мойша: Я спадзяваўся на Маркса хоць бы.

Харык: А на што б ты спадзяваўся, калі б зараз прыйшоў да мяне — не галоўнага рэдактара часопіса “Штэрн”, а да мяне — сына шаўца з мястэчка Зэмбіна? Прыйшоў бы не па пытаннях выдання новай кнігі на ідыш ці стыпендый для маладых габрэйскіх талентаў — а прыйшоў, каб я скляпаў табе новыя боты! І я скажу, якая была б тады твая надзея: каб я меней узяў! І мы доўга б палілі з табой самасейку і кемілі, як тут можна танней… І не было б ніякай рэдакцыі, і ніякай секцыі габрэйскіх пісьменнікаў! А ты? Хочаш, распавяду, як бы ты сам выглядаў зараз, Мойша, — калі б не было савецкай улады? Ганяў бы плыты, як твой дзед з Кабыльнікаў, бярвенне цягаў з раніцы да вечара. Звычайны габрэй з сякерай і конікам — ніякай творчасці б не прагнуў!

Зэлік: А я, мабыць, развозіў бы піва па мястэчку, як тады мы з бацькам… Вельмі прыемны занятак, дарэчы — цэлы дзень на вольным паветры, і ўсе табе радуюцца…

Харык: Ні добра — ні дрэнна, ні тудэма — ні сюдэма! Халупкі, урослыя ў зямлю, і іх гаспадары, урослыя ў зяленіва барод, мізэрныя малітвы, суботні храп… Ага, памятаеце? Клятая субота! Гэтыя сумныя вечары ў глухой дзірцы — на вуліцы ні душы не адшукаеш! А дома — увесь час падаецца, пудзіла смерці ў паганым рыззі на гарышчы вісіць… Мне ўжо тады, у дзяцінстве, хацелася, каб усё гарэла — агонь і дым усяму, дым і агонь! Бух, бах, яшчэ ўдар — куйся, новае жыццё! І ў гэтым жыцці, я ведаў, не надарыцца больш такога — калі пад дажджом на полі мокне сена, прападае сена ў людзей, а яны, у белых талесах, глядзяць безудзельна і ківаюць галовамі — у нас жа субота! Ніякай суботы. І ніякай нядзелі таксама.

Мойша: Ізі, і як жа ты з гэтай марай пра несупыннасць — уваходзіў у партыю сіяністаў? Я добра памятаю?

Харык: Як уваходзіў — так і выходзіў. Чалавек некалі таксама быў прамаходзячым. Неабходная ступень эвалюцыі.

Мойша: То мы ж так проста і ходзім…

Зэлік: Сябры, зараз трэба быць больш стрыманымі. Каб не ўпусціць момант, калі ўставаць на карачкі.

Мойша: Згодны, галоўнае, што мы дома і ўсё яшчэ пры сіле.

Суладна, не згаворваючыся, бяруцца за працу. Нейкі час пануе маўчанне, толькі шамаціць папера ды грукае друкарка.

Харык: Добра, што прыгадаў! Усё кідайце, у нас сур’ёзная грамадская замова!

Зэлік: Артыкул нейкі?

Харык: Так! Ён павінен выйсці ўжо гэтым нумарам!

Мойша: Чарговы знішчальны ўдар па контррэвалюцыйных нацдэмах?

Харык: Пазачарговы! Дунца арыштавалі.

Зэлік: Ды чым жа ён ім прыпякаў? Працаваў сабе ціха чалавек культработнікам на заводзе. Яго ж і так ужо з партыі выключылі, з саюза, зьнялі з усіх пасад…

Харык: Ну вось! Відаць, усё не сцішваўся!

Мойша: У чым не сцішваўся? У сваёй непрыкметнай пасрэднай пісаніне?

Харык: Не нашага розуму справа.

Мойша: Як не нашага, калі нам пра яго артыкул пісаць. Асабіста мне, па шчырасці, сказаць пра яго няма чаго.

Харык: А ты толькі ўяві, якога кшталту “артыкулы” зараз яму давядзецца пісаць у вязніцы! Пры тым, што ён наш былы калега. Добра ўявіў? Ну, чакай, зараз натхненне з’явіцца.

Зэлік: Прызнацца, Ізі, мяне палохае, з якім імпэтам ты апошнім часам хапаесся за выкананне падобных замоў…

Харык: (крычыць) Сказаць не?! (паўза) Таму і тэрмінова. Каб адкляпацца ад яго! (папраўляе касцюм, вяртае сабе раўнавагу) Я наогул ганаруся, калі мне давяраюць грамадскія даручэнні! І гэта мяне радуе не менш, чым творчы поспех!

Мойша: Ізі, мы заўважылі гэты надлом.

Харык: Мойша, чым кпіць, лепш дапамагай пісаць пра Дунца. Гэта агульная справа, у рэшце рэшт! Хай непрыемная, але дзейнічаць трэба хутка, і ты разумееш… І горш, чым ёсць, яму ўжо не зробіш. А нам яшчэ можна зрабіць добра.

Мойша: Добра, Ізі. Я напішу пра недахоп пільнасці.

Харык: Так, Мойша. Пішы пра недахоп пільнасці.

Бяруцца за працу. Паўза.

Харык: Ледзьве не забыўся. У новы выпуск увойдуць урыўкі з паэтычных зборнікаў “Гарачым крокам”, “Напрасткі” і “За новы фундамент”. А таксама цудоўная паэма пра габрэйскіх земляробаў “Не сумаваць”.

З шамаценнем разлятаюцца паперы, адбівае рытм друкарка, дымок над сталамі.

7. Пусцілі палётаць

Мойшы няма ў пакоі. У паветры, ўзварушаным крыламі, кружляе пыл і пер’е. Голуб ганарыста проходжваецца перад клеткамі, зазіраючы ў кожную.

Голуб: Ну што! Бундаўцы, сіяністы, контррэвалюцыянеры. Такі працягваем выказваць нездавальненне Камуністычнай партыяй у вузкіх колах?

Дрозд: Пачынаецца.

Голуб: Не пачынаецца, а працягваецца! Таму цікаўлюся. Ці паспяхова рухаецца абмеркаванне падрыву дзяржаўнай прамысловасці, транспарту, гандлю, грашовага звароту, як прасунуліся ў падрыхтоўцы тэрарыстычных актаў…

Сойка: Дзе ты набіраесся такой брыдоты за цэлы дзень?

Голуб: Дзе. Вядома! У вярхах!

Дрозд: Пусцілі палётаць.

Голуб: А вы ненадзейныя, вас выпусці — то вы на іншы бок шмыг, адразу даручэнні пойдуць шпіёнскага характару, потым дыверсіі…

Сойка: (стомлена) Ой, не кажы.

Голуб: (накідваецца на клетку Сойкі) Я тут кажу, каму не казаць! І каму казаць — таксама буду казаць я!

Сойка: Зусім дурылка, ці што?!

Голуб: Значыцца, вы маеце намер і далей хаваць ад савецкіх карных органаў звесткі пра вашу контррэвалюцыйную арганізацыю і яе ўдзельнікаў?!

Дрозд: Маем намер! Выбіць з цябе дурноту пры нагодзе!

Голуб: А гэта ўжо цікава!

Дрозд: Ну, можа, не самі…

Голуб: А наконт кіраўнікоў партыі і савецкай улады — такі самы намер маеце?

Дрозд: Заяўляю з усёй шчырасцю! Канчаткова вырашыў цалкам прызнацца!

Голуб: Ну-ну, вось і заявы пайшлі!

Дрозд: Кожны вечар…

Голуб: Та-ак?

Дрозд: Мружачы сном вочы…

Голуб: Так-так?

Дрозд: Малю Усявышняга ўсяліць у цябе новую душу.

Паўза.

Голуб: (губляецца) Гэта яшчэ для чаго?

Дрозд: Для таго, каб ты старую аддаў кошцы.

Пачынае весела смяяцца Канарэйка.

Голуб: Што, весела ў нас у Беларускай ССР? У Польшчы не так весела? Значыцца, нездарма разведорганы пуцёўку выпісвалі! А то ўсё — Вільня, Вільня!

Дрозд: Слухай. Вось ты ж малады. Прыгледзеў бы сабе якую горліцу, дый лётаў бы да яе, а не псаваў сваё светаадчуванне…

Голуб: З табой, у цэлым, усё зразумела. Усіх вашых даўна распусцілі, ты адзін справа на курасадні сядзець застаўся.

Дрозд: Шкада цябе, бесталковая птушка. А то ж пачне вуркатаць — то і на слёзы прабівае…

Голуб: Ды ну цябе. (вылятае ў вакно)

Дрозд: (сентыментальна) Як песня дажджу — нешта саладжава-сумнае пра мінулае, і абуджае надзею на будучыню… Калі здаецца, што завеса між мінулым і будучым станчэла, і можна пачынаць усё спачатку, і стварэнне новага дасяжнае — мне, і ўсялякаму, і кожнаму… Дарэчы, выдатны голуб, генеральскай пароды — адэскі турман!

Сойка: Круціцца?

Дрозд: Так, з вертуноў. На вышыні кідаецца ад далягляду да далягляду, танчыць…

Канарэйка: Мала, што з нашых, дык яшчэ і пародзісты?

Дрозд: Кажу ж — выдатны! Гэта не маё захапленне, гэта падчас агульнай ацэнкі якасці экзэмпляру… (за вакном чуюцца дзіўныя гукі — валтузня, шоргат крылаў). Галубы могуць быць: выдатныя, вельмі добрыя, добрыя, задавальняючыя і дрэнныя. Выдатны голуб напоўніцу адпавядае патрабаванням стандарту і іншым якасцям, уласцівым дадзенай пародзе. (сярдзітае буркатанне нейкага звера, піск, барацьба) Вельмі добры голуб адпавядае апісанню стандарту, але можа мець нязначныя недахопы па адной-двух прыкметах. (нізкі стогн, роспачны пляск крылаў) Добры голуб мае нязначныя адхіленні ад стандарту па дзух-трох прыкметах, што не псуюць знешняга выгляду. (вусцішнае хрыпенне, азартнае фырканне) Здавальняючы голуб мае адно-два значныя адхіленні і шэраг дробных недахопаў. (злавесная цішыня) Дрэнны голуб мае грубыя адхіленні ад стандарту і дрэнныя асноўныя паказчыкі для дадзенай пароды. (чмяканне, храбусценне і задаволенае вуркатанне нейкага звера)

Пераклад з рускай Людмілы Сіманёнак

(заканчэнне будзе)

Апублiкавана 26.11.2020  18:33

М. Круцікаў пра фестываль у Мінску

Новая п’еса пра паэта Мойшэ Кульбака паказана ў час беларуска-яўрэйскага фестывалю

Піша Міхаіл Круцікаў («Форвертс», ЗША)

Ад пачатку жніўня 2020 г. Беларусь знаходзіцца ў цэнтры ўвагі сусветных мас-медыя. Кожны дзень тысячы людзей выходзяць на вуліцы Мінска і іншых гарадоў, каб выказаць свой пратэст супраць сфальшаваных выбараў, у якіх нібыта перамог Аляксандр Лукашэнка, дыктатарскага складу кіраўнік.

Аднак апрача гэтых падзей здараюцца іншыя, таксама цікавыя і важныя – такія як беларуска-яўрэйскі фестываль, які прайшоў з 5 па 11 кастрычніка. Мерапрыемства было арганізавана мінскім цэнтрам беларуска-яўрэйскай культурнай спадчыны.

Праграма фестывалю спалучала звычайны і віртуальны фарматы. Удзельнікі маглі выбраць актыўнасці на свой густ: паслухаць падкаст з расповедам клезмера Зісла Сляповіча пра ўзаемаўплыў яўрэйскай і беларускай музыкі; наведаць гістарычныя яўрэйскія мясціны ў Мінску пры дапамозе новага аўдыёгіда; прыгатаваць беларуска-яўрэйскія прысмакі, такія як эсік-флэйш ці бульбяны кугл (інгрэдыенты для якіх можна было замовіць у мінскай інтэрнэт-краме). Да таго ж былі даступныя лекцыя пра беларуска-яўрэйскія імёны і гутарка паміж спецыялістамі ў беларуска-яўрэйскай культуры і гісторыі.

Кульмінацыяй фестывалю сталася пастаноўка новай п’есы «Груганы дыяспары», прысвечанай трагічнаму лёсу яўрэйскага паэта Мойшэ Кульбака. Назву можна перакласці і як «Крумкачы рассеяння».

