Шахматная тэма «Ладдзі Роспачы» ў сусветным кантэксце

(перевод на русский см. ниже)

Колькі гадоў таму паэт і літаратуразнавец Андрэй Хадановіч выступіў з дакладам, дзе паказаў на падабенства паміж сюжэтамі аповесці «Ладдзя Роспачы» Уладзіміра Караткевіча (1964) і фільма «Сёмая пячатка» рэжысёра Інгмара Бергмана (1957). У абодвух творах чалавек гуляе ў шахматы з «цёмнай сілай»; праўда, у Бергмана – з Анёлам Смерці, у Караткевіча – з самой Кашчавай, але гэтае адрозненне не выглядае істотным і яго дапушчальна не ўлічваць.

Сюжэтныя падабенствы паважаны паэт пракаментаваў наступным чынам: «Увесь фокус у тым, што ў шведскага рэжысёра чалавек (як яму і належыць) прайграе, тады як у Караткевіча здараецца немагчымае, здараецца цуд, здараецца яўнае махлярства – і перамога. А пераможцаў, як вядома, не судзяць – і чытачы ў захапленні. Так і з караткевічаўскім плагіятам» («Краязнаўчая газета», № 44, 2010).

Кадр з фільма «Сёмая пячатка»

Слоўца «плагіят» я б трактаваў як жарт А. Хадановіча (дарэчы, някепскага шахматыста, удзельніка традыцыйных таварыскіх спаборніцтваў, якія ладзяцца ў Саюзе беларускіх пісьменнікаў). Насамрэч нават павярхоўнае параўнанне двух твораў паказвае на самастойнасць аповесці У. Караткевіча. Справа не толькі ў тым, што Гервасій Выліваха перамагае Смерць, а бергманаўскі рыцар Антоніус Блок – не (аднак у працэсе гульні знявераны рыцар адцягвае ўвагу Анёла Смерці ад сям’і камедыянтаў, фактычна іх ратуючы). Уся «Ладдзя Роспачы» пабудавана, па сутнасці, як адштурхоўванне ад меланхалічнай прыпавесці Бергмана, прасякнутай духам Эклезіяста. Выліваха – сангвінік і трыкстар, які не шукае ісціны за мяжой, ігнаруе Эклезіяста, але ўпарта змагаецца з мярцвячынай на сваёй зямлі, навязваючы свае правілы гульні і на «тым» свеце. Як слушна заўважылі Ганна Бутырчык і Марына Казлоўская ў 2013 г., «Гервасій – чалавек новага гуманістычнага светапогляду, што праступае ў выяўленых рысах індывідуалізму, у жыцці праз край, у адчуванні ўнутранай свабоды, асмяянні рысаў старога свету, царкоўных інстытутаў, рэлігійных забабонаў, у псіхалагізме і дынаміцы жыцця».

Цалкам верагодна, што расповед пра паядынкі Вылівахі са Смерцю з’явіўся не без уплыву Бергмана (зрэшты, у «Сёмай пячатцы» паказаны толькі адзін паядынак, які да таго ж ідзе з перапынкам, і першым хітруе якраз «цёмны бок», а не чалавек). Аднак не менш падстаў звязваць аповесць Караткевіча з раманам Ільі Ільфа і Яўгена Пятрова («Дванаццаць крэслаў», 1927), бо Вылівахавы хітрыкі за дошкай чымсьці нагадваюць паводзіны Астапа Бендара ў Васюках. Успомнім: «Астап прайграў запар пятнаццаць партый, а неўзабаве яшчэ тры. Заставаўся адзін аднавокі. У пачатку партыі ён… нарабіў мноства памылак і цяпер з цяжкасцю вёў гульню да пераможнага канца. Астап, незаўважна для навакольных, скраў з дошкі чорную ладдзю і схаваў яе ў кішэнь» (менавіта чорнай ладдзёй Смерці ў час вырашальнай партыі маніпулюе і Выліваха, соваючы яе сваім рукавом пад бой). Васюкінскі супернік «гросмайстра», аднавокі аматар, выглядае як персанаж дэманічнай прыроды; паводле каментатара рамана Юрыя Шчаглова, аднавокасць і кульгавасць – формы «хтанічнай асіметрыі».

