Tag Archives: Людмила Симонёнок

В. Прусак. Крумкачы рассеяння (IІ)

(заканчэнне; пачатак тут)

Вольга Прусак з Віцебска – аўтарка п’есы 

АКТ 2 

8. Медытацыя

Вязень зямлі: Што ж не гасне зямля ні ўдзень, ні ўночы — дым і смурод з яе падымаюцца?

Крумкач: Дыхай, дыхай, суцяшайся. Удыхай праз спагаднае сэрца і выдыхай, дакранаючыся да пустэчы ў сабе…

Вязень зямлі: Няўжо палаючыя чэрві, што сцелюцца пада мной — гэта і ёсць пакровы нябёсаў?

Крумкач: Дыхай, дыхай, не прысутнічай. Удыхай спрадвечны смурод, што падступае да горла, і выдыхай, развейваючыся да знясілення.

Вязень зямлі: Вось тут, я знайшоў! Пагрозлівая расколіна!

Крумкач: Дыхай, дыхай глыбока, удыхай праз чарапное шво і выдыхай, адчуваючы жахлівы голад…

Вязень зямлі: (пакутуючы) Есці…

Крумкач: А зараз у перавернутай паставе нараджэння.

Вязень зямлі: (радасна) Ем!

Крумкач: Слухай рык звера ў пустэльні, дачалавечае не-слова!

Вязень зямлі: Іеаіеууіізз…

Крумкач: Слухай быдлячае выццё, жудасныя прамовы на тым баку пустэчы!

Вязень зямлі: Аргррргрррыыыыввмм…

Крумкач: Слухай з раззеўраных вантробаў — шолах, што даходзіць да свісту!

Вязень зямлі: Ааампррродіііассс…

Крумкач: Абвяшча-ай!

Вязень зямлі: Што мне абвяшчаць? Сохне трава, вяне кветка, кветка вяне, трава сохне… Хто нарабіў гэта? Хіба не чулі? Хіба не ведаеце?

Крумкач: Абвяшча-ай!

Вязень зямлі: Што мне абвяшчаць? Мяса раскідана па гарах і лагчыны ўгноены трупамі, трупамі ўгноены лагчыны і мяса раскідана па гарах… Хто нарабіў гэта? Хіба не чулі? Хіба не ведаеце?

Крумкач: Абвяшча-ай!

Вязень зямлі: Што мне абвяшчаць? Пакліканы на свята жахі мае і калдобіны запоўнены мною, запоўнены мною калдобіны і жахі мае пакліканы на свята! Хто нарабіў гэта? Хіба не чулі? Хіба не ведаеце?

Крумкач: Абвяшча-ай!

Вязень зямлі: Што мне абвяшчаць? Рэжуць з правага боку — застаюцца галодныя, галодныя — з левага боку застаюцца рэзаць! Хто нарабіў гэта? Хіба нe чулі? Хіба нe ведаеце?

Крумкач: Абвяшча-ай!

Вязень зямлі: Як мора дыхае — рык многіх, і многіх подых — як рык моцных водаў… Хто нарабіў гэта? Хіба нe чулі? Хіба нe ведаеце?

Крумкач: Абвяшча-ай!

Вязень зямлі: Пільнуюць птушкаловы пасткі і зяпа разяўленая без меры, без меры разяўленыя пасткі і птушкаловы зяпу пільнуюць… Хто нарабіў гэта? Хіба нe чулі? Хіба не ведаеце?

Крумкач: Абвяшча-ай!

Вязень зямлі: Што мне абвяшчаць? Хто ўцякае ад сеткі — валіцца ў яму, з ямы ўцякае — валіцца ў сетку! Хто нарабіў гэта? Хіба не чулі? Хіба не ведаеце?

Крумкач: Абвяшча-ай!

Вязень зямлі: Што мне абвяшчаць? Вось зямля, што спажывае людзей, і хрыбет мой — вуліца для мінакоў, вось хрыбет мой — вуліца людзей, што спажываюць зямлю… Хто нарабіў гэта? Хіба не чулі? Хіба не ведаеце?

Крумкач: Абвяшча-ай!

Вязень зямлі: Што мне абвяшчаць? Ён не стамляецца, ён не знясільваецца! Вялікі Вар’ят у атачэнні прыдуркаватых флейтыстаў, ён стаіць ля берага ямы, горшы ад усіх Дурань! Ён поўзае голы, небарака, ля самага краю, а з ямы лятуць на ўсе бакі дурныя пухіры. Ля краю, ля самага краю — вось-вось зваліцца! Але не падае… Неразумны! Неразумны! Рухайся прэч ад абрыву выспы! Але не, не пачуе засцярогі — хто па-за простым вар’яцтвам — той не нясе галавы наогул… а там, цемназорна за краем, пахтаецца першасная слізь, атамны хаос, збіваецца ў пену… Якія прыгожыя пухіры, пераліваюцца перламутрам! О Дурань, ты месцісся ў асалодзе! Нават гэтай мудрагелістай прыгажосці ты не бачыш! Дасканалая воля табе! Дзьміце ў дудкі, няслаўце жалейкі, безаблічныя! Балесныя розумам дэманы, пацяшайце паўзуна! Раз ужо ён не мае наогул ніякай галавы… не дапаможаш яму добрай парадай! (паўза) Што ж ён робіць?

Крумкач: А ты паспрабуй, спытай.

Вязень зямлі: У каго? У яго?!

Крумкач: Згадай, ты заўсёды баяўся спытацца! Як гэта раней магла гліна мовіць гаршэчніку — “што ты робіш”!

Вязень зямлі: (крычыць) Што ты робіш?

Рэха, лопаюцца пухіры, ідыятычная музыка.

Вязень зямлі: Што ты робіш?! (пачынае смяяцца, смяецца ўсё больш і больш у трансе ўсясветнага жарту)

9. Напружанне нерваў

Будка на ўскрайку лесу. Канец працоўнага дня. За сталом трое выканаўцаў, пакуль маўчаць. На стале шклянкі з гарэлкай, хлеб, каўбаса. Першую шклянку п’юць моўчкі. Сасуды пашыраюцца.

– Нечалавечае напружанне нерваў.

– Не дзеля карысці, толькі воляю…

– Растрашчаўся. Налівай!

Другая шклянка расслабляе.

– Што там у цябе? Гадзіннік?

– Гадзіннік.

– Добры гадзіннік. А ў мяне вось, боты.

Маўчаць зараз па-іншаму, раскавана. Трэцяя шклянка натхняе.

– Трэба неяк аптымізаваць.

– Сапраўды, стамляесся.

– Добра б двох зараз.

– Добра і пяцёх. А як ты іх?

– Патыліцамі ставіць калі. Ну не пяцёх, зразумела.

– Тады аднаму ў твар давядзецца…

– Яшчэ скажы — не даводзілася.

– А праз дзве башкі запар пройдзе?

– А чаго ж не пройдзе?

– Доўга іх паставіць?

– Ну, адзін нехта будзе. Скаардынуем — хутка пойдзе.

– Ну, мы папросім спачатку — можа, нехта сам стане.

– Таварышы ворагі савецкай улады, ці не маглі б вы стаць спінамі адно да аднаго і прыляпіцца бошкамі шчыльней, каб нам роўненька — у адну ўвайшло, з другой выйшла?

Смяюцца. Чацвёртая шклянка рацыяналізуе.

– Смех смехам, а ёсць слушная прапанова.

– Ну.

– Больш за ўсё стамляесся закопваць.

– Праўда.

– То хай яны самі сябе закопваюць…

Смяюцца доўга.

– Давайце! За слушныя прапановы!

– Я, між іншым, не скончыў думку. Пастаў шклянку, тамада.

– Дрэнная прыкмета.

– Стаў шклянку!

– Ну шо ты, насамрэч! Шо ты залупіўся на яго?

– Усе пасмяяліся?!

– Ты прабач, ты дагаворвай. На чым спыніўся? Ну! Хай яны… самі сябе…

Душацца смехам, апроч аднаго.

– Ды што ты такі сур’ёзны наогул тут знайшоўся?

– Ды ў яго проста баця быў папоўскім старастам.

– Праўда, ці што?

– Хлусня! Я сын беззямельнага селяніна, батрака!

– А навошта цябе выклікалі?

– Тры гады бацька працаваў пры царкве вартаўніком — вартаўніком, зразумела? Калі начальнік аддзела кадраў таварыш Нязручнаў палічыў, што вартаўнік і стараста — адно і тое ж, значыцца, ён зусім не ведаў старую царскую Расію! Вып’ем!

Нервова куляе шклянку, астатнія моўчкі глядзяць — не п’юць.

– Я зразумеў, што ты маеш на ўвазе.