Афіша, выкананая Уладзімірам Цэслерам

П’есу, пастаўленую на рускай мове, напісала маладая віцебская драматургіня Вольга Прусак (на фота), якая раней ужо заваявала шэраг важкіх прызоў за п’есы і фільмы. Пра сваю цікавасць да Кульбака Вольга піша: «Кульбак для мяне стаў адкрыццём, паваротным і знакавым, перш за ўсё ва ўспрыманні таго месца, дзе я жыву. Раптам зусім па-іншаму бачу Беларусь – апантана закахаўшыся не ў тое, што ёсць, а ў тое, што мы страцілі. Такое балючае каханне – да страчанай будучыні, да спыненай думкі, да зламанага суквецця, да здушанай песні, да традыцыі, якая жывіла беларускую культуру і ад якой мы так жорстка былі адарваныя».

Дзея п’есы адбываецца ў савецкім Менску, куды Кульбак пераехаў з польскай Вільні ў 1928 г. Неўзабаве ён зрабіўся прыкметнай постаццю ў савецкай яўрэйскай культуры. На сцэне мы бачым яго ў рэдакцыі часопіса «Штэрн» з двума яго калегамі: «чырвоным яўрэем» Ізі Харыкам і «зялёным яўрэем» Зэлікам Аксельродам (у гэтых вобразах можна пазнаць гуллівыя намёкі на жывапіс Марка Шагала). Cпачатку іх праца ідзе спорна, але з цягам часу іх настрой робіцца ўсё больш змрочным праз сталінскую тэрарыстычную палітыку. Нечакана надыходзіць горкі фінал. Кульбака і Харыка арыштоўваюць і расстрэльваюць у Менску, у кастрычніку 1937 г. Аксельрод будзе забіты ў 1941-м годзе.

Паралельна дзея разгортваецца ў свеце фантазій і мрояў. Вольга Прусак па-майстэрску спляла вобразы, матывы і фрагменты з твораў Кульбака. Істотнае месца тут займаюць розныя віды птушак, што наводзіць на думкі пра Кульбакава апавяданне «Муня-птушкавод і яго жонка Малкелэ». Гэтаксама як праставаты Муня, якога выжылі з хаты шэльма-жонка і яе хіжы каханчык, наіўны ідэаліст Кульбак спакушаецца на падманлівыя савецкія абяцанкі і потым плаціць жыццём. Выняткам сярод шчасных птушак з’яўляецца чорны груган. Гэты змрочны вобраз адкрывае і закрывае спектакль, будучы сімвалам трагічнага лёсу Кульбака. Чорны і чырвоны – дамінуючыя колеры дэкарацый, і яны кантрастуюць з рознакаляровымі птушкамі. Стыль акцёрскай гульні вагаецца паміж гратэскнай сатырай і экспрэсіянісцкай сімвалічнасцю, ён адсылае да ўяўленняў Кульбака і стылю яго ўласных твораў.

Ажыццявіць гэтую пастаноўку было вельмі няпроста. Праз пандэмію рэжысёр Уладзімір Шчэрбань не здолеў прыехаць у Мінск і кіраваў акцёрамі з Лондана. Акцёры ж у Мінску часам не былі ўпэўнены, што спакойна дабяруцца да сваёй тэатральнай студыі, таму што ў цяперашнія часы міліцыя можа схапіць людзей на вуліцы, збіць і кінуць у турму проста так, без прычыны. Калі гэтая пастаноўка задумлялася, то, напэўна, яе стваральнікі не мелі на ўвазе гістарычных паралеляў паміж эпохай савецкіх палітычных рэпрэсій і цяперашняй Беларуссю, але, калі бачыш гульню акцёраў у кастрычніку 2020 г., няможна адмежавацца ад такога параўнання.

Фота Дар’і Гарбатавай

Падобна, што «Крумкачы рассеяння» – першая тэатральная пастаноўка, якая закранае тэму сталінскага тэрору ў Беларусі. У канцы 1930-х гадоў савецкая ўлада знішчыла цвет беларускай і яўрэйскай культуры. Шэраг яўрэйскіх культурных дзеячаў, такіх як літаратурныя крытыкі Хацкель Дунец і Якаў Бранштэйн, былі апантанымі камуністамі, а іншыя, тыя ж Кульбак і Аксельрод, былі памяркоўнымі «спадарожнікамі»… Зараз маладая беларуская інтэлігенцыя імкнецца аднавіць сваю пабураную і забытую культурную спадчыну, і яўрэйская культура займае ў ёй прыстойнае месца. У наш час мажліва, напрыклад, прачытаць некаторыя творы Кульбака ў новых перакладах Сяргея Шупы.

Трэба спадзявацца, што гэтая важная праца будзе працягнута і новае пакаленне беларускіх чытачоў пазнаёміцца з усёй літвацкай галіной літаратуры на ідышы і іўрыце. Сярод іншых, заслугоўваюць гэтага знаёмства такія пісьменнікі, як Залман Шнэур, Лейб Найдус і Эльханан Воглер.

Пераклаў з ідыша В. Р.

Крыніца

* * *

УВАГА: скора на belisrael.info – поўны тэкст п’есы Вольгі ПРУСАК!

Апублiкавана 24.11.2020  22:24

В. Рубинчик. Как эпистолярить?

«Если хочешь в чём-то убедить человека (пусть даже чиновника), поговори с ним лично», – с этим правилом я скорее согласен, чем нет. Но! Не всегда есть время напроситься на приём; кто-то из «важных людей» вообще не ведёт личных приёмов; часть вопросов можно выяснить/решить и «путём взаимной переписки».

Cейчас, в разгар сами-знаете-чего, личные встречи вообще cтановятся рискованными, а зачастую просто отменяются (отменился даже скромный турнир по шахматам среди членов Союза белорусских писателей, намеченный было на 22.03.2020). И вот на этом не очень весёлом фоне захотелось поделиться своим эпистолярным опытом – теми примерами, когда удавалось кое-чего достичь.

Возможно, среди читателей найдутся те, кто упрекнёт меня в «гордыне» – мол, добился малого, а хвалится! На самом-то деле я не считаю полученные результаты великим успехом, о котором следует звонить на всех перекрёстках, не претендую на гранты под проекты типа «Рубинчик-помоги», «языковая инспекция» и т. п. Это, по большому счёту, приватная публикация для приватных людей – за исключением одного эпизода, о котором ниже (в нём я всё ещё надеюсь на поддержку «гражданского общества»).

В языке идиш есть такая поговорка: «а litvak tut tshuve nokh far der avejre» («литвак кается, ещё не согрешив»). Дабы дополнительно укрепить собственные позиции, сошлюсь на п. 19 из военного билета – «наименование воинской должности и военно-учётной специальности». Там у меня красивым почерком написано: «Писарь делопроизводства».

Кто-то летит в космос, кто-то строит бизнес, а положение писаря-политолога обязывало писать и записывать… Поймите и простите 🙂

  1. Железная дорога

В конце 2016 г. перед отправлением по маршруту «Минск – Рожанка» приметил в зале ожидания столичного ж/д вокзала нечто необычное… С 2013 г. пассажиры проходят в зал через арку, на которой изображены гербы и выписаны названия городов Беларуси (вот здесь можно посмотреть).

Вместо правильного «Шчучын» я узрел на арке надпись «Шучын». Рассказал миру об этой ошибке – и не только об этой – в одной из серий своих «Катлет & мух». Ничего не изменилось. Тогда решил обратиться к руководству минского отделения БЖД, что и произошло весной 2017 г. Обращений по моей невнимательности было 2 (два) – привожу первое:

Паважанае спадарства!

Летась маю ўвагу прыцягнула дэкаратыўная канструкцыя на ўваходзе ў залу чакання вакзала станцыі «Мінск-Пасажырскі». Парадавала, што на гэтай своеасаблівай арцы пазначаны назвы найбуйнейшых населеных пунктаў Беларусі, дый сама ідэя добрая. Але, на жаль, некаторыя назвы паказаны з памылкамі. Вось тое, што я разгледзеў, у алфавітным парадку:

Гольшаны (трэба: Гальшаны)

Жіровіцы (трэба: Жыровіцы)

Карелічы (трэба: Карэлічы)

Чаусы (трэба: Чавусы)

Шучын (трэба: Шчучын)

Для ілюстрацыі дасылаю файл з выявай («Шучын»). Нарматыўнае напісанне прапануецца ў адпаведнасці з даведкавым выданнем «Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь».

Мяркую, калі памылкі заўважыў я, то іх заўважылі і сотні іншых наведвальнікаў галоўнага вакзала краіны. Буду ўсцешаны, калі сёлета вы паправіце згаданыя надпісы.

З найлепшымі зычэннямі…

Довольно скоро пришёл весьма позитивный ответ от зам. начальника отделения Ивана Ивановича Грибанова:

И, главное, в апреле 2017 г. надписи с ошибками действительно были исправлены.

  1. Министерство культуры

Летом 2017 г., во время «литературной» экскурсии «по еврейским местам Минска», меня слегка удивило, что никто из участников (в том числе и экскурсовод) не знал, где в довоенной столице БССР находилась редакция идишского журнала «Штерн». А ведь дом на улице Революционной, 2 пережил войну – и даже адресация не изменилась.

Осенью 2017 г., когда в рамках «(Не)расстралянай паэзіі» выпало читать лекции о Моисее Кульбаке и Изи Харике, поделился со слушателями идеей: «установить бы мемориальную доску на здании, где находилась редакция, в которой работали оба писателя». Никто не возражал, и я подготовил обращение в два министерства: культуры и информации.

Добры дзень, паважаныя міністры!

Звяртаюся да вас з прапановай – магчыма, не зусім звычайнай. На маю думку, заслугоўваюць увекавечання ў Мінску літаратурны часопіс «Штэрн», які выходзіў у нашым горадзе на мове ідыш у 1925–1941 гг., а таксама вядомыя паэты і празаікі, якія працавалі ў рэдакцыі часопіса «Штэрн».

Прапаную павесіць памятную дошку на будынку, дзе звыш 10 гадоў знаходзілася рэдакцыя названага часопіса, і згадаць на ёй некаторых творцаў. Ідэя гэтая не новая, на пачатку 2000-х гадоў у гутарцы з Аркадзем Шульманам яе выказваў пісьменнік Рыгор Львовіч Рэлес (1913–2004) – гл. дадаткі 1-2. Тэкст на дошцы мог бы выглядаць так:

SHTERN

Па гэтым адрасе (або: У гэтым будынку) ў 1930–1941 гг. знаходзілася

рэдакцыя ідышамоўнага часопіса «Штэрн» («Зорка»), у якой працавалі

Зэлік Аксельрод (1904–1941) ZELIK AKSELROD

Майсей Кульбак (1896–1937) MOJSHE KULBAK

Ізі Харык (1896–1937) IZI KHARYK

ды іншыя знакамітыя пісьменнікі.

Сем словаў, якія тут падкрэслены, варта перадаць квадратнымі літарамі. Як вы ведаеце, мова ідыш мела афіцыйны статус у БССР 1920–1930-х, і надпісы на ёй дапамогуць выявіць «дух часу». Калі будзе патрэба, то я падрыхтую надпісы на ідышы квадратнымі літарамі. Маю сертыфікат, які пацвярджае гэтае ўменне (гл. дадатак 3).

Чаму іменна Аксельрод, Кульбак, Харык? Вышэйзгаданы Р. Л. Рэлес, які сам друкаваўся ў часопісе «Штэрн», аргументавана пісаў пра іх як пра вядучых майстроў краснага пісьменства на ідышы ў БССР 1930-х гадоў – напрыклад, у сваёй кнізе 1997 г. («В краю светлых берез», Мінск, выдавец Э. С. Гальперын; с. 315–320). Дадам, што многія творы Аксельрода, Кульбака і Харыка актуальныя ў ХХІ ст. Некалькі фактаў:

У 2006 г. у маскоўскім музеі асабістых калекцый пры Дзяржаўным музеі выяўленчага мастацтва імя А. С. Пушкіна была праведзена выстаўка з выкарыстаннем вершаў Зэліка Аксельрода: гл. www.lechaim.ru/ARHIV/168/palitra.htm

Песні на словы Ізі Харыка ў арыгінале і ў перакладах сёлета з поспехам выконвалі народная артыстка Грузіі і Расіі Тамара Гвердцытэлі, беларуская спявачка Святлана Бень…

Раман Майсея Кульбака «Зельманцы», створаны ў Мінску ў 1930–1935 гг. (упершыню публікаваўся акурат у часопісе «Штэрн»), дагэтуль карыстаецца папулярнасцю, пра што сведчыць і яго нядаўняе перавыданне на беларускай мове (Мінск, 2015, пераклад з ідыша Віталя Вольскага; выдавецтва «Папуры», серыя «Мая беларуская кніга»).