У той самы час адрозненні паміж Бендарам і Вылівахай, «Ладдзёй Роспачы» і «Дванаццацю крэсламі» таксама відавочныя; пачаць хаця б з таго, што Выліваха нашмат больш вопытны гулец у шахматы, чым ілжэгросмайстар Бендар. Выходзіць, трэба весці гаворку не пра тое, што Караткевіч пераняў сюжэт у Ільфа і Пятрова (або ў Бергмана), а пра тое, што ўсе згаданыя творы абапіраюцца на ўстойлівы комплекс матываў, гэтак званы вандроўны сюжэт. Апошні бярэ пачатак у Сярэднявеччы, калі ў Еўропе распаўсюдзілася ўяўленне пра шахматную партыю як алегорыю жыцця. Зрэшты, падобнае ўяўленне бытавала і на Усходзе: так, у адным з вершаў Амара Хаяма свет параўноўваецца з шахматнай дошкай, людзі – з пешкамі.

Фрэска «Смерць, якая гуляе ў шахматы». XV cт.

Названы сюжэт адлюстроўваўся не толькі ў літаратуры, але і ў жывапісе. Сярод найбольш ранніх прыкладаў – фрэска «Смерць, якая гуляе ў шахматы» ў царкве пад Стакгольмам (каля 1480 г.; лічыцца, што гэты самы твор і натхніў І. Бергмана на працу над фільмам). Аналагічная тэма выкарыстоўвалася ў гравюрах аднаго з найбуйнейшых нямецкіх мастакоў Альбрэхта Дзюрэра (1471–1528). Цікава, што на шведскай фрэсцы паказаная «некананічная» шахматная дошка памерам 5Х7, але на карціне канца ХVIII стагоддзя «Партрэт доктара дэ С., які гуляе ў шахматы са Смерцю» аўтарства французскага мастака Рэмі-Фюрсі Дэкарсэна (Descarsin; у часопісе паправілі на «Дэскарсэна», але хутчэй за ўсё гэтае прозвішча мае вымаўляцца без «с», як Descarthes = Дэкарт. – В. Р.) яна ўжо мае сучасны выгляд. Доктар з карціны ўсміхаецца, бо, паводле аўтарскага апісання, уратаваў пацыента ад сваёй суперніцы.

Р.-Ф. Дэкарсэн «Партрэт доктара…» (прыблізна 1793 г.)

У пазамінулым стагоддзі папулярным быў твор «Шахматысты» (1830-я гг.) нямецкага мастака Фрыдрыха Аўгуста Морыца Рэтча. На той карціне Чалавек гуляе з Д’яблам – не выключана, што за дошкай былі выяўлены Фаўст і Мефістофель. Увесь антураж гаворыць пра тое, што ад выніку гульні залежыць нешта большае, чым лёс асобнага гульца.

Ф. Рэтч «Шахматысты» (1830-я гг.)

Такім чынам, У. Караткевіч распрацаваў сюжэт, які шмат стагоддзяў блукаў у еўрапейскай культуры, аднак беларускі творца зрабіў гэта арыгінальна, з увагай і павагай да родных крыніц. Здаецца, ніхто да яго ў беларускай літаратуры, прынамсі ў савецкі час, не аднаўляў, напрыклад, старажытныя назвы шахматных фігур: ферзь – «візір», пешка – «латнік» (праўда, кароль, слон, конь, ладдзя засталіся ў аповесці са звыклымі «імёнамі»). Атрымаўся твор з глыбокай верай у тое, што чалавек – не пешка ў гульні вышэйшых сіл. Не дзіўна, што «Ладдзя Роспачы» дагэтуль ставіцца на тэатральнай сцэне, штурхае творцаў на пошукі працягу. Так, у 2010 г. паэт-сатырык Алесь Няўвесь напісаў фельетон, у якім Уладзімір Караткевіч, знаходзячыся ў Раі, зводзіць унічыю партыю з Богам (скраўшы белую ладдзю) і адпрошваецца на Зямлю, у Беларусь. Песня па матывах «Ладдзі Роспачы» ёсць у гродзенскага гурта «Dzieciuki»; шахматы выконваюць у ёй не апошнюю ролю, як і ў мультыплікацыйным кліпе (2014), знятым на яе. А кампазітар Алег Хадоска нядаўна стварыў тэатральную музыку «Гульня ў шахматы са Смерцю».