– Што вы на мяне так гледзіцё?.. Ды не, халера вас, я хацеў сказаць…

– Хто мацнейшы — тых пакідаем апошнімі. Каб яму зарылі, прытапталі.

– Во, праўда! Яны сваіх самі і закапаюць. Работы меней у дзесяць разоў!

– Я ж казаў! А вы адразу смяяцца.

– А мы ўжо й не смяемся.  

10. Шпацыр

Грукат граду. Выкрыкі гараджанаў, што кідаюцца хто куды. Мойша спыняецца перачакаць непагадзь пад краем даху, туды ж набіваюцца і іншыя прамоклыя. Мойшу гэты разгул стыхіі прыводзіць у захапленне, ён выстаўляе далоні з-пад краю і прыгаршчамі збірае градзіны.

Мойша: (звяртаецца да суседа, не стрымліваючы шчаснай усмешкі) Паглядзіце… Вы дзе-небудзь бачылі такі цуд?.. Зірніце… І гэта ж цудам адзначаны наш кожны крок — чаго ж мы маркоцімся? П’ем з атручаных вод, калі тымчасам нябесныя мяхі напоўніцу набітыя такімі вось каштоўнасцямі!

Нейкі пісьменнік: (узіраецца ў Мойшаў твар) Прабачце, а вы часам не…

Мойша: Вядома, я кажу за сябе. Але і яшчэ дзесяць ува мне!

Нейкі пісьменнік: Дзесяць каго?

Мойша: (смяецца) Дзесяць вас!

Нейкі пісьменнік: Мяне?!

Мойша: Вас, у якім дзесяць мяне!

Нейкі пісьменнік: Вы навошта гэта…

Мойша: Зірніце: што атрымаецца з жмені гэтых ледзяных скарбаў?

Нейкі пісьменнік: Што?

Мойша: Вада! А што атрымаецца з вады?

Нейкі пісьменнік: Ледзяшы?

Мойша: Рака. Туман. Кроў. Што заўгодна! Таямніца дзесяці ў адным і аднаго ў дзесяці. (паўза) Вы так напружана гледзіцё на мяне — вы мне не верыце?

Нейкі пісьменнік: Прабачце, я напэўна, магу памыляцца… Я вас, напэўна, пазнаў…

Мойша: Вы не памыліліся! І я вас пазнаў! Усё на свеце ёсць, толькі нас няма!

Нейкі пісьменнік: Вы ж знакаміты… Мойша Кульбак?

Мойша: Так, маё прозвішча Кульбак.

Нейкі пісьменнік: О, сустрэць вас — вялікая ўдача!

Мойша: Кіньце! Удача была б вам сустрэць на шляху гару. Гару, якая не мае ніякага ўяўлення пра сябе — і якая вялікая! Гару, прыгажэйшую за Бога, якога прыдумалі, каб упрыгожыць гару! Праўда, спаганілі і сябе, і яго…

Нейкі пісьменнік: (абыякавы да рамантыкі суразмоўцы, нешта мітусліва шукае на грудзёх) Я мушу тэрмінова… мне трэба…

Мойша: (спыняе яго) Не-не, давайце стаяць тут, дзе стаім, бо ўсё вакол нас цудоўнейшае за нас!

Нейкі пісьменнік: (ад хвалявання непаслухмянай рукой дастае з грудзей спісаныя лісты) Вось! Даўно хацеў!.. Паказаць вам мае вершы!

Няспрытнасць Нейкага пісьменніка пацяшае Мойшу, у запале ён здымае з нагі маляўніча запырсканы непагодаю чаравік, стоячы на адной назе, працягвае Нейкаму пісьменніку.

Мойша: Не, дазвольце паказаць вам мае! (смяецца, пакручвае чаравік) Гліна пры дарозе — найлепшы паэт з усіх, каго я ведаю. Зірніце — якая праца з формай! І скажу па сакрэце, калі разбірацца ў глінянай мове…

Нейкі пісьменнік: (прапускае жарт, заклапочана рыецца ў запісах) Якая ўдача, як добра, што я вас… Зараз, зараз, знайду, ёсць у мяне адзін вельмі добры верш…

Мойша: (сярдзіта, расчаравана) Берш-мерш-герш… (выцірае чаравік, вытрасае з яго каменьчыкі, крэкчучы, абувае чаравік назад) Слухайце, калі я захачу калі-небудзь пачытаць вельмі добры верш — я, бадай, пачытаю Кульбака.

Нейкі пісьменнік: О, як я вас разумею! Мне самому ўжо абрыдлі гэтыя нудныя графаманы, гібеючыя ардынарнасці, бясплодныя маргіналіі! А зборнікі выпаражняюць, адзін за другім, адзін за другім — ну такая, разумееш, бурная творчая дзейнасць! Гэта рэдка, дужа рэдка ў наш час такая ўдача — сустрэць годнага аўтара, з нашага гнязда птушку…

Мойша: Падобна, што я насамрэч важны чалавек, калі вы прыдумалі мною сябе ўпрыгожыць.

Нейкі пісьменнік: Вядома! Ведаеце, як пра вас кажуць? (чырванее) І жанчыны, і мужчыны… што вы самы прыгожы габрэйскі паэт нашага часу…

Мойша: Птушкі, на шчасце, значна прыгажэйшыя за мяне.

Нейкі пісьменнік: (дрыжучы ад хвалявання) “Я — сонца, я — раса, я — дуб, апрануты у фрак!” — гэтыя вашы словы, ваш верш… Карацей, у мяне зараз таксама такі ёсць.

Мойша: Такі верш?

Нейкі пісьменнік: (адважна) Так!

Мойша: Выдатна! А такая фанабэрыя?

Нейкі пісьменнік: (разгублена) Што?

Мойша: Фанабэрыя такая ёсць у вас?

Мойша раптам перамяняецца — надзімае шчокі, вылупляе вочы і, расставіўшы локці, бярэцца пераймаць пеўніка. Нейкі пісьменнік прыгаломшана-пакрыўджана назірае за тым, як Мойша спрабуе “здзяўбці” яго выбітныя творы. І тут на Нейкага пісьменніка сыходзіць шчаслівае прасвятленне.

Нейкі пісьменнік: Як вы здагадаліся? Я раз-пораз дапраўды адчуваю сябе птушкай! Вы таксама? Неверагоднае супадзенне!

Мойша: (спыняецца, расчаравана выдыхае) Дождж, здаецца, сцішыўся.

Нейкі пісьменнік: Куды вы шпацыравалі, калі не сакрэт?

Мойша: Чаму ж сакрэт? Самы прыгожы габрэйскі паэт нашага часу кіраваўся паласавацца пячонкай.

Нейкі пісьменнік: Ах, вы таксама аматар пячонкі! Як гэта ўцешна, быць падобным да вас — нават у нейкай дурнаватай гастранамічнай прыхільнасці!

Мойша: Пячоначка — дурнаватае? Ды ў нас, каб вы ведалі, клуб прывілеяў жыцця! Таемны звяз аматараў пячонкі з абавязковай штотыднёвай, як вы выказаліся, прыхільнасцю да яе.

Нейкі пісьменнік: То вы зараз туды, Мойша? Дазвольце, дазвольце мне пайсці з вамі, далучыцца! Мне так абрыдлі ўсе гэтыя вузкалобыя саматужнікі, мяшчанскае драбноцце…

Мойша: На жаль, я не магу ўзяць вас з сабою. Клюб аматараў пячонкі складаецца з трох чалавек і чацвёртага не прадугледжвае. Усяго найлепшага!

Нейкі пісьменнік: (крычыць наўздагон, трасе паперамі) Мойша! Вы не сказалі мне, як я пішу!

Мойша: (цераз плячо) Добра пішаце! Добры почырк! (спяшаецца пайсці, робіць пару крокаў, раптам спыняецца, здымае капялюш, заклапочана разглядае яго, потым пачынае дабразычліва смяяцца) І так! Вы-такі птушка, дакладна…

Нейкі пісьменнік: (чырванее, усцешаны) Вы гэта адчулі!

Мойша: Падабенства несумненнае.

Нейкі пісьменнік: Гэта дужа тонка, і не кожны…

Мойша: Я б не сказаў. Вось тут нядаўна нейкая птушачка… (працягвае капялюш Нейкаму пісьменніку, паказваючы свежую купку птушынага памёту) Я б не сказаў, што гэта тонка… Але ў вашай манеры! (дабразычліва) Ха-ха! Добрага дня! (хутка аддаляецца)

11. Козачка

Прагульваючыся хуткім крокам да блізкага ўскрайку, Мойша зварочвае на былыя габрэйскія могілкі. Зараз гэта вялікі папас, дзе паціху пасвяцца белыя козачкі. Мойша ідзе па пашы далёка і меланхалічна, сядае на зямлю. Козачкі, заўважыўшы чалавека, з цікаўнасцю і надзеяй на ласунак пакрысе падцягваюцца да яго з розных бакоў.