Выснова: дошка з імёнамі трох літаратараў у цэнтры горада прыцягне дадатковую ўвагу да айчыннай літаратуры і павялічыць каштоўнасць сталічнага будынка па вул. Рэвалюцыйнай, 2 як турыстычнага аб’екта. Апрача таго, такая дошка была б данінай памяці асобам, якія загінулі ад куль НКУС.

У выпадку, калі прапанова зацікавіць вас (або аднаго з вас), гатовы перадаць у падначаленыя вам міністэрствы (ці ў адно з іх) доказы таго, што: а) рэдакцыя часопіса «Штэрн» у вышэйпазначаны перыяд знаходзілася іменна па адрасе Рэвалюцыйная, 2; б) трое названых літаратараў сапраўды ў ёй працавалі. Гатовы таксама абмеркаваць далейшыя крокі, у тым ліку звязаныя з фінансаваннем праекта.

Звярнуўся менавіта да вас, бо міністэрства культуры ў пэўнай ступені курыруе літаратараў, а міністэрства інфармацыі – перыядычныя выданні. Хочацца стаць сведкам вашых высілкаў, скаардынаваных для добрай справы.

Приложения 1-3, упомянутые в письме

* * *

Мининформ, возглавляемый «большим любителем» еврейской культуры, прислал отписку. Более конструктивной была реакция минкульта РБ, сотрудница которого даже позвонила мне домой и кое-что объяснила (в частности, откуда в письме замминистра взялась таинственная «Бярозаўка» :))

В результате я подготовил нечто вроде научного обоснования. Увы, с конца 2017 г. по обстоятельствам личного характера я не мог в полную силу заниматься продвижением идеи. Оно было доверено Белорусскому фонду культуры, и летом 2018 г. БФК получил копию решения Мингорисполкома…

Итак, позволение на установку доски, хоть и с «обрезанной» надписью, дано уже почти 2 года назад. Мне не известно об усилиях еврейских организаций, направленных на реализацию проекта. Зато минский художник Андрей Дубинин ещё в 2018 г. сделал эскиз доски:

Если кто-либо из общественных активистов захочет довести дело до конца (здесь основной вопрос, по-видимому, финансовый) – милости прошу.  (Когда закончатся все коронавирусные пертурбации, ясное дело.)

  1. Администрация Фрунзенского района

В декабре 2017 г. побеспокоил руководство крупнейшего района столицы (предварительно, как и в первом случае, обозначил проблему в «Катлетах & мухах» – и тоже без толку):

Добры дзень! На тэрыторыі Фрунзенскага раёна сёння бачыў два паказальнікі з памылкамі. Адзін з іх, змешчаны на вул. Прытыцкага (трэці слуп перад паваротам на вул. Нёманскую, насупраць будынка па адрасе «вул. Нёманская, 2»), мае надпіс «вул. Жабрака», а між тым правільна «ВУЛ. ЖЭБРАКА». На маю думку, акадэмік, кіраўнік беларускай Акадэміі навук у 1940-х гг. Антон Раманавіч Жэбрак заслугоўвае, каб яго прозвішча пісалі правільна.

На другім паказальніку (таксама вул. Прытыцкага, прыпынак «вул. Альшэўскага» ля «BonHotel», насупраць Кальварыйскіх могілак) пазначана «Beiruta st.», але ж правілы транскрыпцыі патрабуюць, каб «вул. Берута» перадавалася так: «BIERUTA ST.»

Калі б памылкі назіраліся ў глухім завулку, я б, можа, і не стаў вас турбаваць. Але ў дадзеным выпадку яны зафіксаваныя на ажыўленай магістралі, дзе паказальнікі штодзённа бачаць тысячы людзей. Прашу паправіць…

Зробленыя мною фатаграфіі дадаюцца.

Ответ пришёл в январе 2018 г… Не без опечаток, но такова жизнь:

Главное, что в начале 2018 г. поменяли указатель возле «BonHotel», а несколько месяцев спустя – и тот, что отсылал на «вул. Жабрака» (его вообще убрали от греха подальше :)).

  1. «Минсктранс»

В январе 2019 г. обратился в «Минсктранс», предложив исправить при объявлении остановки 33-го троллейбуса «вуліца Альшанская» на правильное «вуліца Альшэўскага». Руководство оперативно откликнулось…

Счёл нужным ответить «целый гендиректор» – Леонтий Трифонович Папенок. Любопытно, что в Минске таки есть улица Ольшанская, но в другой части города…

Л. Т. Папенок (фото отсюда)

* * *

Сделаю пару довольно банальных, но небесполезных выводов:

1) В 2010-х годах сотрудники государственных организаций склонны были отвечать на белорусскоязычные обращения по-белорусски. Вопросики от «перспективного», по мнению А. Шрайбмана, политика вроде «Почему ни один документ в госучреждении не дублируется по-белорусски? Почему ни один чиновник не разговаривает со мной по-белорусски, когда я к нему на этом языке обращаюсь?» (февраль 2018 г.) представлялись мне демагогичными два года назад, да и до сих пор так представляются.

2) Трудно изменить Конституцию, избирательную систему и т. п., тем не менее частные, локальные успехи достижимы и в нашем авторитарном царстве-государстве.

Вольф Рубинчик, г. Минск

wrubinchyk[at]gmail.com

Опубликовано 26.03.2020  07:15

В. Рубінчык. PS да «Катлет & мух»

Блізу двух месяцаў таму «пазнавальна-каляпалітычны, ненавукова-фантастычны серыял жахаў» спыніў выхад. Не хвалюйцеся і не спадзявайцеся, ніхто тут яго не аднаўляе – проста ў архіве заляжаліся допісы ад пастаянных чытачоў «К&М», якія мне закарцела распублікаваць… Ну і колькі фактаў згадаю ад сябе. Пагэтаму зараз будзе kinda пастскрыптум.

У лютым 2019 г., рэагуючы на 103-ю серыю, мінскі аналітык Пётр Рэзванаў пісаў:

Чаму Вас здзівіла, што Вас у Расіі аднеслі да «суайчыннікаў»? Здаецца, яшчэ пачынаючы з Мядзведзева так называюцца ўсе рускамоўныя, як мінімум на постсавецкай прасторы. Калі я ў 2011 годзе ездзіў да знаёмых ва Ўзбекістан, на зваротным шляху са мной ехала карэянка, якая здолела (як «суайчынніца») перабрацца ў Самару і збірала сілы для пераезду ў Маскву.

Ён жа (26.02.2019):

У тым, што змены калі-небудзь адбудуцца, я з Вамі згодны. Пытанне толькі ў тым, калі і хто гэта пабачыць?.. Як бачыце, ува мне песімізму трохі больш.

Пётр – не столькі песіміст, колькі рэаліст. Дапраўды, за 9 месяцаў не нарадзілася амаль нічога, што сведчыла б пра рэальныя перамены ў краіне. Тры шумныя кампаніі былі ініцыяваны «зверху»: ІІ Еўрапейскія гульні (чэрвень), перапіс насельніцтва (верасень), «парламенцкія выбары» (лістапад). Не абышлося без чарговага «ператраху» ўраду й адміністрацыі прэзідэнта (чэрвень-снежань). Бальшыня тубыльцаў адказала на ўладныя высілкі традыцыйным пафігізмам, але гэтага цяпер малавата… Патрэбна жыццяздольная альтэрнатыва, якой пакуль што не прасочваецца: грамадства дагэтуль атамізаванае, на фоне ўзаемнага недаверу пануе анамія, у рот ёй ногі. А яшчэ – упершыню зафіксаваныя ў «Катлетах з мухамі» (тут можна смяяцца) лалітыка і вірус істэрычных празмерных рэакцый (ВІПР).

Дальбог, рабіў, што мог і як умеў, выцягваючы на публіку наступствы колішняга заглыблення ў палітычныя навукі. Папярэджваў пра непамыснасць сумяшчэння вышэйшых пастоў у дзяржаўных і (квазі)грамадскіх спартовых арганізацыях. Заклікаў «апазіцыянерчыкаў» перахапіць ва ўлады ініцыятыву ў канстытуцыйным працэсе. Прасіў суграмадзян слаць мэйлы «дэпутатам», каб не дазволілі «Чырвонаму дому» скараціць тэрмін сваіх паўнамоцтваў, прадугледжаны Канстытуцыяй. Звяртаўся непасрэдна да «дэмакратычных дэпутатак», каб турбавалі сваіх калег… «І цішыня». Калі падумаць, то што на сваёй пасіўнасці зарабілі Ганна К. і Алена А.? Іх і блізка не пусцілі ў «палатку» новага склікання. Гучнавата-пуставатыя заявы пра гарантыі для экс-прэзідэнтаў або магчымую вайну – так сабе трамплін для далейшай кар’еры.

«Дзякуй», вядома, і «незалежным» СМІ, якія старанна замоўчвалі мае прапановы. У выніку ні руху ў бок новага Вялікага княства, ні нават узбуйнення «дэмакратычных» палітпартый у 2017–2019 гг. не выйшла, хаця, здавалася б, чым ужэ такая відавочная ідэйка не дагадзіла? ¯\_(ツ)_/¯

Зважаючы на нягегласць кіраўнікоў тых партый, а таксама «Саюза беларускіх яўрэйскіх абшчын», Беларускага ПЭН-цэнтра, Беларускай асацыяцыі журналістаў (спіс можна доўжыць), «трэці сектар» у Сінявокай надалей дэградуе, пазбаўляючыся альтэрнатыўных поглядаў разам з іх носьбітамі. Як там гукала новая начальніца ПЭНа: «Мы мусім стаць разам, стаць добрай тусоўкай» Характэрна, што старшыня кантрольнай камісіі Павел Анціпаў, які «праглынуў» выгнанне Паўла Севярынца, зладжанае на падставе псеўдаэкспертызы, праз нейкі месяц сам трапіў пад каток «тусоўкі»… ажно выпала рыхтаваць петыцыю супраць дыскрымінацыі Паўлаў 🙂 Са свайго боку, літаратар Зміцер Дзядзенка мудра папярэджваў у лісце (30.10.2019): «Няздольнасць ПАЧУЦЬ чужое меркаванне і пабачыць рацыю ў словах апанента (хаця б каліва) – гэта хвароба не толькі дзяржаўных органаў, але і ўсіх беларускіх структураў, у тым ліку незалежных. А калі пачынаецца “Я начальнік – ты дурак” – дык гэта ўніверсальная формула, якая дзейнічае ва ўсім грамадстве».

Дзіва што сёлета паціху выходзіў на авансцэну «чацвёрты сектар» – усялякія там сеткавыя супольнасці. Не ў вялізным я захапленні ад фільмаў пра Лукашэнку, дый некаторых іншых крокаў відэаблогера Сцяпана Святлова (Пуцілы), але тое, што на іх апалчыліся такія «гіганты думкі», як Лілія А. ды Юрый З., як бы намякае, што «трэба браць»… прынамсі прыглядзецца. Змушае мысліць (=існаваць) таксама фільм Паўла Спірына «Грань» – пра наркагандаль і не толькі – дарма што, зноў-такі, цяжкавата згадзіцца з усімі аўтарскімі прад’явамі тэзісамі.

Як бы ні вабіў «бераг турэцкі», трэба тутэйшым звесці да мінімуму знешні локус кантролю. Пачаць, нарэшце, жыць сваім розумам і радзей летуценіць пра «заграніцу», якая нам «дапаможа». Думаю, скора грамадзяне Беларусі, народжаныя ў 1980–90-х гадах (сярод іх не ўсе такія «актывісткі», як Марыйка з лукашэнскага эскорту), усё ж возьмуць стырно ў рукі і не дазволяць вяшчаць ад свайго імя 65-70-гадовым. Такім як Святлана, каторая ў лістападзе 2019 г. заяўляла, што «каля 80% беларускай моладзі марыць з’ехаць на Захад» (апытанне ў канцы 2018 г. дало «крыху» іншыя звесткі – 60%, прычым сярод патэнцыйных напрамкаў эміграцыі многія бачаць «Усход»).