У 2015 г. – на юбілей Караткевіча – група беларускіх літаратараў, аматараў шахмат, падпісала петыцыю з просьбай назваць вуліцы ў Мінску і Рагачове імем Гервасія Вылівахі. Просьба пакуль што не задаволеная, але, магчыма, усё яшчэ наперадзе.

Вольф РУБІНЧЫК

Апублікавана ў часопісе «Роднае слова», № 11, 2019

* * *

(авторский перевод на русский – для belisrael.info)

Шахматная тема «Ладьи Отчаяния» в мировом контексте

Несколько лет назад поэт и литературовед Андрей Ходанович выступил с докладом, где показал схожесть сюжетов повести «Ладьи Отчаяния» Владимира Короткевича (1964) и фильма «Седьмая печать» режиссёра Ингмара Бергмана. В обоих произведениях человек играет в шахматы с «тёмной силой»; правда, у Бергмана – с Ангелом Смерти, у Короткевича – с самой Костлявой, но такое отличие не выглядит существенным и его допустимо не учитывать.

Сюжетные подобия уважаемый поэт прокомментировал следующим образом: «Весь фокус в том, что у шведского режиссёра человек (как ему и надлежит) проигрывает, тогда как у Короткевича случается невозможное, случается чудо, случается явное жульничество – и победа. А победителей, как известно, не судят – и читатели в восхищении. Так и с короткевичским плагиатом» («Краязнаўчая газета», 2010, № 44).

Кадр из фильма «Седьмая печать»

Cловечко «плагиат» я бы трактовал как шутку А. Ходановича (кстати, неплохого шахматиста, участника традиционных товарищеских соревнований, которые устраиваются в Союзе белорусских писателей). На самом-то деле даже поверхностное сравнение двух произведений указывает на самостоятельность повести В. Короткевича. Дело не только в том, что Гервасий Выливаха одолевает Смерть, а бергманский рыцарь Антониус Блок – нет (однако в процессе игры разуверенный рыцарь отвлекает внимание Ангела Смерти от семьи комедиантов, фактически их спасая). Вся «Ладья Отчаяния» построена, по существу, как отталкивание от меланхолической притчи Бергмана, проникнутой духом Экклезиаста. Выливаха – сангвиник и трикстер, который не ищет истины за границей, игнорирует Экклезиаста, но упорно борется с мертвечиной на своей земле, навязывая свои правила игры и на том свете. Как справедливо заметили Анна Бутырчик и Марина Козловская в 2013 г., «Гервасий – человек нового гуманистического мировоззрения, что проступает в выразительных чертах индивидуализма, в жизни через край, в ощущении внутренней свободы, осмеянии черт старого мира, церковных институтов, религиозных предрассудков, в психологизме и динамике жизни».

Вполне вероятно, что рассказ о поединках Выливахи со Смертью появился не без влияния Бергмана (впрочем, в «Седьмой печати» показан лишь один поединок, который к тому же идёт с перерывом, и первой хитрит как раз «тёмная сторона», а не человек). Однако не меньше оснований связывать повесть Короткевича с романом Ильи Ильфа и Евгения Петрова («Двенадцать стульев», 1927). Хитрости Выливахи за доской чем-то напоминают поведение Остапа Бендера в Васюках. Вспомним: «Остап проиграл подряд пятнадцать партий, а вскоре еще три. Оставался один одноглазый. В начале партии он… наделал множество ошибок и теперь с трудом вел игру к победному концу. Остап, незаметно для окружающих, украл с доски черную ладью и спрятал ее в карман» (именно чёрной ладьёй Смерти во время решающей партии манипулирует и Выливаха, передвигая её своим рукавом под бой). Васюкинский соперник «гроссмейстера», одноглазый любитель, выглядит как персонаж демонической природы: согласно комментатору романа Юрию Щеглову, одноглазость и хромота – формы «хтонической ассиметрии».