Мойша: (уздыхае) Зямельны аддзел Менскага гарвыканкама даводзіць да ведама грамадзян, якія маюць козы, што для пашы апошніх адводзяцца старыя габрэйскія могілкі па Універсітэцкай вуліцы…

Цікаўныя козачкі падыходзяць блізка. Дурнавата і з надзеяй глядзяць на чалавека, што сядзіць на траве.

Мойша: (гладзіць козачак) Козачкі, беленькія, за два грошы… Я вельмі стаміўся. Цягні сабе, цягні сваё цела па зямлі — без перадыху, без адплаты! — Цела, нагружанае іржавым жалезам нябёсаў… Як сяду — то і ўставаць не хачу. І не буду. Буду сядзець тут і ўніз прарастаць, цягнуцца паўсюль карэннем… Тады, мабыць, сэрца выб’ецца да святла травяным касмылём. Сэрца, мне такое лішняе… А будзе ласунак для козачкі, беленькай, за два грошыкі!

Адна козачка тыкаецца пысай у вопратку таго, хто сядзіць, вышукваючы ласунак, астатнія, страціўшы цікаўнасць, павольна разыходзяцца ў рытме свайго казінага існавання.

Мойша: (абдымае козачку) Пашкадуй мяне. Ведаеш, якая гэта пакута — разглядаць пыл на падэшвах — і бачыць сонца ў кожнай бруднай парушынцы, сузіраць брыдкае — і сляпіцца ззяннем тысячы сонцаў! Апраўдваць, апраўдваць, бачыць толькі добры і радасны свет! Адчуваць асалоду, бясконцую, сярод чаго б ні было! Згараць ад асалоды…

Козачцы надакучвае, яна выварочваецца з абдымкаў і, пяшчотна пазвоньваючы, ідзе праз лужок па сваіх справах.

Мойша: (падымаецца, радасна кіруецца за ёю) А зараз буду ісці за табой, козачка, беленькая, за два грошыкі. У густых лясах, у пустых палёх мы пабрыдзем, уцекачы. Нічога не буду рабіць на свеце, як нічога не робячы, квітнеюць дрэвы. Буду есці, як варона, і буду сыты, буду спяваць, як птушка, і будзе мне добра! Буду ісці за табой, пакуль не спынісся — і тады я зразумею, што мы прыйшлі…

Ля загароды з’яўляецца Нейкі пісьменнік.

Нейкі пісьменнік: Мойша! (чакае рэакцыі) Таварыш Кульбак!

Мойша: (роспачна ідзе ў яго бок) Навошта пайшоў за мной?

Нейкі пісьменнік: Вы так хутка ўцяклі, а вы мне патрэбны…

Мойша: Няпраўда, я вам бескарысны. Вы будзеце наракаць, што не здатны, як я, атрымліваць асалоду ад святла, якога няма, а я буду па гэтым тужыць!

Нейкі пісьменнік: Усё так раптоўна… я толькі потым зразумеў, што як след і не прачытаў вам ніводнага верша!

Мойша: Ды як вы не можаце ўцяміць? Я развучыўся адрозніваць прыемнае ад гідкага, пажаданае ад непажаданага, мой рот зачынены для адказаў і пытанняў, і толькі гэты асаблівы смак прыняцця прысуду…

Нейкі пісьменнік: Якога прысуду? Пра што вы кажаце?

Мойша: Якога? А вось якога. (паказвае пальцам у неба, Нейкі пісьменнік таксама глядзіць угару) Памятаеце, як было ў нябёсах? Шчупак плыў срэбны. А зараз?

Нейкі пісьменнік: Там жа няма нічога.

Мойша: Менавіта.

Паўза.

Мойша: (пляскаючы па плячы абцяжаранага думкамі Нейкага пісьменніка) Ды хопіць вам! Весялей! Ведаеце, як паміралі падчас блукання па пустэльні?

Нейкі пісьменнік: ???

Мойша: Штогод у адзін вызначаны дзень. Капалі сабе магілы і клаліся ў іх спаць. Памёр — дык памёр, а не памёр — раніцай прачынайся і шыбуй далей!

Нейкі пісьменнік: Так! Вы ж збіраліся, як я памятаю, наведаць кавярню, паласавацца пячонкай.

Мойша: (бадзёра) Сапраўды! Дзякуй, што нагадалі. Усяго найлепшага! (аддаляецца бягом)

Нейкі пісьменнік: (наўздагон) Таварыш! (застаўшыся адзін, уздыхае засмучана) Ах, таварыш… Вядома, я не магу вінаваціць яго ў тым, што ён не схацеў слухаць мае вершы… (цікаўная козачка падыходзіць да яго) А козачка паслухае!

Ах таварыш! Ах таварыш!

Ці з табой на ўздыме лёсу

гмахі бачылі ў нябёсах?

Раздзіралася шматкамі

цвердзь зямная па-над намі,

А святы часцей вучыў

сузіраць вышынь разрыў.

Ах таварыш! Ах таварыш!

З тых часін гляджу туды —

а наскрозь слупы й драты.

Сто нябёсаў, скруткаў сто —

тэлеграфнае лато.

Ды баўтаецца з драта

тушка здохлага ката.

Ах таварыш! Ах таварыш!

Разгайдалася фігурка —

ад дажджу аблезла скурка.

Жылка кволая трымае —

вока з дзюркі выпадае.

А з падранае утробы

хутка пацякуць вантробы.

Ах таварыш! Ах таварыш!

Што загаду не прымаюць,

падлу прэч не прыбіраюць?

Капае зь нябёсаў гной —

кот з прабітай галавой.

Шлюць сігнал туды-сюды

тэлеграфныя драты.

Ах таварыш! Ах таварыш!

Я ў руцэ трымаю нож,

ты таксама басанож.

Любіш ты, раўную я —

пралетарская сям’я.

Я хачу з табою долі —

барацьбы за класаў волю.

Ах таварыш! Ах таварыш!

Меле, меле кулямёт —

чырвань пырскае ля сот.

Раздзіраецца зямля,

людзі душацца, што тля.

Іх кідаюць там ляжаць,

гмахі неба сузіраць.

Кот там — лета ці зіма.

І нічога больш няма.

Хадзем, мая козачка, плакаць на руінах белага свету…

12. Клуб аматараў пячоначкі

Маленькая габрэйская кавярня. Мойша з двума сябрамі, утульна ўладкаваўшыся ў куточку, ласуюцца пячоначкай, запіваючы віном.

Мойша: Ду-ду-ду, ду-ду-ду, ду-ду-ду…

Харык: Мойша, ужо дваццаць хвілін, як мы тут слухаем гэта з цябе…

Мойша: Ду-ду-ду-ду-ду…

Харык: Мо ты лічыш, што мы павінны былі такім шляхам дасягнуць весялосці…

Зэлік: Мойша, душу якога рэбэ мы апяваем? Ду-ду-ду-ду…

Мойша: Ду-ду-ду-ду, ду-ду-ду-ду…

Харык: Мойша, мы ўсе перыядычна перажываем наяўнасць Бога ў сусвеце, але…

Зэлік: Не, падобна, Мойша прадракае заняпад. Мойша, ты нават не дакрануўся! А я-такі клапаціўся, каб да гэтага разу нам прыправілі малінавым воцатам!

Мойша: Ду-ду-ду-ду…

Харык: Ды распавядзеш ты, што нарабілася, у рэшце рэшт, ці мы так і будзем слухаць гэты хасідскі нігун?!

Мойша: Ду-ду-ду-ду-ду… (паўза, усміхаецца) Калі краіна не хоча, каб пра гэта ведалі, які сэнс распавядаць?

Зэлік: О, зараз я разумею, Мойша. Цяпер я таксама так: напішу — і закрэслю, напішу — і закрэслю…

Харык: Зэлік, ты проста старэйшы за сябе самога!

Зэлік: Дык і што я магу?! І што забаронена…

Харык: Забаронена адставаць. Кроку наддай сабе — і ўсё.

Зэлік: Я лепей праспяваю з Мойшам. Нам трэба дасягнуць разумення. Ду-ду-ду-ду…

Мойша: Ты нібы не адчуваеш метал. Пануры метал і людзей, што завіхаюцца ў дыме. Ад чаго крок робіцца запаволена-цяжкі… Ду-ду-ду-ду-ду-ду-ду…

Харык: Я супраць, мне не трэба такога наслання! Я дужы і здаровы чалавек!

Зэлік: Ду-ду-ду-ду… І ўсё ж такі, не.

Харык: Думаеш, не?!

Зэлік: Не — не мы тут ідзем!

Харык: Зэлік, ты кудысьці сабраўся?

Зэлік: Гэта іншае… Вось дождж — ён ідзе.