«Маладой шпане» параіў бы чытаць сур’ёзныя кнігі, каб умець крытычна ставіцца да «лідараў меркаванняў» з іх бясконцымі інтэрв’ю ды фэйсбучацінай. Вось уладар парталу, дзе ўсё менш аналітыкі, а ўсё болей «папкорну», выступіў з мініяцюркамі пра «настоящего беларуса», падабранымі «Еўрарадыё». Нечым яны нагадалі вядомыя жарцікі на тэму «хто ён, ізраілец?» Але медыямагнатам зазвычай бракуе гумару ў арганізме, таму выйшла нясмешна («Сапраўдны беларус спрачаецца ў “Фэйсбуку” з усімі, хто не падзяляе яго пункт гледжання», «Сапраўдны беларус шырока выкарыстоўвае нацыянальную сімволіку») і з прыпахам гнілога селядцаСапраўдны беларус ненавідзіць Расію»).

«Містэр тутбай» – любіцель вешаць локшыну на вушы (напрыклад, 23.11.2019 публічна даводзіў, што інфа пра арышт журналіста на мяжы – «укід» і «фэйк», дый «кому он нужен, этот Чуденцов?»; назаўтра Ю. Зісер выдаліў свой допіс, але «асадак застаўся»). Праўда, з тым, што (паліт)эмігранты пераважна робяць замах на рубель, а б’юць на капейку – «Настоящий беларус эмигрирует в Литву или Польшу и оттуда через фейсбук учит оставшихся, как им родину любить» – я, бадай, згаджуся. Канаду й Чэхію б яшчэ далучыў…

Час ад часу ў серыяле закраналася тэма «юдафобія ў Беларусі». У ліпені я быў запытаўся, што на гэты конт думае Зміцер Дзядзенка, і вось што ён адказаў (30.07.2019):

Побытавая юдафобія (як і іншая ксенафобія) з’ява, як мне падаецца, даволі пашыраная: літаратары тут наўрад ці адрозніваюцца ад паспалітага люду. Наконт літаратуры мне больш складана сказаць: я не так багата чытаю, як гадоў з 20 таму. Пасля масавай эміграцыі пачатку 90-х габрэйская частка Беларусі (на вялікі для мяне жаль) амаль сышла, вялікай ролі габрэі не адыгрываюць, таму пераважна мішэнямі ксенафобаў апошнімі гадамі становяцца «чучмекі», «азеры» і «підары» (пардон!). То бок, тыя, хто навокал заўважны ў больш-менш вялікай колькасці або актыўна прысутнічае ў інфармацыйнай прасторы.

На сёння праявы юдафобіі ў нас, мабыць, альбо рэшткі савецкай эпохі, або ўплыў замежжа. Бо – як можна выступаць супраць тых, каго навокал няма?

Адзін мой былы аднакурснік (таксама нібыта рыфмач – паэтам назваць язык не паварочваецца) называў мяне «ўсходнім жыдам», а Алеся Пашкевіча – «заходнім жыдам». Прычым ужываў гэтае слова не ў традыцыйным беларускім кантэксце, а ў расейскім. Карацей, заўзяты такі юдафоб…

З універа яго выключылі пасля другога курса. Гадоў праз 10 пасля таго, як я закончыў БДУ, я яго сустрэў: працаваў ён у Мінфіне, запрашаў мяне ісці працаваць туды, «а то навокал адны жыдкі»… Так што я з ліку «жыдоў», мабыць, выкраслены.

Схадзілі з жонкай на творчую сустрэчу 25.11.2019, дзе асноўным выступоўцам быў акурат пан Дзядзенка…

 

Cправа: барды З. Дзядзенка і А. Мельнікаў з уласным інструментарыем

Усё было файна – прагучалі і «Нацыянальная ідэя» а-ля Умар Хаям, і парадыйнае «Дзікае паляванне», і, зразумела, песні на вершы Уладзіміра Караткевіча. Адзінае, імпрэза была надта немнагалюдная – з тузінам слухачоў. Хіба закавыка ў тым, што дармовае не цэніцца? Але на «клезмер-фэст» у Мінску набіжалі сотні… (я не хадзіў «з тэхнічных прычын» – і пакуль апекуны фэста шрайбаюць скаргі на тых, хто быццам бы топча іхнюю «паляну», прычыны будуць знаходзіцца).

У пачатку лістапада згуляў у традыцыйным шахматным турнірчыку пад дахам Саюза беларускіх пісьменнікаў. З’явіліся новыя твары, што не магло не пацешыць. На фота ад Анатоля Івашчанкі – не ўсе ўдзельнікі 🙂 Паэтка Людміла Хейдарава, каторая 2-я справа, мяркуе так: «Шахматы гэта і філасофія, і мастацтва, і партнёрства, і прыгажосць, і любоў…»

А 5 снежня надышоў час для аўтограф-сесіі Рыгора (Гершана) Трэстмана, у якога ў лістападзе выйшла «Кніга Небыцця». Я завітаў у кнігарню Логвінава з асобнікам «Мы яшчэ тут!» за май 2007 г., дзе была надрукаваная нізка вершаў Трэстмана, – і наваліўся на паэта…

«Калі табе даюць лінееную паперу, пішы напоперак»… Больш мудрых думак – у 128 выпусках «Катлет & мух» 🙂

Цікавыя (каля)літаратурныя факты – у іншым допісе Пятра Рэзванава (19.09.2019):

Уладзімір Караленка амаль як Маякоўскі – пасля школы яго амаль ніхто не чытае, таму амаль ніхто не ведае, што «Дзяцей падзямелля» ён не пісаў. Ён напісаў «У благой кампаніі» («В дурном обществе»), а «Дзеці падзямелля» чыясьці пераробка гэтай аповесці, адаптацыя для дзяцей. Прычым калі з падобнай перапрацоўкі «Гарганцюа і Пантагрюэля» Рабле была выкінута ўся эротыка, то з караленкаўскай аповесці выкінулі «яўрэйскую тэму». Сам Караленка ў адным з лістоў пісаў, што перапрацоўка благая, але дагэтуль назіраецца непавага да волі аўтара. У жытомірскім музеі Караленкі ў апошняй залі, дзе выстаўлены пераклады на замежныя мовы, пераклад на румынскую правільны: «У благой кампаніі», а на англійскую – «Дзеці падзямелля». Можа таму, што Караленка пэўны час быў у Румыніі?

Ну, пры цару быў антысемітызм, таму гэта перапрацоўка была зразумелая. Палітыка СССР у «яўрэйскім пытанні» вядомая, i «Дзеці падзямелля» ў школьнай праграме таксама нічому не супярэчылі. Але чаму іх пакінулі ў сучаснай праграме, і ніхто не пратэстуе: ні супраць таго, што па-ранейшаму парушаецца воля аўтара, ні супраць таго, што выкінуты яўрэі?..

Чытаючы такое, міжволі канстатуеш: свет поўны абсурду. Тое, што навагодняя елка сёлета была пастаўлена каля Палаца на Прытыцкага нават не 12-13 лістапада (як летась), а 9-га, дадатковае сведчанне. Гармідар у ізраільскім палітыкуме, дзе намячаюцца новыя выбары ў Кнэсет (трэція за год) – яшчэ адно. Бібі, Бені ды Эвік за месяцы (!) перамоў не здолелі сфармаваць дзеяздольны ўрад, хоць ты на помач прэзідэнту Рыўліну кліч Рыгорыча… Названы хітрун пераседзеў семярых прэм’ер-міністраў, а з 2018 г. перакідвае адказнасць на восьмага.

Міністэрства па падатках і зборах РБ падлівае алею ў цяпельца. Учора на мэйл прыслалі пісулю –ажно ў двух асобніках, хіба «для надзейнасці»…

А нічога, што тэрмін платы падатку мінуў звыш трох тыдняў таму? Папярэджанні можна і варта было рабіць перад 15.11.2019. Ну і чаго-чаго, а нерухомасці «Рубинчик В. П.» не мае ды ніколі не меў. Тут такое: паведамляеш свой мэйл дзяржканторам – рыхтуйся да хвалі спаму 🙁

Усё ж часам абсурд удаецца хоць на каліва, але зменшыць. У «Катлетах…» нямала гаварылася пра стан спраў у Беларускай федэрацыі шахмат. Пазачарговая канферэнцыя суполкі 16.11.2019 зацвярдзіла «своеасаблівы» спіс ганаровых членаў – 4 чалавекі, з іх двое гросмайстраў (адзін з 2017 г. не жыве) і двое высокіх чыноўнікаў. Даслаў я ў БФШ запыт – куды дзеўся вопытны трэнер Леанід Суднікаў, ганаровы сябра з сярэдзіны 2000-х? – і 03.12.2019 атрымаў адказ ад выканаўчай дырэктаркі Надзеі Краўчук: «Почетные члены БФШ, утвержденные в более ранний период, данный статус не теряют. На официальном сайте в ближайшее время информация будет актуализирована». Сапраўды, ужо 4 снежня заўважыў, што спіс папоўнены прозвішчамі Суднікава і дваіх экс-босаў федэрацыі (Карагіна, Іванова). Мо даспее БФШ і да расшыфроўкі заслуг кожнага з уганараваных, бо, напрыклад, у выпадку генпракурора Канюка тыя заслугі не кідаюцца ў вочы. 😉

 

  

У мастацкім музеі адкрылася выстава ўраджэнца Смілавічаў Файбіша-Шрагі Царфіна (1899/1900–1975, памёр у Францыі) – прадоўжыцца да лютага 2020 г. А мінчанка Natusia, яна ж Наталля Агарэлышава, падрыхтавала да Ханукі самаробныя паштоўкі – гл. вышэй. Мне такая «народная творчасць» блізкая, бо і сам у 2012–2014 гг. пад эгідай суполкі «Шах-плюс» распачынаў серыі «Выбітныя шахматныя кампазітары Беларусі», «Знакамітыя яўрэйскія пісьменнікі Беларусі» (паштоўкі з пісьменнікамі Аксельродам і Кульбакам можна бачыць тут). Наталля тлумачыць: «Ханукальныя – на трох мовах, а з сінагогамі – назвы штэтлаў і гарадоў перапісала з карты Довіда Каца, у яго там лацінкаю. Ідэя гэтых паштовак – практычнае ўвасабленне маёй магістарскай працы, прысвечанай сінагогам Гомельшчыны… Фармат паштовак – падарункавы, “ад чалавека чалавеку”, таму спадзяюся, што нехта адкрые для сябе частку багатай яўрэйскай спадчыны. Але я малявала не толькі сінагогі. У снежні нас чакае цудоўнае і светлае свята Ханука, таму другую партыю паштовак я задумала як віншавальную. Хаг Ханука Самэах!»

Раман жа (Шмуэль-Рувен) Цыперштэйн з Пінска колькі гадоў таму аформіў дыск, дзе быў запісаны ханукальны канцэрт…

І яшчэ пінскае віншаванне аф ідыш: «А фрэйлэхе, а ліхтыке, а гешмаке Ханыке!»

Вольф Рубінчык, г. Мінск

wrubinchyk[at]gmail.com

10.12.2019

Апублiкавана 10.12.2019  20:40

В. Рубінчык. КАТЛЕТЫ & МУХІ (114)

Усім і кожнаму – шалому! Мадам, якую мы абсмяялі ў той серыі, ужо, здаецца, сцеле сабе прафілактычную саломку. Прызнала, што парламенцкія выбары ў лістападзе будуць (калі будуць…) датэрміновымі, але яна «ні пры чым»: «Я б, можа быць, і апасалася рэакцыі, калі б гэта было рашэнне ЦВК. У дадзены момант мы з’яўляемся выканаўцам, тэхнічным органам». Тут напрошваецца пытанне, ці не замнога ў такім разе брала на сябе прадстаўніца тэхнічнага органа, калі разважала, напрыклад, пра «выхаванне выбаршчыкаў» праз адміністратыўны рэсурс? Але пры цяперашнім раскладзе яно будзе рытарычным. Зрэшты, сістэма крышыцца на вачах: нават Павел Ізотавіч ад яе адгроб, прынамсі ў курапацкім разрэзе… Мо і Лідзія-як-яе-там скора дасць інтэрв’ю, у якім раскрытыкуе «генштаб»?