В то же время отличия между Бендером и Выливахой, «Ладьёй Отчаяния» и «Двенадцатью стульями», тоже очевидны: начать хотя бы с того, что Выливаха намного более опытный игрок в шахматы, чем лжегроссмейстер Бендер. Выходит, нужно вести речь не о том, что Короткевич перенял сюжет у Ильфа и Петрова (или у Бергмана), а о том, что все упомянутые произведения опираются на устойчивый комплекс мотивов, так называемый бродячий сюжет. Последний берёт начало в Средневековье, когда в Европе распространилось представление о шахматной партии как аллегории жизни. Впрочем, подобное представление бытовало и на Востоке: так, в одном из стихов Омара Хайяма мир сравнивается с шахматной доской, люди – с пешками.

Фреска «Смерть, которая играет в шахматы». XV в.

Названный сюжет отражался не только в литературе, но и в живописи. Среди наиболее ранних примеров – фреска «Смерть, играющая в шахматы» в церкви под Стокгольмом (около 1480 г.; считается, что это самое произведение и вдохновило И. Бергмана на работу над фильмом). Аналогичная тема использовалась в гравюрах одного из крупнейших немецких художников Альбрехта Дюрера (1471-1528). Интересно, что на шведской фреске показана «неканоническая» шахматная доска размером 5х7, но на картине конца XVIII в. «Портрет доктора де С., играющего в шахматы со Смертью» авторства французского художника Реми-Фюрси Декарсена (Descarsin; в журнале поправили на «Дескарсена», но скорее всего эта фамилия должна произноситься без «с», как Descarthes = Декарт. – В. Р.) она уже имеет современный вид. Доктор с картины улыбается, ибо, согласно авторскому описанию, спас пациента от своей соперницы.

Р.-Ф. Декарсен «Портрет доктора…» (примерно 1793 г.)

В позапрошлом веке популярным было произведение «Шахматисты» (1830-е гг.) немецкого художника Фридриха Августа Мориса Ретча. На той картине Человек играет с Дьяволом – не исключено, что за доской были показаны Фауст и Мефистофель. Весь антураж говорит о том, что от результата игры зависит нечто большее, чем судьба отдельного игрока.

Ф. Ретч «Шахматисты» (1830-е гг.)

Таким образом, В. Короткевич разработал сюжет, который много веков бродил в европейской культуры, но белорусский мастер слова сделал это оригинально, с вниманием и уважением к родным источникам. Кажется, никто до него в отечественной литературе, во всяком случае в советское время, не воспроизводил к примеру, древние названия шахматных фигур: ферзь – візір, пешка – латнік (правда, кароль, слон, конь, ладдзя остались в повести с привычными именами). Получилось произведение с глубокой верой в то, что человек – не пешка в игре высших сил. Не удивительно, что «Ладья Отчаяния» до сих пор ставится на театральной сцене, подталкивает творческих людей на поиски продолжения. Так, в 2010 г. поэт-сатирик Алесь Невесь написал фельетон, в котором В. Короткевич, находясь в Раю, сводит вничью партию с Богом (украв белую ладью) и отпрашивается на Землю, в Беларусь. Песня по мотивам «Ладьи Отчаяния» есть у гродненской группы «Dzieciuki»; шахматы играют в ней не последнюю роль, как и в мультипликационном клипе (2014), снятом на песню. А композитор Олег Ходоско недавно создал театральную музыку «Игра в шахматы со Смертью».

В 2015 г. – на юбилей Владимира Короткевича – группа белорусских литераторов, любителей шахмат, подписала петицию с просьбой назвать улицы в Минске и Рогачёве именем Гервасия Выливахи. Просьба пока не удовлетворена, но, возможно, всё ещё впереди.

Вольф РУБИНЧИК

Опубликовано 18.01.2020  11:40