Мойша: Ду-ду-ду-ду…

Харык: Ох, бачу, цягнецца за вашым “ду-ду-ду” фурка, што вязе знаёмы даўгі труп… Таварышы, кідайце вы гэта! Толькі малітвы за Сіён нам зараз не хапала!

Зэлік: (напявае) Ў сінагозе віленскай, псальмы вёўшы спеў, мой стары дзядуля раптам адурнеў… (выдыхае, урачыста) Усё! Мне адкрылася ўсё! Што раней было — у тым сумневу няма — і ў тым, што будзе, можна не сумнявацца. (з апетытам бярэцца за ежу) Ізі, ты мядовую цыбулю не любіш? Я дужа люблю, аддавай мне.

Мойша: Ду-ду-ду-ду-ду-ду…

Харык: (адсыпае цыбульку) А з гэтым што рабіць будзем?

Зэлік: Пачакаем, яшчэ даходзіць. (спахапіўшыся) Мойша, я ўчора сустрэў Міхоэлса! Ён казаў, ваш спектакль закрылі?!

Мойша: (замаўкае, паўза) Ведаю.

Доўгая трывожная паўза. Мойша паступова бярэцца за ежу.

Зэлік: Вось яно што…

Харык: (збялеўшы) Як? Чаму? То ж была выдатная п’еса, габрэйскі Робін Гуд, барацьба супраць прыгнятальнікаў…

Мойша: (з набітым ротам) Ты правільна сказаў — габрэйскі!

Харык: Дык жа для габрэйскага тэатра!

Мойша: Баюся, што мы рухаемся да таго, каб тэатр быў савецкі.

Харык: Прычым тут?.. Што замінае габрэйскаму тэатру быць савецкім?

Мойша: Як што? Савецкі Робін Гуд адназначна змагаецца з царызмам, а габрэйскі Робін Гуд, магчыма, заклікае да нейкай іншай барацьбы? За нейкія іншыя, магчыма, нават габрэйскія правы?.. Тэатр жа мастацтва асацыятыўнае!

Харык: Але ж гэта гісторыя!

Мойша: Гісторыя… Мы засталіся з вядром, якім нельга чэрпаць, ля вады, якую нельга перайсці. Кепская, скажу табе, гісторыя!

Зэлік: Я таму і кажу — не мы тут ідзем. А калі ідзем — адно каб заставацца на сваім месцы.

Харык: Не хвалюйся, Мойша, тут нейкае непаразуменне. Насамрэч добры і правільны спектакль, энергічны такі, песень шмат…

Мойша: Ну, бачу, запалоханыя габрэйчыкі з-за рысы аселасці не могуць быць энергічныя. Не могуць быць нязгодныя са сваім прыгнечаным становішчам. Савецкаму тэатру патрэбны рахманыя габрэйчыкі, што выклікаюць спачуванне. Так савецкім Робін Гудам раўней выконваць свае месіянскія задачы.

Харык: Ты гэта кінь, Мойша, я гэтага не чуў.

Мойша: А ты падскоч крыху вышэй, чым апяванне будаўніцтва Беламорканалу — пачуеш і не такое. А то, глядзі, і не скачучы. Я ж не скакаў.

Харык: Нешта ты перабольшваеш.

Мойша: Хто тут перабольшвае — то гэта Лазар Майсеевіч Кагановіч. Каб ты бачыў, як ён надзімаў шчокі, седзячы ў ложы. Калі галоўнаму габрэю краіны саветаў спектакль пра габрэйскага Робін Гуда падаецца антысавецкім — што ты тут паробіш?..

Зэлік: Сябры, а давайце крыху смяяцца! Ха-ха-ха… Не, не будзем?

Харык: А як з прароцтвам пра дом усіх народаў? Уз’яднайцеся, як адзін чалавек з адзіным сэрцам!

Мойша, Зэлік: (разам) …Ці тут будзе месца вашага пахавання!

Харык: Ду-ду-ду-ду-ду-ду-ду…

Мойша, Зэлік: Ду-ду-ду-ду…

У кавярню ўваходзіць той самы Нейкі пісьменнік. Пастрэльвае вачыма па баках, з яўным жаданнем заўважыць Мойшу. Трое аматараў пячоначкі, не згаворваючыся, звяртаюць увагу на новага наведніка, у маўклівым напружанні назіраюць за ім, пакуль той іх нe бачыць.

Мойша: Як мяркуеце, конь пра што-небудзь думае?

Зэлік: Пра сваё, конь думае пра сваё.

Мойша: Конь яшчэ можа думаць пра тое, чым быў заняты да таго, як пачаў думаць.

Харык: Гэта завецца “нездаровая цікаўнасць да мінулага”.

Зэлік: Ідучы з вадапою, думаць пра вадапой?

Мойша: Заганны сыход ад бурлівай рэчаіснасці.

Нейкі пісьменнік знаходзіць вачыма іх столік і з непадробнай радасцю на твары кіруецца туды.

Нейкі пісьменнік: Якая сустрэча, якая ўдача! Рэдакцыя часопіса “Штэрн” у поўным складзе!

Мойша: Вітаю. Сябры, гэта мой знаёмы, паэт ээ… Птушка! Так-так, вы добра пачулі. Сёння мы разам чакалі, пакуль скончыцца непагадзь і паэт Птушка, перапрашаю, не памятаю вашага…

Зэлік: Сядайце, таварыш, праўда, мы ўжо хутка сыходзім. Мы тут абмяркоўвалі знакавы твор эпохі, у стварэнні якога меў шчасце браць удзел наш калега-рэдактар…

Харык: (падымаецца, цісне руку Нейкаму пісьменніку) Ізі Харык.

Нейкі пісьменнік: Я вас ведаю! Вялікі гонар!

Мойша: Так, мы абмяркоўвалі “Пісьмо беларускага народа вялікаму Сталіну ў вершах”.

Нейкі пісьменнік: Вышытае шоўкам!

Мойша: Менавіта. 70 работніц і калгасніц з вялікай любоўю вышывалі гэты ліст!

Зэлік: Родимая партия волей едина! А знамя у ней — это Ленин и ты! И наша болотно-лесная краина сегодня чудесной полна красоты!

Харык: Ты, мудрый учитель, средь гениев гений! Ты солнце рабочих! Ты солнце крестьян! Твоя Конституция — стяг поколений, надежда и свет угнетённых всех стран!

Нейкі пісьменнік: (апладзіруе, у захапленні) Гэта ўражвае! А вялікі правадыр адказаў?

Мойша: Думаю, адказам можна лічыць вось гэты пераклад ліста на рускую мову.

Нейкі пісьменнік: Віншую!

Мойша: Віншую ўсіх нас. А зараз нам давядзецца вас пакінуць, бо мы сьпяшаемся ў рэдакцыю.

Нейкі пісьменнік: У рэдакцыю? О, я акурат збіраўся занесці вам свае вершы!

Мойша: Давайце сюды, мы іх самі занясем.

Усе падымаюцца, кіруюцца да выхаду. Нейкі пісьменнік застаецца сядзець на шляху, няўклюдна шапаціць паперамі.

Нейкі пісьменнік: Але тут не ўсё…

Мойша: Вядома, не! Наперадзе ў вас вялікі творчы шлях! Усяго найлепшага!

Сябры праціскаюцца паўз крэсла з Нейкім пісьменнікам і сыходзяць. Нейкі пісьменнік застаецца сядзець некалькі секунд абсалютна шчаслівы, потым вывучае змесціва збана і склад рэшткаў ежы. Пасля чаго замаўляе гаспадару, які падышоў.

Нейкі пісьменнік: Пячонкі з цыбуляй і такой падлівай… Тут толькі што сядзелі мае калегі, то мне, калі ласка, таго самага, што замаўлялі яны.

13. Яма

— Што ён там поўзае каля ямы, паглядзі!

— Можа, ты яму залішне па кумпалу ляснуў?

— Дык стаяў жа.

— Ну, зараз поўзае. Рыдлёўку кінуў.

— Гэй, таварыш? Ты як? Рыдлёўку вазьмі!

Сцэна са спектаклю, пастаўленага Уладзімірам Шчэрбанем (кастрычнік 2020 г.)

Выканаўцы схіляюцца над расстрэльнай ямай. Побач поўзае мужчына, босы, у заплямленай крывёй кашулі, вые няўцямна:

– Іеаіеууіізз… Аргррргрррыыыыввмм…

– Гэй, ды ты ж яе згубіў. Не дурніся, таварыш, у цябе адказнае даручэнне!

– Ааампррродіііассссс… 

– Устаць! (хапае арыштанта за каўнер, трасе)

Выснажаны твар, пазначаны пячаткай катастрофы, з тагасветным страшным позіркам, твар Нейкага пісьменніка звяртаецца да выканаўцаў:

– Што ты робіш… Што ты робіш…

– Гэта ты што робіш! Бяры рыдлёўку, закідвай, табе кажуць!