Калі затрымліваюцца па падазрэнні ў хабарніцтве экс-начальнік службы аховы прэзідэнта, ён жа – нам. старшыні Савета бяспекі, і гендырэктар «Белтэлекама», гэта значыць, што ключавыя пасады праз 24 гады пасля «вялікай перамогі Лукашэнкі» (і праз 16 гадоў пасля «канцэптуальнага павароту» – дэкларацый пра існаванне дзяржаўнай ідэалогіі) займаюць, мякка кажучы, не зусім тыя… На іх накінуліся несправядліва? Лішні доказ таго, што цвіль яшчэ вышэй. Чакаць паляпшэнняў пасля пятых «перавыбараў» палітыка, якому к таму часу грукне 66? Пазбаўце.

Міжволі тут задумаешся, хто прыйдзе на змену. Чытачы серыяла ведаюць, які я пераборлівы: звяртаў увагу на заганы як сацыял-дэмакратаў, так і правацэнтрыстаў (АГП, рух «За свабоду»). Зараз – колькі слоў пра яшчэ адзін элемент «правацэнтрысцкага блоку», Беларускую хрысціянскую дэмакратыю; дакладней, пра яе лідараў.

Паводзіны сустаршыні БХД Вольгі Кавальковай у сувязі з «Чарнобыльскім шляхам» (месяц таму разам з іншымі актывістамі падрыхтавала ў Мінгарвыканкам заяўку на шэсце 26 красавіка ў Мінску; калі «раптоўна» высветлілася, што трэба плаціць за паслугі міліцыі, еtc., аргкамітэт 25.04.2019 адклікаў заяўку, а Вольга распавяла: «Цяперашні фармат “Чарнобыльскага шляху” зжыў сябе») дужа нагадваюць пра лісу і вінаград з вядомай байкі Крылова. Але, можа быць, нейкі патаемны сэнс ва ўсіх гэтых кроках быў? Як той казаў: «Вайна – фігня, галоўнае – манёўры».

З Вольгай К. асабіста не знаёмы, а вось прэтэнзіі Паўла Севярынца – яшчэ аднаго сустаршыні БХД, якога цаню як пісьменніка – да Беларускага ПЭН-цэнтра, зачапілі болей. Нагадаю: нервовы эмацыйны пост П. С. з’явіўся ў фэйсбуку 22.04.2019 і ўзняў хвалю каментароў – і спачувальных, і не.

Я ніколі не імкнуўся далучыцца да ПЭН-цэнтра (хапае Саюза беларускіх пісьменнікаў). Тым не менш сёе-тое карыснае ў дзейнасці ПЭНа не мог не прыкмеціць: хаця б арганізацыю конкурсу «Кніга году». Летась на раздачу прэмій мы з жонкай завіталі, заспеўшы там і Паўла.

Як вынікае з вышэйзгаданага допісу П. Севярынца, з 2014 г. ён «прынцыпова» не плаціў узносы ў ПЭН-цэнтр «пасьля выставы камінг-аўтаў у офісе ПЭНу і мерапрыемстваў, зьвязаных з прапагандай гамасэксуальнага ладу жыцьця пад эгідай арганізацыі». Але ў Статуце ПЭНа (так, часам пачытваю статуты) чорным па белым сказана: «3.8. Кожны член РГА “Беларускі ПЭН-цэнтр” абавязаны: а) плаціць штогадовыя ўзносы ў памеры, які вызначаецца Радай, на фінансаванне дзейнасці РГА “Беларускі ПЭН-цэнтр”»

Ёсць у Радзе ПЭН-цэнтра «гей-лобі» ці не (4 чалавекі з 7, паводле П. С.), а калі ёсць, то хто ў яго ўваходзіць – гэтыя пытанні ніколі мяне не займалі. Пры вялікім жаданні «прапаганду» ЛГБТ-каштоўнасцей можна закінуць і СБП. Бачыў на сайце арганізацыі: «11 снежня 2018 г. інтэрнэт-часопіс ПрайдзіСвет і Саюз беларускіх пісьменнікаў зладзілі сумесны круглы стол, прысвечаны пытанню рэпрэзентацыі негетэранарматыўнай сексуальнасці…» Але – сэнс прыпадабняцца да персанажа барадатай показкі, які залазіў на шафу, каб убачыць голыя целы ў лазні насупраць і паскардзіцца на распусту? Я к таму, што на падобныя імпрэзы гвалтоўна не цягнуць: і ў СБП, і ў ПЭНе ёсць з чаго выбраць…

Не маралізую, але… Той, хто добраахвотна ўступіў у суполку, мусіць выконваць яе асноватворныя дакументы – pacta sunt servanda. Мне цяжка сабе ўявіць, што заставаўся б у суполцы, да якой дабраахвотна далучыўся (тым жа СБП), і цягам некалькіх гадоў не ўносіў бы грошы на яе дзейнасць. Агулам, каб у Беларусі існавала аўтаномія «трэцяга сектару», пажадана, каб асноўныя крыніцы фінансавання грамадскіх аб’яднанняў знаходзіліся ўнутры краіны, і членскія ўзносы маюць быць адной з найважнейшых крыніц. Не даспадобы мне залежнасць нізавых ініцыятыў ні ад дзяржавы, ні ад буйных карпарацый (фондаў).

Павел-палітык, на жаль, проста сячэ сук, на якім сядзіць, яшчэ да заваёвы ўлады пераймаючы несамавітую пазіцыю: «Усе роўныя, але некаторыя раўнейшыя». Наўрад ці з такім падыходам можна перамагчы «рэжым», дый нават скінуць кіраўніцтва ПЭН-цэнтра на чарговым Агульным сходзе ўвосень г. г. Лёгка спрагназаваць, што намер вызваліць «добрых людзей» (П. С.: «у ПЭНе ж большасць добрыя людзі. І гэта ня дзейнасьць ПЭНу, а дзейнасьць пэўнай групы, якая ўзяла на сябе права “караць і мілаваць”. Варта мяняць Раду. ПЭН не заслужыў такога кіраўніцтва») скончыцца пшыкам, бо: а) Павел ужо прысутнічаў на сходзе 2017 г., а змены Рады не дабіўся; б) мала шансаў, што пэнаўцы сёлета прыслухаюцца да бунтара, няхай аўтарытэтнага пісьменніка ды экс-палітвязня, які доўга і ўпарта ігнараваў статут.

За ўсімі мітрэнгамі апошніх тыдняў неяк у цень адышоў праект бізнэсоўца Пракапені & Co., а менавіта «міністэрства лічбавай эканомікі» (35-40 супрацоўнікаў, якія маюць курыраваць Акадэмію навук, дзяржаўны камітэт па навуцы і тэхналогіях, а нават і міністэрства транспарту). Паведамлялі, што «новае міністэрства прапануюць абараніць ад уздзеяння сілавых структур» – пэўна, ініцыятары ўлічваюць досвед ураджэнца Мінска Міхаіла Абызава, які даслужыўся ў Маскве да «міністра па каардынацыі дзейнасці “Адкрытага ўраду”» (2012-2018), але ў сакавіку 2019 г. быў арыштаваны па падазрэнні ў крадзяжы нейкіх дзікіх мільярдаў.

Гаворка пра новы ўрадавы орган – прычым фінансаваць яго плануюць за кошт ІТ-фірм, што адразу выклікае сумневы – вядзецца ўжо больш за год. У гэтым квартале рашэнне, відаць, будзе прынятае, і два супраць аднаго, што яно акажацца станоўчым… Але я не бачу патрэбы ў такім органе, з некалькіх прычын. Па-першае, дзяржаўны апарат і без яго перагружаны – 24 міністры, агулам чатыры дзясяткі членаў ураду (пяць намеснікаў прэм’ер-міністра, адзін з іх першы), а існуюць жа паралельна адміністрацыя прэзідэнта ды розныя саветы бяспекі, куды трапляюць яшчэ тыя прыгажуны (гл. вышэй). Па-другое, не формы зараз хвалююць найперш, а змест грамадска-палітычнага жыцця; між тым «электронны ўрад» – форма, якая прыхоўвае той факт, што рэальны ўрад падкантрольны вузкаму колу, блізкаму да сям’і «самі-ведаеце-каго». Па-трэцяе, як бы новае міністэрства не выявілася «траянскім канём», што надалей абмяжуе свабоды грамадзян.

Наіўна cпадзявацца, што ўсе рэзідэнты Парка высокіх тэхналогій маюць піетэт да правоў чалавека. Прынамсі частка з іх у спрыяльных для сябе ўмовах будзе паводзіцца так, як «Сфера» ў аднайменнай кнізе Дэйва Эгерса (рэкамендую). Уласна, той факт, што ў снежні 2018 г. фонд тав. Пракапені зрабіў «падарунак» школьнікам Аршанскага – планшэты з убудаванай праграмай, якая мнагавата фіксіруе вакол сябе (напрыклад, міміку карыстальнікаў), як бы намякае… Дзіва што некаторыя бацькі адмовіліся браць «данайскі дар».

Проста пакіну ўзор дакумента аб згодзе на апрацоўку асабовых звестак для цьмянай фірмы «Фэйсметрыкс» тут, бо такія паперкі, бывае, знікаюць з агульнага доступу:

Часам бачу, што «ў інтэрнэце хто-та няпраў»; і хацелася б прамаўчаць, але… Вось паважаны ізраільскі калумніст Пётр Межурыцкі на kasparov.ru праводзіць аналогіі паміж абраннем ва Украіне-2019 Уладзіміра Зяленскага і ў Ізраілі-1999 – Эгуда Барака: маўляў, абодва эпізоды – задавальненне народнага попыту на «добрага цара», але чароўная казка хутка развейваецца… Усё б нічога, ды П. М. занадта ўжо драматызуе: «Такога жаху, які неўзабаве пасля абрання Барака абрынуўся на Ізраіль, не чакаў ніхто. Літаральна дня не праходзіла, каб не адбылося тэракту са шматлікімі чалавечымі ахвярамі ў розных грамадскіх месцах: у кафэ, на дыскатэках, у крамах, у транспарце. Вуліцы ізраільскіх гарадоў апусцелі». Э. Барак быў прэм’ер-міністрам з сярэдзіны 1999 г. да пачатку 2001 г. Улетку 2000 г. я гасцяваў у Ізраілі 6 тыдняў (Іерусалім, Цфат, Нетанія…) – істотных адрозненняў у параўнанні з 1996 і 1998 гадамі не заўважыў, вуліцы не пусцелі. Табліца «Спіс тэрактаў супраць ізраільцаў і яўрэяў» таксама не пацвярджае, што пры новым кіраўніку ўрада яны адбываліся ў Ізраілі штодня і «са шматлікімі чалавечымі ахвярамі». Хвалі тэрактаў уздымаліся і да «летуценніка» Барака, і пасля яго 🙁

Калі каспараўцы хацелі кагосьці напужаць, параўнаўшы Зяленскага з ізраільскім «прэм’ер-міністрам для ўсі-і-іх», то не выйшла (рабяты, паспрабуйце яшчэ). Ну, а шоўмэну – «цёмнаму коніку» – можна толькі пазычыць поспеху на новым шляху, і каб яго 73% праз год не ператварыліся ў 7,3…

Кур’ёзнае супадзенне: варта было напісаць пра ІІ Еўрапейскія гульні (Мінск, чэрвень 2019), як мяне запрасілі на адкрыццё выставы «Спорт у жыцці пісьменніка» (29.04.2019) у музей гісторыі беларускай літаратуры. Сёе-тое распавёў прысутным – не пра ўвесь «спорт», дык пра шахматы ў жыццях Зэліка Аксельрода, Якуба Коласа, Кандрата Крапівы, Янкі Купалы і іншых. Выказаў спадзеў, што да традыцыйных турніраў, што ладзяцца ў СБП, далучацца і прадстаўнікі іншага пісьменніцкага саюза (СПБ). А прамова паэта Васіля Жуковіча будавалася вакол яго вершаў, прысвечаных спартсменам.