– Дабівай ты яго, нe бачыш, гатовы ўжо…

– Тады зноў самім давядзецца… А так добра прыдумалі…

– Так, варта справу да канца давесці. Ну ты яго дармо, вядома, так моцна…

– Дык ён упарціўся! На выгляд — згодны мужык, здавалася, рахманы. А капаць — не і ўсё!

– Чаго ўжо ўпарціцца, і так зразумела, што канец. Дык хоць справу карысную зрабіць напрыканцы — сваіх жа пахаваць. Я б на яго месцы… (перапыняецца) Цьху!

Адзін з выканаўцаў заскоквае ў яму, падымае рыдлёўку і, слізгаючыся на целах, выбіраецца назад.

– Ды яму зараз лепш павінна быць, што здурнеў. Папрацуе спакойна! (устаўляе рыдлёўку ў рукі Нейкага пісьменніка) Ты давай, родненькі, падмажы савецкай уладзе. Нестае сілы ўжо. Цяжкі дзень.

– Давай, давай, мы табе нават чарку дамо напрыканцы, як асабліва заслужанаму!

– Дай ты яму зараз.

– Дык зваліцца зусім, і так хістаецца, як гнілы плот.

– Працуем, працуем! (клапатліва абхапіўшы асуджанага і падтрымліваючы рыдлёўку яго рукой, нагадвае яму рухі капача) Вось так, вось так… Зараз сам, сам давай, актыўней!

Выканаўцы адступаюцца на пару крокаў, пакінуўшы вар’ята рытмічна закопваць трупы. Нейкі пісьменнік з адчужаным позіркам і шкляным ад ліхаманкі позіркам, рытмічна закідвае яму з забітымі, бясконца мармычучы:

– Што ж не гасне зямля ні ўдзень, ні ўночы — дым і смурод з яе падымаецца? Няўжо палаючыя чэрві, што сцелюцца пада мной — гэта і ёсць пакровы нябёсаў?

– Фух, здаецца, пайшло.

– Так, нешта мы з ім пралічыліся…

– Я ж кажу — нармалёвы з выгляду мужык быў, моцны, рахманы, падыходзячы…

– А хто ён наогул, не ведаеш?

– Як хто? Вораг партыі і савецкай улады! Ты кідай такія пытанні!

– Ды не, раней, у жыцці.

– Нашто мне ведаць! Я просты баец, шараговы. Партыя сказала выкараняць — я выкараняю. А табе што?

– Проста, цікава. Спісы ў цябе.

– То што спісы — мне іх нанач чытаць, ці што?

– Так, я таксама чытаць не люблю. Доўга і не ўмеў. А навошта яно ў вёсцы? Добра, быў сябрук у НКВД — перацягнуў у горад. Я яшчэ, дурань, адмаўляўся, а ён усё — давай да нас, давай да нас! Ну зараз хоць газеты пагартаю. Хочаш не хочаш, а ў горадзе прагрэс, асвета масавая. Але з дужа адукаванымі я ўсё адно, ведаеце, з недаверам… Яно неяк у меру ўсё патрэбна, у меру!

– Так, меру трэба ведаць, гэта праўда.

Закурваюць. Увесь час, пакуль выканаўцы гутараць убаку, чутно мернае мармытанне капача:

— Мяса раскідана па гарах і лагчыны ўгноены трупамі, трупамі ўгноены лагчыны і мяса раскідана па гарах… Пакліканы на свята жахі мае і калдобіны запоўнены мною, запоўнены мною калдобіны і жахі мае пакліканы на свята! Рэжуць з правага боку — застаюцца галодныя, галодныя — з левага боку застаюцца рэзаць! Як мора дыхае — рык многіх, і многіх подых — як рык моцных водаў… Пільнуюць птушкаловы пасткі і зяпа разяўлена без меры, без меры разяўлены пасткі і птушкаловы зяпу пільнуюць…

— Нешта ў гэтым лесе птушкі не спяваюць, заўважылі?

— Ну ты сказаў! Восень ужо, увечары не спяваюць.

— Не, я даўно заўважыў, яшчэ ўлетку — таксама не спявалі ніколі. Я ўвогуле люблю птушак паслухаць. Маладыя дразды мне падабаюцца напрыканцы жніўня — так бурчаць смешна, так шапоркаюцца… Потым ужо, як пер’е мяняецца, па-іншаму пачынаюць спяваць, чыста, як у дуду, аж з мелодыямі, з паўзамі — ну, рыхтык салаўі. Але мне вось гэта буркатанне падабаецца: “чок-чок-чок”.

— Так, я таксама люблю. Але я больш з раніцы люблю паслухаць. Жаўрука звычайнага, яны хуткія такія, імпэтныя — “цю-цю-цю” наогул несупынна. Такая маленькая птушка — як ёй подыху хапае? І берасцянкі прыемныя, мажорныя, гучныя! Напачатку спяшаюць, а потым сцішваюцца: “ф’ю-ф’ю, чыў-чыў”. Вось мне іх ранішняя нязмушанасць так на душу кладзецца!

— А хто вось так цыркае, ведаеце — “цырр цырр цырр”? Таксама з ранішніх нехта.

— Да аўсянкі падобна. Але яны ёсць такія жаласныя… Ды можа, пішчуха проста.

— Шпак!

— Не-е, шпака я ведаю.

— Ды як ты яго ведаеш — ён табе як любая птушка заспявае, нават як салавей!

— Ну ў яго песні заўсёды такое трапляецца… рыпучае ці што. Як боты новыя рыпяць. Пазнаць можна!

— А мне дык пашэнціла нядаўна — бралі аднаго жыдка, прыехалі арыштоўваць, а ў яго дома — цэлы птушыны двор! Процьма клетак, у кожнай птушачка нейкая. Ну я так зразумеў — навошта яны яму ўжо? — ды ўзяў сабе клетку з пявучым драздом. Ох, і люблю гэтых драздоў! Цяпер штораніцы такі пошчак, што дух займае! Во гэткі мне падарунак выйшаў…

Нейкі пісьменнік спыняе працу, кідае рыдлёўку, пачынае рагатаць, заходзіцца ад вар’яцкага рогату — перагінаецца напалам, трасецца, матляе рукамі…

— Зірні, таварыш наш, здаецца, скончыў.

— Добра. То і мы скончым.

Адзін з выканаўцаў спакойна дастае наган, страляе. Нейкі пісьменнік валіцца побач з рыдлёўкай. Да яго, падскокваючы, бяжыць, прыляцеўшы немаведама адкуль, вялізны крумкач.

— Вось птушка табе, ты пытаўся, чаму птушак няма.

— Не, гэтых я не люблю, страхавіта мне ад іх чамусьці… Акыш! Акыш! Пайшоў! (адганяе птушку, Крумкач адлятае).

Канец

Прусак Вольга, вясна 2020

Пераклад з рускай Людмілы Сіманёнак

* * *

Чытайце таксама: Новая сенсация: премьера спектакля о поэте Мойше Кульбаке

Апублiкавана 27.11.2020  15:02

В. Прусак. Крумкачы рассеяння (І)

Вольга Прусак

КРУМКАЧЫ РАССЕЯННЯ

Прысвячаецца Мойшу Кульбаку, беларуска-габрэйскаму паэту, раманісту і драматургу, расстралянаму ў 1937 годзе ў Курапатах

Дзеючыя асобы:

Мойша — сіні габрэй

Зэлік — зялёны габрэй

Харык — чырвоны габрэй

Нейкі пісьменнік — магчыма я, магчыма ты

Вязень зямлі — магчыма, Нейкі пісьменнік

Крумкач

Голуб

Дрозд

Сойка

Канарэйка

Выканаўцы (3 чал.)

АКТ 1

1Праапістыс

Круглае памяшканне з чорным і белым слупамі на ўваходзе, а таксама па іншых баках свету. Левы слуп выразаны з чорнага оніксу, правы — з белага мармуру. Падлога выкладзена ў шахматным парадку квадратнымі плітамі з чорнага оніксу і белага мармуру. У цэнтры памяшкання, на стыку чатырох квадратаў стаіць белы мармуровы куб, на ім сядзіць чорная птушка.

Крумкач: Паспрабуй бліжэй, толькі лепш не кратайся.

Вязень зямлі: Не магу наступіць! Пліты адрынулі мае ступні, і чорныя ды белыя, і чорныя ды белыя слупы ціснуць мой стан, я зараз вылечу адсюль, як корак!

Крумкач: Ты так прывязаны да зямлі, што цябе нічога не трымае.