Шахматы-«матрошкі», якія належалі К. Крапіве; выступае ўнучка байкара Алена Атраховіч

*

Аліна Федарэнка пераслала прэс-рэліз. Што пішуць: «3 мая 2019 г. у 11.00 у Нацыянальным гістарычным музеі Рэспублікі Беларусь адбудзецца прэзентацыя выставы “Іцхак Шамір”, прысвечанай жыццю і дзейнасці сёмага прэм’ер-міністра Дзяржавы Ізраіль, ураджэнца Беларусі…» Выстава ладзіцца ў рамках «Міжнароднай канферэнцыі “Лімуд Беларусь 2019”, якая пройдзе ў Мінску з 3 па 5 мая 2019 года і збярэ звыш 500 удзельнікаў з 12 краін свету». І шо на гэта скажаш? «У полі трактар дыр-дыр-дыр, / Хай жыве Іцхак Шамір!» Але, бядак, памёр выхадзец з Ружан у чэрвені 2012 г. Усяго 23 гады і 3,5 месяцы не дажыў да 120.

*

Здаецца, я раскрыў таямніцу капелюша Кім Чэн Ына. Модны карэец проста нагледзеўся (а можа, абгледзеўся) нугманаўскага фільма «Ігла», і ў яго падсвядомасць увайшоў вобраз аднаго з негалоўных персанажаў.

Кадр з «Іглы» (1988); Кім у Расіі (2019)

«Вольфаў цытатнік»

«Можна сцвярджаць: пачатак 2000-х гадоў будзе адзначаны прыкметным паляпшэннем кліматычных умоў. Не выключана, што ўжо ў ХХІ стагоддзі Арктычны басейн упершыню з часоў вікінгаў вызваліцца з лядовага палону» (Леанід Булыгін, зб. «Фантастыка-77», 1977)

«Ромы жывуць у Беларусі. Але ў той жа час іх тут быццам бы няма. У нас афіцыйныя ўлады робяць выгляд, што няма такога народа» (Мікалай Калінін, газета «Згода», красавік 2005).

«Калі для кіруючага класа залежнае становішча краіны ў цэлым не з’яўляецца перашкодай у справе атрымання прыбытку, то шараговаму насельніцтву яно пагражае загранічна нізкім узроўнем жыцця і адсутнасцю перспектыў для развіцця» (Ціхан Закаменеў, 2019)

«Палітыка, якую зусім выгналі былі з рэальнасці, вяртаецца праз мастацтва… Цяпер зразумела, што галоўным пастаўшчыком новых палітычных фігур стане менавіта шоўбізнэс: не толькі таму, што людзям патрэбнае шоў, але найперш таму, што гэта справа адносна сумленная» (Дзмітрый Быкаў, 30.04.2019)

«Мясцовыя ідэнтычнасці надзвычай жывучыя. Яны могуць спаць доўга, і здаецца, што іх ужо зусім няма, але калі надыходзіць патрэбны палітычны момант, яны вельмі хутка і лёгка прачынаюцца і аб’ядноўваюць людзей» (Кацярына Шульман, 30.04.2019)

Вольф Рубінчык, г. Мінск

02.05.2019

wrubinchyk[at]gmail.com

Апублiкавана 02.05.2019  14:21

В. Рубінчык. КАТЛЕТЫ & МУХІ (96)

Cёмы месяц доўжыцца актыўная фаза канфлікту паміж пратэстоўцамі з розных мясцін Беларусі і адміністрацыяй рэстарана «Поедем поедим», што стаіць недалёка ад Курапацкага лесу. Баюся, што і ў Новы год мы адчайна ўварвемся пяройдзем з гэтай мітрэнгай.

12.12.2018 Паўла Севярынца і Cяргея Анянкова затрымалі, калі яны спрабавалі перашкодзіць уезду аўтамабіля на тэрыторыю рэстарацыі, адправілі на ноч за краты. Назаўтра адбыўся адміністратыўны працэс – першаму прысудзілі штраф, блізкі ў эквіваленце да 600$, другому прыйдзецца выплаціць каля 440$.

Неўзабаве мае адбыцца яшчэ адно судовае пасяджэнне – па грамадзянскаму іску гаспадара ядальні да журналіста «Новага часу» і рэдакцыі газеты. Паводле версіі Леаніда Зайдэса, журналісцкае расследаванне псуе ягоныя гонар, годнасць і дзелавую рэпутацыю. Л. З. патрабуе 8000 рублёў – г. зн. амаль 3800$ – кампенсацыі за маральную шкоду. Столькі ён, вядома, не атрымае, але часткова іск, хутчэй за ўсё, задаволяць. Зайдэс – не імпульсіўны Ізраілевіч, якому ўласныя фантазіі ды піяр былі даражэйшыя за факты (прынамсі да колькідзённай адседкі ў пачатку лістапада – мо’ цяпер паразумнеў).

Цешыць мяне тое, што не залежу ні ад ураду, ні ад «грамадскіх актывістаў», што нясуць вахту каля брамы рэстарана, ні нават ад таварыства аховы помнікаў, якое пікетоўцы дзяўбуць за «апартунізм» (таварыства мерылася ўзяць у Зайдэса 20000 р. на ўладкаванне Курапат). Яшчэ больш цешуся з таго, што не працую на «Народную волю», газету, калумністы якой не ўмеюць нават уважліва чытаць тэксты, не кажучы пра пошук імі ісціны.

«НВ» у Беларусі не адна такая, ды ад гэтага не лягчэй. Пра Сямёна Б. з яго панегірыкамі для Руты Ванагайтэ і недарэчнай шпількай у бок Ландсбергіса пісалася тут. Яшчэ адзін знаны філолаг, Алекс Ф., 13.11.2018 выступіў у ролі «міратворцы» – маўляў, паводзіны Ізраілевіча яму не падабаюцца, але ж неэтычна атакаваць жонку Аркадзя Маргарыту і яўрэяў увогуле. Усё б нічога, але пан Ф. угледзеў у інтэрв’ю Ізраілевіча «салідарнасць з тымі, хто ў Курапатах расстрэльваў бязвінных людзей». Чаму раптам? Хіба таму, што ў нашумелай гутарцы (верасень 2018 г.) бізнэсмен, між іншага, выказаўся пра Курапаты так: «можа быць, там былі тыя, каго і трэба было расстраляць?»

Невукаваты каблан-забудоўшчык – помнім-помнім, шмат год Аркадзь жыў побач з урочышчам і нічога пра яго не ведаў – мімаволі закрануў сур’ёзную праблему, сацыяльны профіль ахвяр сталінскага тэрору. «Не будзем ідэалізаваць тых, хто трапіў у лагеры і ссылкі, быў расстраляны і закатаваны. Былі сярод іх і даносчыкі на калегаў…», – трапна адзначаў у прадмове да зборніка «Расстраляная літаратура» (2008) гісторык Анатоль Сідарэвіч. Нельга выключаць, што пэўная доля курапацкіх ахвяр перад арыштам проста служыла ў карных органах. Магчыма, прысуды гэтым былым карнікам былі аформлены цапу-лапу, але ж па сутнасці яны атрымалі тое, што заслужылі (як і ўяўны «англійскі шпіён» Берыя ў 1953 г.).

Падкрэслю: доля мярзотнікаў сярод ахвяр тэрору невялікая, і падзел костак на «нашы/не нашы» перспектыў не мае. Праз тое, што на палігоне «Камунарка» пад Масквой «размянялі», напрыклад, экс-наркомаў унутраных спраў БССР Ляплеўскага і Бермана, ён не перастае быць месцам журбы ды памяці. Тым не менш затыкаць Ізраілевічу рот і прыпісваць салідарнасць з расстрэльшчыкамі 1937–1941 гг. было… ну, няхай неразумна.

У нумары за 11.12.2018 на 1-й паласе назіраў у Святланы К. чыстую істэрыку з нагоды таго, што некалькі больш-менш вядомых беларусаў (напрыклад, дырыжор Бабарыкін) удзельнічалі ў тэлездымках расійскага музычнага канала на тэрыторыі «Поедем поедим». На думку С. К., здымкі – «здзек з соцень тысяч беларусаў, якія назіраюць за гэтай сітуацыяй праз СМІ і ўсім сэрцам на баку тых, хто дабіваецца закрыцця скандальнага піцейнага дома…» Няйначай дама падсумавала аўдыторыі ўсіх недзяржаўных СМІ і аўтаматычна прыпісала ўсім іх чытачам-гледачам прагу зачыніць рэстаран…

Усё гэта «лірыка», а ў юрыдычным плане казыроў пратэстоўцам бракуе. Многія з іх апелююць да прадстаўлення, якое пракуратура выпісала 27.11.2012 аблвыканкаму – там гаварылася пра знаходжанне часткі пабудоў у ахоўнай зоне. Аднак прадстаўленні і пратэсты пракуратуры – не тыя паперы, што ўладаюць законнай сілай; параўнальна з рашэннямі судоў гэта, хутчэй, міжведамасныя рэкамендацыі. Дарэчы, і суддзі не заўжды ўлічваюць меркаванні пракурораў.

У 2014 г. пытанне ахоўнай зоны было вырашана… шляхам яе скарачэння да 50 метраў ад ускрайку лесу, г. зн. рэстаран з яе вывелі. Калі за столькі гадоў пратэстоўцы не змаглі выкрыць карупцыйную падкладку ў прынятых пастановах Мінскага аблвыканкама ды міністэрства культуры, то, напэўна, ужо і не выкрыюць. Цяпер дзяржава ў асобе пракуратуры настойвае на тым, што рэстаран можа працаваць, аднак з усходняга боку выключаюцца «ўсе віды гучных мерапрыемстваў». Пасля атрымання гэткага адказу (ліпень 2018 г.) не на закрыцці-пераносе «шынка» варта было б настойваць, а на ўзвядзенні плоту з узмоцненай гукаізаляцыяй…

Курапацкі лес і рэстаран «Поедем поедим» (за плотам). Фота адсюль.

Актывісты зноў і зноў паўтараюць, што Курапаты – нацыянальны некропаль, значыць, заслугоўваюць больш далікатнага абыходжання, чым звычайныя могілкі. Зноў жа, «лірыка»… А чаму б на фоне падвышэння цікавасці дзяржавы да мемарыялізацыі не дабівацца для месца масавых расстрэлаў пад Мінскам статусу асобай, аўтаномнай адзінкі? Каб руліў там, пры ўсёй павазе да органаў «мясцовага самакіравання», не так Бараўлянскі сельсавет, як міністэрства культуры або ўпаўнаважаны па справах рэлігій і нацыянальнасцей. У апараце апошняга або пры мінкультуры варта было б стварыць кампактны пададдзел са стабільным фінансаваннем, а пры аддзеле – грамадскую раду з даволі шырокімі паўнамоцтвамі, куды ўваходзілі б (паводле прынцыпу ратацыі) усе абаронцы i рупліўцы ўрочышча. Яна дэ-факта і пераняла б адказнасць за «закон і парадак» у Курапатах.

Адной з задач рады, санкцыянаванай дзяржавай, мусіла б стаць удакладненне граніц пахаванняў у Курапацкім лесе. Па-мойму, месцы расстрэлаў варта абгарадзіць (прынамсі абкласці камянямі), каб ніхто па іх лішні раз не таптаўся. Як накрэсліць граніцы без маштабных раскопак? Мяркую, урад мог бы на час пошукаў выдзеліць магутную апаратуру, недаступную актывістам-аўтсайдэрам. Чытаю паведамленне 2016 г.: «Навукоўцы будуць шукаць магілы воінаў на Куліковым полі пры дапамозе цеплавізараў». Калі сучасныя прыборы здольныя зафіксаваць парэшткі ваяроў XIV стагоддзя (спадзяюся, у гэтым выпадку інфармагенцтва суседняй краіны не хлусіць), то вызначыць, дзе ляжаць ахвяры ХХ ст., і пагатоў.

Ёсць яшчэ метад біялакацыі… Так, яго рэпутацыя неадназначная, але я на свае вочы бачыў, як яўрэйскі дзеяч Г. у 2002 г. пры дапамозе пруткоў шукаў – і знаходзіў – пахаванні ахвяр Катастрофы ў Мазыры. У месцах расстрэлаў пруткі пачыналі шалёна круціцца. Калі запрасіць у Курапаты 5-10 дасведчаных «лазаходцаў», калі іхнія звесткі наконт пахаванняў супадуць, то мажліва будзе абысціся і без цеплавізараў.