Вязень зямлі: Вядома, прывязаны. Слухай, я хачу быць жывы. Я яшчэ жывы? (валіцца на белую плітку) Хай бы я жывы! (пачынае задыхацца ад бязгучнага смеху і бясслёзнага плачу)

Крумкач: Ты будзеш тут, пакуль не пазбавісся гэтае звычкі. Як прывыкнеш — тады пойдзеш.

Вязень зямлі: А калі не пайсці? Тут даюць несмяротнасць?.. (яго кідае на чорны квадрат)

Крумкач: Табе дужа пашанцавала, між іншым. Ты маеш час. Табе не пашанцавала, што ты не маеш часу.

Вязень зямлі: Дык што я мушу рабіць?

Крумкач: Навошта?

Вязень зямлі: (задумаўся) Не ведаю… (лежачы слізгае, зноў падскоквае ў няўтульную бязважкасць —пліты адштурхоўваюць яго) Ай!

Крумкач: Прапаную табе лянівы адпачынак на спіне. Знясільвай сябе, выказваючы ўсім целам пазяханне.

Вязень зямлі: Варта ўсё прыгадаць…

Крумкач: Нямая ліцера, падобная да вады, шыпучая ліцера, падобная да агню. Заплюшчы вочы, глядзі сваё адлюстраванне.

Вязень зямлі: Яно мяне не пазнае!

Крумкач: Што ж, няхай сплывае, як мёртвы ліст.

Вязень зямлі: Але я ёсць!

Крумкач: Адзіна правільнае сцверджанне, якое можна зрабіць пра сябе самога. Нерухомасць — пачатак усіх кручэнняў. Зручна?

Вязень зямлі: Не! (круціцца, плюхаецца на белы) Навошта я бачу цябе і чую? Ты павінен быць схаваны на сваім начным баку! Я хачу назад, хачу назад… (здзіўляецца раптоўнай думцы) Але там я незадаволены! (плюхаецца на чорны) Чакай, калі я бачу цябе і чую — значыцца, я на начным баку? Так проста? Варта аднойчы адчуць незадавальненне…

Крумкач: (выпраўляе) Нязгоду.

Вязень зямлі: Чакай, чакай… Што ж мяне так абурыла…

Крумкач: Не трэба зараз заглыбляцца ва ўспаміны — іначай адразу ж вернесся перажываць свой час. Ты ж не жадаеш, праўда?

Вязень зямлі: Не жадаю. Але я не памятаю, чаму.

Крумкач: Гэта добра, адпачывай. Галоўнае, памятай, што быў нязгодны.

Вязень зямлі: Я зрабіў штось насуперак, раз трапіў сюды?

Крумкач: Не хвалюйся, на начны бок не так проста трапіць. Гэта акт волі ўсвядомленага. А тут толькі… Праапістыс. Чорны онікс, белы мармур. Слуп суворасці, слуп міласэрнасці. І ты — паслухмяны сабе самому.

2. Шахматы

Паўзмрок. Сціплае святло газавай лямпы.

З падлогі пацягваецца мяккі цень. Расце, перакочваецца цёплай хваляй. Чалавек ля стала падкручвае кноцік, пляма святла робіцца ярчэйшая. З ценю вырастаюць рукі. Пальцы складаюцца ў фігуры, што ствараюць праекцыі розных птушак (варона, лебедзь, чыюк…) Распраўляюцца ў голуба, што ляціць. Крылаты цень набліжаецца, распаўзаецца па сцяне хісткай плямай.

Рэзка загараецца электрычнасць.

Пры поўным святле бачна, што паўсюль у пакоі стаяць клеткі, укрытыя адрэзамі тканіны, падлогу шчодра высцілае шматколернае пер’е, у паветры кружляе птушыны пух. Азірнуўшыся, чалавек знаходзіць свой цень пляската нацягнутым на сцяну і пазбаўленым чароўнасці. Нарастае гвалт патрывожаных птушак.

Спахапіўшыся, выключае электрычнасць. Счакаўшы секунду цемры, пакуль птушкі прыцішэлі, запальвае зноў сціплую газнічку. На стале сядзіць Голуб.

Голуб: Ты чаго тут?

Мойша: Прабач, забыўся. Падобна, усіх пабудзіў.

Голуб: А што ты робіш?

Мойша: Ніколі не задумваўся, як чалавечы цень перажывае прыход новага жыцця.

Голуб: Што яму? То ж проста цёмная пляміна.

Мойша: А вось і што. Ён жыве ад святла. А святло перамянілася. І цень перамяніўся. У нас зараз нават цені іншыя.

Голуб: Ну тады гэта прыемна.

Мойша: Уяві, стары дзядзька-кравец у нейкім габрэйскім мястэчку. Паўстагоддзя стукаў на машынцы пад такім вось кноцікам, а цень ягоны напаўзаў на печ. І раптам печ стаіць як новая, як пабялілі — няма ценю! А дзе? Неспакой чалавеку. У такім месцы, дзе ён бачыў яго цэлае жыццё — і раптам яго няма! Нібы зусім забралі — жахліва! Падумае — навошта мне тая электрыфікацыя, прагрэс, калі ўласным ценем за яго трэба плаціць.

Голуб: Вось так зацемненая дробнабуржуазная свядомасць, неадукаванасць і лубачны традыцыяналізм супраціўляюцца святлу рэформаў сацыялістычнага адраджэння.

Мойша: Пагуляй са мною ў шахматы. (раскладае дошку, расстаўляе фігуры)

Голуб: Дык я ж іх блытаю.

Мойша: Я ведаю, што ты блытаеш, але хачу зараз у шахматы пагуляць. Вось твае, белыя.

Голуб: Ты як быццам цябе ўвесь час цягне назад.

Мойша: Я яшчэ не пачынаў.

Голуб: Не, я пра цень. Ты не спіш з-за яго — і ў цябе не пачынаецца новы дзень.

Мойша: На шчасце, яшчэ не надумалі такое святло, каб пазбавіць чалавека ценю зусім.

Голуб: Падумаеш. Я ж неяк абыходжуся без яго.

Мойша: Ты і без зорак абыходзісся, і без месяца. У цябе дзень кароткі! Вось, я зрабіў ход.

Голуб: Я таксама зраблю такі ход. Буду за табой пераймаць.

Мойша: (наступная фігура) Ты не зможаш увесь час за мной пераймаць. Аднойчы табе давядзецца ад мяне бараніцца.

Голуб: Табе таксама давядзецца бараніцца.

Мойша: Ты страціш фігуру.

Голуб: Ты таксама страціш фігуру!

Мойша: (смяецца) Гэта будзе сумная гульня!

Голуб: Чаго ты скрозь так дзіўна смяесся?

Мойша: Так смяяліся ўсе мужчыны ў нашым двары. Смех праўда асаблівы. Зірні, трэба ўздыхнуць вось так, ні з пушчы ні з поля, і на выдыху выпусціць паміж вуснаў вясёлае і пяшчотнае іржанне… Брррргыгыгы! Такое можна пачуць ля стойла, дзе коні стаяць і ядуць авёс…

Голуб: Як можна! Вучыць дзяцей смяяцца конскім смехам! Падазраю, гэта яшчэ самае бяскрыўднае з цемрашальстваў габрэйскага панадворка!

Мойша: (смяецца) Не, ніхто нікога не вучыў. Гэты смех перадаецца ў спадчыну. І яшчэ пах. У нас усе мужчыны мякка пахлі сапрэлым сенам…

Голуб: Добрая спадчына, нічога не скажаш!

Мойша: Ну, гэта яшчэ не ўся спадчына… Яшчэ месца ў сінагозе, сто рублёў пад шостай цаглінаю печы, швейная машынка, павелічальнае шкло майстра па гадзінніках, срэбная лыжка, патэльні і гаршкі, тупыя нажы, тупыя цвікі, самаробнае радыё і яшчэ сляпая бабуля.

Голуб: Гэта завецца: ноша мінулага, што абцяжарвае будучае жыццё.

Мойша: Бабуля не абцяжарвае, яна больш падобная да курыцы, чым да чалавека, і не ведае, што свет зрабіўся нейкі іншы.

Голуб: Нават не ведае пра стварэнне габрэйскай аўтаномнай вобласці?! Пра тое, што СССР зрабіўся піянерам у паспяховым вырашэнні шматвекавога габрэйскага пытання?!

Мойша: Прабач, гэтая фігура табе, відаць, дужа падабаецца? Ты каторы ўжо ход соваеш яе то крыху наперад, то крыху назад… Насамрэч ёсць шмат іншых фігур, і ўсе яны цікавыя!

Голуб: Вось ты — народны інтэлігент, інтэлектуальная, значыцца, падмога ў пабудове новага грамадства!

Мойша: Значыцца, значыцца…

Голуб: То адкуль гэтая дробнабуржуазная рамантыка? Цені, газнічка?… Павелічальнае шкло майстра па гадзінніках?