* * *

У кастрычніку г. г. прасіў наведвальнікаў belisrael.info паўспамінаць пра пачатак 1990-х – час станаўлення дзяржаўнасці РБ, якая пачалася, вядома, не з ліпеня 1994 г. Тут можна знайсці згадкі Ю. Тэпера, П. Рэзванава і нейкага Рубінчыка. Сёння – яшчэ адзін успамін ад пастаяннага чытача «К&М», дасланы з некаторым спазненнем:

Алесь Рэзнікаў (інжынер з Мінска, 1967 г. нар.):

Чым мне найбольш запомніліся 1992–93 гады ў Беларусі? Для мяне гэта найцудоўнейшы перыяд свабоды і надзеяў. Канцэрты ў Доме літаратара. Газеты «Свабода» і «Наша Ніва» на тарашкевіцы. Нават дзяржаўныя газеты «ЛіМ» і «Культура» зачытваліся да дзірак. Вандроўкі па Беларусі і ў Польшчу за ваўчары без візы. Для кагосьці, канешне, быў шок і «ліхія 90-я», але не для мяне. Выступы бардаў Віктара Шалкевіча, Андрэя Мельнікава, Змітра Бартосіка, пісьменніка Уладзіміра Арлова… Рэнесанс быў ва ўсіх канфесіях, праваслаўныя разам з баптыстамі і каталікамі раздавалі Евангеллі. Адраджэнне было і ў габрэйскай культуры – вярталася імя Марка Шагала ў Віцебск і Беларусь, людзі даведваліся пра Ізі Харыка і Зэліка Аксельрода, Гірша Рэлеса… Людзі перасталі саромецца называць сябе габрэямі (некаторыя нават па-старажытнаму сталі звацца «жыдамі», у добрым сэнсе)… Нават крышнаіты хадзілі і спявалі па Камароўцы і праспекце Скарыны. Прыязджалі «месіянскія габрэі», ім давалі Палац спорту…

І ў Ізраілі 1992–1993 гады былі часам вялікіх спадзяванняў, кульмінацыяй якіх стала падпісанне «дэкларацый Осла» (верасень 1993 г.). З другога боку, гэта перыяд, калі дзясяткі тысяч імігрантаў востра адчувалі брак працоўных месцаў і жытла – што, у прынцыпе, можна сказаць і пра 1990–1991 гг. Пасля парламенцкіх выбараў 1992 г. «рускамоўная абшчына» палітызавалася; якраз на 1993 г. (4 мая) прыпала беспрэцэдэнтна вялікая дэманстрацыя «аліі» ў Іерусаліме, калі з падачы Шчаранскага & Co. пад Кнэсет прыйшлі да 15 тысяч чалавек. Натан тады дэманстратыўна кінуў у сметніцу перадвыбарныя абяцанкі партыі «Авада», якая прыйшла да ўлады ўлетку 1992 г. У сваім артыкуле для расійскага часопіса «Дыяспары» (2002) я акурат заўважыў, што 1993-і быў годам пераходу ад спантанных пратэстаў да «сістэмных».

Як успамінаў Эфраім Меламед у газеце «Наша страна» (19.08.1999): «Пасля паражэння ўсіх рускіх спісаў на выбарах у кнэсет 1992 года («ДА», «ТАЛІ», «Яд бэ-яд») стала відавочнай неабходнасць кансалідацыі сіл абшчыны… 25 лістапада 1993 г. пад вялікім сакрэтам адбылася першая нарада амаль усіх вядомых у краіне рускамоўных старажылаў Ізраіля… Каб сабраць за адным сталом гэтых людзей, мне давялося амаль паўгода весці перамовы з кожным з іх… Тады і на ўсіх наступных сустрэчах аж да перамогі на выбарах 1996 г. (партыі Ісраэль ба-алія – В. Р.) адзінай тэмай заставаліся інтарэсы нашай абшчыны». Па-мойму, неблагі ўрок для беларускай «апазіцыі».

Э. Меламед з Кір’ят-Яма – «каталізатар» палітычнага самавызначэння рускамоўных у Ізраілі 1990-х гадоў. Фота адсюль.

«Вольфаў цытатнік»

«Бо мы падобны да дрэва / што расце праз шчыліну ў бетоне / Яго ствол захавае форму шчыліны / Не нам / разбіваць бетонныя сцены / наша справа расці», «галоўнае, каб час ішоў» (Іван Ахмецьеў, 1980-я гг.)

«Нешта ў цяперашнім дзяржаўным ладзе выпадае пакуль што прыняць проста таму, што яно ўжо існуе. Вядома, паступова мы будзем пераўладкоўваць дзяржаўны арганізм» (Аляксандр Салжаніцын, 1990)

«Унікальнасць 1960-х гадоў – у тым, што яны сталі часам вельмі пераканаўчай, вельмі натуральнай і вельмі моцна перажытай ілюзіі канца ілюзій… Людзі хацелі “праўды” – прычым па змоўчанні мелася на ўвазе, што праўда не зможа не ўкладвацца ў нашыя чаканні, не зможа не адпавядаць вымогам, напрыклад, гармоніі, асэнсаванасці, справядлівасці свету» (Вольга Бала, 27.03.2010)

«Шаламаў, напэўна, быў злейшы, больш сацыялагічны і літаратурны, чым Салжаніцын. А многія іншыя – больш дакладныя і гістарычныя. Але толькі Салжаніцыну нейкім дзівам удалося ператварыць сваю творчасць у акцыю перадача «Архіпелага ГУЛАГ» на Захад і ў тэатр трыумфальнае выданне “Архіпелага” па ўсім свеце». (Сяргей Мітрафанаў, 12.10.2016)

«Дзеці гэта святое. Пад сцягам дзяцей любыя заканадаўчыя ідыятызмы вельмі добра прымаюцца». (Кацярына Шульман, 04.12.2018). Апошні сказ добра перадае сутнасць паняцця «лалітыка» – В. Р.

«Час – ён бязлітасны, ён як ваўчыца / Вось мы сядзім тут, а ён імчыцца» (БГ, з альбома «Час N», 2018)

Вольф Рубінчык, г. Мінск

14.12.2018

wrubinchyk[at]gmail.com

От редактора belisrael

Материал нашего постоянного автора должен вызвать спор.

Я, живущий в Израиле уже 28 лет, не мог не обратить внимание на 2 последних абзаца.

На ословский договор можно смотреть по разному в зависимости от политических взглядов, но большинство израильтян скажут, что он принес огромные проблемы.

Пример партии “Исраэль ба-алия”, конечно, интересен, но к следующим выборам  в 1999 она разочаровала многих, на чем и сыграл Либерман, основавший НДИ, которая пусть и держится долго, уже давно у многих вызывает раздражение своим цинизмом, демагогией, пустыми обещаниями. К этому еще можно добавить ставшие близкими отношения Либермана с Путиным и Лукашенко, даже если в последние годы это не так незаметно. Еще недавно бывшая израильским министром Софа Ландвер, не раз во время поездок в Беларусь, отмечалась восхвалением режима, израильские ее выкрутасы и, мягко говоря, прегрешения это особая песня, заслуживающие отдельного большого разбора. Леонид Литинецкий стал проводником “русского мира” в Израиль. И нельзя не отметить, что партия оказалась настолько коррумпированной, что ряд ее высокопоставленных деятелей и их приближенных уже сидят, др., таких как Фаина Киршенбаум, вполне вероятно ожидает большой срок.

Опубликовано 14.12.2018  22:44

Водгук

Сітуацыя з «Курапатамі» сапраўды неяк выбіваецца з агульнага трэнду. Я ўжо не кажу пра мемарыялізацыю Трасцянца, але і спыненне прац па пашырэнню вуліцы Карла Лібкнехта, калі ў скверы на Купрыянава «раптоўна» адкрыліся парэшткі (нават мой бацька, якога толькі нарадзілі ў Мінску, і бабуля з дзядулям зусім не мінчане, і потым ён да 8-га класа жыў у Германіі, з савецкай групай войск, ведаў, што там – былыя лютэранскія могілкі), і нешта кшталту могілак загінулых у Першай сусветнай паміж Старавіленскім трактам і вуліцай Чарвякова, – усё паказвае, што да парэшткаў нашы ўлады спрабуюць ставіцца з пашанай. Хутчэй за ўсё, справа ў палітызацыі менавіта гэтага месца, з-за якой абодва «бакі барыкады» «ўпёрліся рогам». Што мусіць адбыцца, каб яны разышліся мірам, я не ведаю, але адносна мірнае святкаванне 100-годдзя БНР дазваляе спадзявацца на лепшае.

Пётр Рэзванаў, г. Мінск  

17.12.2018  13:15

К столетнему юбилею А. Солженицына

«Двести лет вместе», или Опять двадцать пять

 Уж об этом произведении писано-переписано… Справедливо кто-то заметил, что опровергательно-ругательная литература по объёму намного превысила солженицынский двухтомник, вышедший в Москве в 2001–2002 гг. Назову некоторые ответы «Исаевичу»: Резник С. Вместе или врозь? Москва, 2003. 430 с.; Рабинович Я. Быть евреем в России: спасибо Солженицыну. М., 2005. 704 с.; Дейч М. Клио в багровых тонах. М., 2006. 222 с.; Каджая В. Почему не любят евреев. М., 2007. 480 с. Кстати, Семён Резник разъяснил в интернете, что книга Рабиновича нарушает его, Резника, авторские права. Яков Рабинович действительно пошел путем наименьшего сопротивления: настриг цитат у самых разных хулителей Александра Солженицына, от Владимира Бушина до Владимира Войновича.

Количество не всегда переходит в качество, и большинство критических выпадов в адрес Солженицына меня не убедили. Хватало забот и помимо вникания в околотворческие споры, но когда в августе 2008 г. писателя не стало, всё-таки захотелось cнова окинуть взглядом книгу «Двести лет вместе», прочтённую примерно в 2004-2005 гг.

Вот, пожалуй, главное наблюдение: евреи у Солженицына – разные. Меняются (или не меняются) в связи с изменчивыми историческими событиями, но и в каждом рассмотренном эпизоде XIX-XX вв. по-разному реагируют на запреты, относятся к земледелию, воюют, сидят в лагерях, пишут о России. Эта полифония не затмевает авторской позиции: всякий раз одним – сочувствие, другим – ирония, а то и неприязнь. Сочувствие адресуется прежде всего тем, кто настроен прорусски и/или промужицки. Солженицын и сам был настроен прорусски, и в «Архипелаге» обронил, что «в душе мужик», – чему тут удивляться и чем возмущаться? После смерти писателя один из бывших директоров Всемирной ассоциации белорусских евреев на сайте «Хартии» заявил, что Солженицын «стал в последние годы базисом для новой волны русского шовинизма», но это просто амальгама понятий (национальный интерес якобы равен национализму, а тот – шовинизму), столь характерная для полуинтеллигенции-«образованщины»: что в дореволюционной и советской России, что в современной Беларуси.

Упрекали Солженицына за то, что он необъективен, причём иногда и те, кто не имел ничего против «художественного исследования» в «Архипелаге ГУЛАГ» (тоже ведь книга необъективная, но её антисемитской в 1970-х не объявляли). Писатель, даже лауреат Нобелевской премии и член Академии наук, не обязан быть объективным наравне с участниками научных дискуссий. С другой стороны, утверждали, что мало в книге «Двести лет вместе» художественных достоинств: «Написана затупившимся, погнутым пером, вялой нетвердой рукой…» (Семён Резник). Конечно, книга без внешних спецэффектов, но, может, именно таких трудов и не хватает в наше время? Лично мне заболоченное лесное озерцо милее шумных морей и водопадов. (Имел в виду конкретное озерцо под Щучином; ныне оно практически пересохло. – В. Р.)

Придирались и к названию: мы, мол, не «Двести лет» вместе, а чуть ли не тысячу! То есть ребятки-девчатки не читали книгу или делали вид, что не читали: ведь в первой же главе первого тома всё разъясняется, со ссылками на Киевскую Русь, хазар и т.д.

Да, вспоминает Солженицын тех людей и те страницы истории евреев России, СССР (и Беларуси), от которых многим из нас хотелось бы отвернуться-отречься, сказав, к примеру: Троцкий и руководители ЧК-НКВД – по существу и не евреи вовсе, мы за них не в ответе. Вот кандидат философских наук Валерий Каравкин в журнале «Мишпоха» № 5, 1999 закрыл «спорный вопрос»: «революционеры… формировались не в лоне еврейской культуры. Не еврейская традиция питала их, не из еврейского мира, раздробленного на сотни мирков да тысячи местечек, они вышли…» Мыслящий раввин с этаким дроблением/обобщением вряд ли согласился бы, и не случайно выход первого тома книги Солженицына приветствовал хабадник Барух Горин. Но мыслящие раввины у читателей «Мишпохи» авторитетом обычно не пользуются, а идея о том, что «все евреи ответственны друг за друга», воспринимается с усмешкой. Какая там «взаимоответственность», если даже в благотворительном «Хэсэде», по словам его сотрудницы, «строжайшая субординация», и еврейские «начальники» никак не зависят от мнения «подчиненных»!