Мойша: Ты зноў паблытаў. Ты ходзіш на сябе. Гэта твая фігура, навошта ты яе б’еш?

Голуб: Таму што яна маленькая. А гэта вялікая.

Мойша: Гэта няважна, яны ж аднолькавага колеру.

Голуб: На табе такая адказнасць — асвета працоўных, развіццё пралетарскай культуры! А ты замест гэтага вырабляеш зараз нейкія застойныя настроі, што не адпавядаюць патрэбам габрэйскай працоўнай класы!

Мойша: Белыя ўсе твае. Усе рухаюцца па-рознаму і ўсе патрэбныя. Маленькія таксама патрэбныя. Нічога застойнага. За апошнія месяцы я бачыў, як на небе перамянілася шмат зорак…

Голуб: Перспектыва савецкага росквіту супраць мізэрнага мадзення мястэчак! (збівае фігуру)

Мойша: Я і не спрачаюся. Я акурат з вялікай радасцю падтрымаў неабходнасць упісацца ў новае жыццё, зрабіцца сапраўдным савецкім чалавекам…

Голуб: Ты махлюеш.

Мойша: Нічога не махлюю, гэта конь, ён так рухаецца. Толькі не думай, што калі ён рухаецца не напрасткі, то можа наогул стаць на любую клетку.

Голуб: Ну што ты паробіш з гэтай саматужніцкай псіхалогіяй! Савецкая дзяржава дала вам усё — і Бірабіджан!

Мойша: Вядома. І мы мужна працягваем адгукацца на тое, што партыя лічыць важным.

Кадр з пастаноўкі, кастрычнік 2020 г. (рэж. Уладзімір Шчэрбань)

Голуб: Табе шах.

Мойша: Гэта не кароль, гэта слон. І глядзі, ты адкрыў мне сваю ладдзю.

Голуб: Можна, я перахаджу?

Мойша: Ну ўжо не, гуляем як гуляем. Сібірскі Ізраіль, вядома, натхняльная спроба пазбавіць габрэяў ад ідэі Зыходу, але такім чынам, падобна, вырашылі пазбавіцца ад габрэяў наогул…

Голуб: Мне сумна, дай мне паесці, і я пасплю.

Мойша: Не будзем дагульваць?

Голуб: Не будзем.

3. Памяць

Вязень зямлі: Хіба я тут па ўласнай волі? Не па тваёй?

Крумкач: Ты мяне дэманізуеш. Навошта ты мне патрэбны.

Вязень зямлі: Але сам я ніколі не надумаў з’явіцца сюды. Я мог уявіць сябе толькі жывым ці мёртвым.

Крумкач: Не хацеў казаць, карацей… Табе засталося пажыць толькі некалькі хвілін. І на гэтыя некалькі хвілін ты задумаўся, што цябе падманулі. Так і трапіў сюды. Гэты храм — прыступка, што ўзвышаецца над галавою кожнага.

Вязень зямлі: А ты тут са мной навошта?

Крумкач: Таму што я ад самага пачатку пра гэта задумаўся. Як узнялася вада, знішчыла ўсё і ўсіх на зямлі, а я чамусьці застаўся… Першы раз задумаўся пра сябе і адразу — пра тое, што падмануты.

Вязень зямлі: Застаўся — дзеля новага жыцця! Ты павінен быў адчуць шчасце!

Крумкач: Павінен, павінен… А адчуў горыч. Але я кажу: горкае не можа ўквяліць, калі верыш у салодкае.

Вязень зямлі: Што табе салодка? Баляваць на трупах, што гніюць?

Крумкач: Прабач. Не я іх складаў. Як жа я стаміўся апраўдваць гэтыя дурыкі! Пабудую горад — раскідаю па каменьчыках, зляплю чалавечкаў — размачу іх у калатушу… Чаго гэта варта?

Вязень зямлі: Ты быў адабраны працягнуць свой род — гэта ганарова!

Крумкач: Чарговыя дурыкі. Чым я лепшы за таго, каго еў? За тую кашу адборных глуздоў і сэрцаў, што агалілася пасля патопу? Я еў і плакаў па іх.

Вязень зямлі: То было пакаленне, што скрывіла ідэю тварэння, не павінен уратаваны плакаць па іх!

Крумкач: Вось я і плакаў, грэбуючы быць чыёйсьці ідэяй.

Вязень зямлі: Застаўся спачуваць мерцвякам і не падумаў пра нас! А мы ж былі жыццё, мы былі з табою адно!

Крумкач: Заадно — ты меў на ўвазе? Так, нам было па дарозе. Нам і зараз па дарозе. Нам і зараз па дарозе, як бачыш.

Вязень зямлі: Пасланец міру, што спакусіўся на падлу, завецца вестуном смерці!

Крумкач: Я не прынёс ніякай весткі, у чым мая здрада?

Вязень зямлі: Ты мусіў вярнуцца на каўчэг і распавесці пра тое, што бачыў, пра тое, што зямля яшчэ не гатовая прыняць нас.

Крумкач: А цікава, што я мог прыкласці да справаздачы пра стан глебы — кавалак гнілога цела? Чыёсьці вока? Ці костку?… (смяецца доўга) О так, тады б я заслужана зваўся вестуном смерці!

Вязень зямлі: Цябе чакалі!

Крумкач: Вы не ведалі, што чакаеце вестуна смерці, а я не ведаў, чым сустрэне мяне зямля. Што гэта будуць набраклыя вадою парэшткі майго пакалення. Гісторыя мае мінулы час, як і будучы, ці не так? Мінулае было знішчана, але сляды знішчэння за сорак дзён нікуды не падзеліся. Выгляд адкрыўся вусцішны. Спрэс густая поліўка… Вось гэта насамрэч выглядала як скрыўленая ідэя тварэння! Ды толькі хто яе скрывіў?.. Ніводны з тых няшчасных, нават дваццаць, нават тысяча жывых істот не здатныя так вынаходліва і маштабна знявечыць зямлю! То хто ж гэта, хто?! Змаўчым?.. Мы далікатныя. Мы пасвімся ў моры мірна і па-дурному, ды чакаем цудоўны новы свет… Я быў адзін там. Зусім адзін. Адзін у гэтым музеі вычварэнняў, сведка пэцкання шалёнага маляра. Адзін! Я адзін бачыў гэтае хворае, смуроднае ўлонне, з якога свету вашаму, нашаму — цудоўнаму, новаму — паходзіць. Я адзін з усіх атрымаў памяць. Як мне было жыць далей з памяццю — і з вамі? Я нават не мог выбіраць — новае жыццё ці памяць, таму што памяць нікуды не падзенеш. Таму адзінае, што я мог зрабіць — я рабіў для вас. Нехта павінен быў закаркаваць мінулае, і працягнуць час… пакуль мяне чакалі… Я з апетытам працаваў над знішчэннем слядоў.

4. Райсн

Раніца. Мойша падыходзіць да клетак, адведаць птушак і насыпаць зерня.

Мойша: (Канарэйцы) Ты нездаровая? Амаль нічога не ясі. І не спяваеш даўно.

Канарэйка: Мне трывожна.

Мойша: Што цябе трывожыць, любая?

Канарэйка: Не магу і не скажу.

Мойша: То як я даведаюся, чым табе дапамагчы?

Сойка: Нічым ты не дапаможаш. Нам усім трывожна.

Канарэйка: Ну добра, я…

Мойша: Давай-давай, кажы!

Канарэйка: Мойша… Так блага табе сядзелася ў Вільні? Дзе ўсе паэты, нават Гамер, мелі твой твар?

Мойша: Ах, ты сумуеш… Я і сам часта сумую. Напэўна, мой голад вінаваты. Ён вечна ганяе мяне — ідзі, ідзі, не азірайся… Голад — мой сябар на свеце!

Дрозд: Свеце-пеце-меце. Выпетраная кабыла твой сябар.

Канарэйка: А твае вучні? Яны беглі за цягніком, што зносіў цябе, несуцешныя — крычалі наўздагон тваё імя! Дзе гэта бачана, каб дзеці так любілі свайго паэта?..

Сойка: Ты разбіў дзіцячае сэрца, нягоднік?

Канарэйка: Ён яшчэ да гэтага аднойчы разбіў яго — калі грыз яблык. Ім давялося прыняць, што паэты таксама грызуць яблык! Вось так — раскрываюць рот, упіваюцца зубамі, адкусваюць і храбусцяць! І сок цячэ па барадзе — як у звычайных людзей… Бедная дзяўчынка выбегла на вуліцу сама не свая!

Дрозд: Варта замыкацца, калі зьбіраесся грызці яблыкі!

Мойша: Я быў у настаўніцкай адзін, гэта быў перапынак!