Гордиться достижениями предков и по-страусиному прятать голову в песок, когда говорится о делах неблаговидных, по меньшей мере глупо. Но, вытащив голову из песка, не следует ли извлечь уроки? Неужели уверенность в том, что евреи правы даже в своих ошибках, прибавит нам сил? И разве не уместна пословица «Не люби потаковщика, люби спорщика», приведённая автором?

Разумеется, многое спорно у Солженицына – хоть его и избрали академиком в 1997 г., профессиональным историком он всё-таки не был. Попадаются ляпсусы: вот, Зелика Аксельрода арестовали и расстреляли не в 1940-м, а в 1941-м. Любопытно, что фамилию Изи Харика Солженицын написал на белорусский манер: «Харык». Стоило ли убеждать читателей, что имперские архивы – это не «мухлеванные советские», что там все распоряжения хранились, поэтому-де можно доверять казённым версиям о ходе погромов в Кишинёве, Гомеле, Белостоке? Наверное, нет: во все времена власти не всё доверяли бумаге и стремились утаить истину. С другой стороны, а правы ли наши публицисты и учёные люди, выставляющие позднецарскую Россию «тюрьмой народов»? Чёрных страниц хватало, и погромщиков Солженицын не оправдывает, но – евреи зарабатывали на жизнь, плодились и размножались в России – и Беларуси, тогдашнем Северо-Западном крае, ездили в Западную Европу, Америку и Палестину… (Шашист Израиль Бельский с гордостью рассказывал мне, что его отец, минский портной, в начале 1910-х умел честным трудом прокормить семью из пяти человек…) Что до политических свобод – в стенографических отчетах заседаний тогдашних Госдум и плюрализм, и чуть не прямые призывы к неповиновению властям. Особо и не поспоришь с автором «Двухсот лет вместе», когда он пишет о 1917-м: «вообще бы не погружаться в этот буйный грязный поток – ни нам, ни вам, ни им…»

Солженицыну ещё ставили в вину, что для подтверждения своей точки зрения отбирает преимущественно писания «еврейских самоедов». Но выходит, не такие уж «самоеды» были авторы сборника «Россия и евреи» (1924), коих Солженицын обильно цитирует. Не дурак был, к примеру, сионист д-р Даниил Пасманик (или Давид?), воевавший за белогвардейцев-«юдофобов» против большевиков-«интернационалистов».

Опасались в своё время – в частности, редактор «Международной еврейской газеты» Танкред Голенпольский – что книга Солженицына вызовет рост погромных настроений. Сейчас очевидно, что эти опасения были сильно преувеличены. Правда, есть категория людей, которым и вымолвленное слово «еврей» кажется опасным. Почти как в стихе Яна Сатуновского: «Не шапируйте их, не провоцируйте:/ каждое упоминание/ о нашем существовании/ это уже ноль целых пять тысячных/ подготовки погрома».

Если бы кто-то из авторитетных белорусов создал труд, подобный солженицынскому, в котором не замалчивал бы всех сложностей отношений между «литвинами» и «литваками» (а отголоски этих сложностей – хотя бы в некоторых произведениях Франтишка Богушевича, Янки Лучины, Якуба Коласа, Янки Купалы…), легче стало бы на душе. От неумеренных «потаковщиков» – иной раз и горький осадок.

Вольф Рубинчик

Первоначальный вариант этой статьи появился в декабре 2008 г. в белорусско-еврейском бюллетене «Мы яшчэ тут!» (№ 41).

Фрагменты выставки, посвящённой столетнему юбилею Солженицына, в Национальной библиотеке Беларуси (2-й этаж). Снимки сделаны 30.11.2018

Симпатичная девушка Юля, готовившая выставку, подарила мне копии, сделанные с автографов юбиляра, но избегала cвоего попадания в кадр 🙂

* * *

Как я с Войновичем о Солженицыне спорил

После августа 2008 г. меня потянуло перечитать произведения Александра Исаевича и познакомиться с тем, что о нём писали (не)доброжелатели. Дошли руки и до нашумевшей в своё время книги Владимира Войновича «Портрет на фоне мифа» (2002): лейтмотив ее – восхищение автора Солженицыным в 1960-е годы и разочарование, начиная с 1970-х. Сейчас просматриваю то, что об этой книге написано в «Википедии»; очень трудно не согласиться, например, с Андреем Немзером – «автор действительно смешного романа о Чонкине не равен создателю “Портрета…” и не тем войдёт в историю». И с Дмитрием Приговым: «Солженицын не просил любить его в молодости и ненавидеть в старости».

Я уважал Войновича за «Хочу быть честным», «Путем взаимной переписки», «Шапку», «Чонкина», да и за «Москву-2042» (последнюю книгу фрагментами слушал по «Радио Свобода» в конце 1980-х, а затем в январе 1991 г. купил в Москве сборник «Утопия и антиутопия XX века», куда роман Войновича вошёл целиком). Поэтому в октябре 2008 г. не выдержал и задиристо, но и с горечью, написал на его электронный адрес о «Портрете…» – «на мой взгляд, это худшая Ваша книга». В письме я цитировал ряд отрывков из «Портрета» и комментировал их. Например:

В. Войнович: «Дошел я до описания строительства заключенными Беломорканала и споткнулся на том месте, где автор предлагает выложить вдоль берегов канала, чтоб всегда люди помнили, фамилии лагерных начальников: Фирин, Берман, Френкель, Коган, Раппопорт и Жук. Во времена борьбы с “космополитизмом” советские газеты так выстраивали в ряд еврейские фамилии врачей-убийц или еще каких-нибудь злодеев этого племени. Но неужели среди начальников Беломора вообще не было русских, татар, якутов или кого еще? А если и не было, то надо ж понимать, что эти шестеро, как бы ни зверствовали, были всего лишь усердными исполнителями высшей воли. Истинным вдохновителем и прорабом этого строительства был как раз тот, чьим именем канал по справедливости и назван – Иосиф Сталин.»

В. Рубинчик: Как будто Солженицын где-то отрицал, что Сталин – злодей! Но ведь пафос «Архипелага ГУЛАГ» – как раз в том, что нельзя всё валить на Сталина. В «Архипелаге» – множество фамилий негодяев, и что с того, если среди них названы и фамилии начальников Беломорканала? Я, еврей, на это не обижаюсь. А «всего лишь усердные исполнители» – это не аргумент. Нацистские преступники тоже говорили, что они «исполнители», но суд в Нюрнберге приговорил их к казни. Кстати, почему это «Жук» – еврейская фамилия?

В. В.: «Когда одни люди упрекают Солженицына в антисемитизме, другие начинают кричать: “Где? Где? Укажите!” Укажу. Например, в “ГУЛАГе”. На берегах Беломорканала он бы выложил дюжину еврейских фамилий начальников строительства. Защитники автора говорят: но это же правда. А я скажу: это неправда. Это ложь. Тогда в НКВД было много евреев, но и жертвами их были люди (не все, но много) той же национальности. Канал строили не перечисленные евреи, а Политбюро во главе с грузином (там был, конечно, и Каганович)».

В. Р.: Почему-то тут уже появилась «дюжина фамилий», а не 6. А в чем, собственно, ложь? Эти начальники невиновны в гибели людей? Не проводили ревностно линию Политбюро? Или Солженицын где-то отрицал, что среди жертв НКВД были евреи – «не все, но много»?

В. В.: «…после Освенцима и Треблинки, после дела врачей-убийц и травли “безродных космополитов” для большого русского писателя, знающего, где он живет и с кем имеет дело, приводить такой список без всяких комментариев не странно ли? Если не понимает, что пишет, значит, не очень умен, а если понимает, значит, другое… тут да, завоняло. Тут пахнуло и где-то еще и поглощение всего продукта в целом стало для меня малоаппетитным занятием.»

В. Р.: То есть Вы не оспариваете точность приводимых Солженицыным сведений, а «всего лишь» считаете их публикацию несвоевременной, могущей «лить воду на чужую мельницу». Вот уж – толерантность и свобода слова! Называя «Архипелаг» поглощаемым продуктом («весь продукт в целом» – тавтология), Вы сводите его до рядовой книжки. Думаю, как раз это не очень-то умно. Ведь в любом случае, несмотря на ошибки и неполноту, книга не была рядовой…

В. В.: «Солженицын с негодованием отвергает обвинения его в антисемитизме как нечестные и низкие. Он считает проявлением антисемитизма возводимую на евреев напраслину, но не объективное мнение о них (а его мнение, разумеется, всегда объективно)».

В. Р.: Когда Солженицын утверждал, что его мнение именно «объективно»? Он же не к объективности стремился, а к справедливости, а это разные вещи.

В. В.: «Где Солженицын ни тронет “еврейскую тему”, там очевидны старания провести межу между евреями и русскими, между евреями и собой. В упомянутом выше очерке о крестном ходе в Переделкине автор замечает в толпе разнузданной русской молодежи несколько “мягких еврейских лиц” и делится соображением, что “евреев мы бесперечь ругаем”, а, мол, и молодые русские тоже ничуть не лучше. Сидя в Вермонте и читая русские эмигрантские газеты, где работают евреи (а в каких русских газетах они не работают?), он называет эти издания “их газеты на русском языке”. И это все тем более странно, что так или иначе всю жизнь ведь был окружен людьми этой национальности, чистыми или смешанными (да и жена, а значит, и дети его собственные не без примеси, а по израильским законам и вовсе евреи). Даже те из близких к нему евреев, кого я лично знаю, настолько люди разные, что я затруднился бы объединить их по каким-то общим признакам, не считая графы в советском паспорте».

В. Р.: Солженицын постоянно подчеркивал, что евреи разные бывают, и не проводил межу между собой и близкими ему по духу евреями. А что различал, кто еврей, а кто русский – само по себе это нормально, большинство людей различают, лишь бы не ругались. До общества без наций ещё далеко.

В. В.: «Солженицын переписывает историю (и не видно отличавшей его в прошлом преданности истине) и грешит позорным для русского писателя (и особенно сегодня) недоброжелательством к инородцам и евреям со сваливанием на них вины за все беды».

В. Р.: Глупо. Сколько раз Солженицын говорил, что виноваты в бедах «мы сами», т.е. русские, которые поддались иллюзиям большевизма. А что доля ответственности за революцию и ее последствия ложится и на представителей других народов – его право так считать. Он не «сваливал», он предлагал признать эту долю, чтобы не повторились беды. Не согласны – спорьте, но не искажайте мысль оппонента.

* * *

Ответа от Владимира Николаевича я, как и можно было предполагать, не получил. В июле 2018 г. В. Войнович умер, так что если мы и доспорим, то в лучшем мире. А читателям предлагаю самим определить, кто был более прав.

В. Р.

Опубликовано 11.12.2018  10:36

Отклики:

Як пісаў Ленін у сваіх артыкулах па нацыянальным пытанні, кожная нацыянальная культура складаецца з дзвюх: “дэмакратычнай” і “чарнасоценнай”. Пры жаданні іх колькасць можна павялічыць. Але галоўнае пытанне: што далей рабіць з кнігамі і іх аўтарамі?.. Калі ствараць канон “самых дэмакратычных” пісьменнікаў, Салжаніцын туды, вядома, не ўвойдзе. Пералічваць пытанні да яго, што пачаліся яшчэ пры савецкай уладзе, у т. л. і з дысідэнцкага боку (Копелеў, Сіняўскі, Шаламаў, Ж.Мядзведзеў і інш.), не мае сэнсу. Пра адно з першых абвінавачванняў сябе ў антысемітызме ён пісаў у “Бодался теленок с дубом” (там яго абвінавачвала Л.К.Чукоўская). Шавінізм, гэта, канечне, замоцна, но тое, што Пуцін падняў Ісаіча “на сцяг” (нягледзячы на крытыку апошнім метадаў работы калег першага), – таксама невыпадкова. Аднак, калі сыходзіць з прынцыпу “хто не без граху”, то ў літаратуры (і – шырэй – культуры) усім месца хопіць…

Пётр Рэзванаў, г. Мінск