Канарэйка: Яна потым бегла доўга, доўга, да самага парку — а там залезла на дрэва і ў ім плакала доўга, доўга.

Сойка: Гэта праўда? Яны так любілі цябе, Мойша?

Канарэйка: Яшчэ не так! Нават даравалі, што ён мае жонку і дзіця, сапраўдную жонку і сапраўднае дзіця!

Дрозд: Але яблык… гэта занадта!

Канарэйка: Мойша, то я не зразумела, што так блага табе сядзелася ў Вільні?..

Мойша: Блага… Так, нешта ў гэтым было блага. Суворыя габрэі сярод суворых вуліц, сцены — пергаменты, камяні — талмуды… Ідзі, ідзі, не азірайся, пакуль твой лоб не адубеў і бровы не параслі імхом!

Дрозд: Гэта твая выпетраная кабыла нашаптала табе?

Мойша: Мая выпетраная кабыла нашаптала, што няма чаго стаяць на даху сінагогі і перапытваць будучыню. Мы пакаленне адважных і нам патрэбная прастора — нам далі прастору. Савецкая ўлада, што вызваліла габрэйскі свет ад нацыянальнага прыгнёту. Давай, руш, ты носіш вянок з дубовага лісця — ідыш, тваю жывую мову. Ты маеш Райсн — зямлю з тваім дзяцінствам, з усімі роднымі…

Дрозд: (перабівае) Беларуская ССР.

Мойша: Райсн…

Дрозд: (настойліва перабівае) Беларуская ССР!

Мойша: Яна жадае чуць цябе, размаўляй з ёй на ідыш! (узбуджана) Хіба ёсць на свеце ўрачыстасць большая, чым гэтая размова, гэтае… злучэнне?! Калі зямля, твая па нараджэнні, слухае цябе, што прамаўляеш на роднай мове? Ты і ёсць тваё слова — насенне, што падае ў разнасцежаную цвердзь, каб выспяваць з яе — зноў і зноў. (расчыняе вакно, дыхае на поўныя грудзі, радасна смяецца) Вось мая Палестына! Тут!

Дрозд: Зусім з глузду з’ехаў.

Канарэйка: Ён жа паэт…

Сойка: Уранні ён апявае сваю здабытую Палестыну, а ўвечары згарае ў адвечным выгнанні…

Канарэйка: А што, Менск — сімпатычны горад?

Сойка: Не, ён ужо не такі сімпатычны…

Дрозд: Такі нават несімпатычны!

Канарэйка: А Вільня была вельмі нават сімпатычная…

У адчыненае вакно залятае Голуб.

Голуб: Габрэйскі рабочы, абапіраючыся на перамогу пралетарыяту і кастрычнікавай рэвалюцыі, абвяшчае дыктатуру пралетарыяту ў габрэйскім двары!

Канарэйка: Зноў ён!

Сойка: Мо, ён так жартуе?

Канарэйка: Грубіян!

Дрозд: Жарт — гэта добрая навіна пра тое, што нехта думае. Гэтая птушка не носіць такіх навін.

Мойша адыходзіць ад вакна.

Канарэйка: А што, Мойша, ты скажаш, Менск — сімпатычны горад?

Мойша: Горад. Слова, што сарвалася з каменнага языка. Слова, закаванае ў цвёрдую сталь. Проста горад, якімі бываюць гарады.

Канарэйка: А Вільня, між іншым…

Дрозд: (перабівае) Не, калісьці нам зайздросцілі нават адэсіты! Здзіўляліся: такія рэчы — і ў такі час! Так, тут можна было пабыць правінцыйным, крыху старамодным… Па пятніцах перад заходам сонца хадзіў па вуліцах рабін: завяршайце справы-ы, сустракайце суботу-у!.. Заўтра субота, дарэчы.

Голуб: Спыніць неадкладна! Праводзіць гэтую ганебную палітыку зацямнення класавай свядомасці працоўных габрэйскіх мас!

Канарэйка: Мойша, чаму ты дазваляеш яму казаць?

Мойша: Ён дарагі мне. Як і ўсе вы.

Дрозд: …А на святы ў сінагогу хадзілі нават камсамольцы! Вядома, можна было сустракацца з суседзямі і ў клубе, на лекцыях і канцэртах… Але неяк не зраслося. Ды і як можна не паслухаць габрэйскую бабулю…

Канарэйка: Тое, што ты распавядаеш — вельмі сімпатычна.

Дрозд: Я распавядаю пра тое, чаго ўжо няма. А што сімпатычнага зараз, калі па галоўных габрэйскіх могілках блукаюць козы. А габрэяў яшчэ і абавязваюць плаціць за ўтрыманне гарадскога выгану!

Сойка: Бязбожнікі! Як далёка яны могуць зайсці, Мойша?

Мойша: (вярнуўшыся са сваіх думак) Хто? Козы? Я сам часта думаю пра тое. Як далёка… калі набыць на кірмашы казу за два грошыкі, і не навязваць — а проста пайсці, пайсці за ёю…

Дрозд: І будзе каза ісці шэсць дзён, і ў пятніцу скажа табе, што гэта добра. Ці не, яна прывядзе цябе на край свету, дзе мірна ляжа каля барса, а леў і вол…

Мойша: Дык ніхто ж не спрабаваў.

Дрозд: Па-мойму, усе толькі гэтым і займаюцца.

Сойка: Толькі незразумела, чаму абавязкова на габрэйскіх могілках!

Дрозд: А дзе ж яшчэ будаваць самую справядлівую ў свеце дзяржаву!

Канарэйка: Але гэта дыскрымінацыя!

Дрозд: Ты што! Усё ў інтарэсах гараджанаў!

Голуб: (з набітай дзюбай) Габрэйскія лідары апазіцыі, выклікаючы пратэст супраць апазіцыі як такой, выклікаюць незадавальненне габрэямі як такімі.

Дрозд: Вось вам прыклад вынаходніцтва навейшага часу. Габрэй як рупар антысемітызму.

Голуб: Нt трэба нагаворваць на савецкую ўладу! Яна горача шануе наш габрэйскі народ…

Дрозд: Ваш — можа, і шануе…

Голуб: …За тое, што ён нарадзіў геніяльнага творцу ідэі вызвалення чалавецтва! Карла Маркса — вы пра каго падумалі?

Дрозд: Яго і думалі. А наогул у нас шмат…

Голуб: Але! Вядома. Партыя занепакоеная наяўнасцю ў вышэйзгаданай нацменшасці роднасных сувязяў практычна з усімі часткамі несавецкага свету…

Дрозд: (смяецца) Моцная, як смерць, любоў — лютая, як апраметная, рэўнасць…

Сойка: Зірніце, ён пачырванеў!

Голуб: Гэта брацкія пачуцці! Яны акрэсліваюцца тым, што габрэйскі рэвалюцыйны рух даваў і працягвае даваць народу буйнейшых прадстаўнікоў навукі і мастацтва, таленавітых кіраўнікоў і арганізатараў… Але!

Дрозд: Ізноў — але! Што ты будзеш рабіць…

Голуб: Вядома, партыя занепакоеная адсутнасцю ў гэтых шэрагах працоўных буйной прамысловасці.

Дрозд: Што ж такая неспакойная, партыя твая.

Сойка: Ой, як непрыгожа.

Канарэйка: Праўда, несімпатычна.

Дрозд: Ды што сімпатычнага — чырвоны голуб.

Голуб: (прыладжваецца на плячы Мойшы) Вось. Нават жывы інвентар габрэйскага панадворку мае зараз шкоднае антыпралетарскае выхаванне. Даўно варта было перадаць яго мясцоваму камісарыяту.

Сойка: За што ты так любіш яго?

Мойша: За тое, што ён заўсёды вернецца да мяне.

Дрозд: Вядома. Каб паесці.

Мойша: Каб паесці з маіх рук.

5. Голуб

Вязень зямлі: Звычайная маладушнасць.

Крумкач: Што, мая памяць?

Вязень зямлі: “Мой”, “твой”, “ягоны”, “ейны” — гэтых слоў няма ў прамове пра агульны дабрабыт. Ты меў грамадскае даручэнне, і ты яго нt выканаў.

Крумкач: Не вярнуўся — не азначае не выканаў. Усе ж усё зразумелі.

Вязень зямлі: Не, гэта было нічога! Ты ж мог проста загінуць па дарозе.

Крумкач: Хай сабе. Адсутнасць навін — таксама навіны. У кожным разе, на момант майго знаходжання на глебе — раслін там не было, а пад’ядаць са мной тлен дурнога пакалення — жадаючых бы не знайшлося. Уласна, зямля ўсё яшчэ была непрыдатная для жыцця… вашага.

Вязень зямлі: Нашага. І ты быў часткай жыцця нашага. А мог жа ад пачатку быць часцінай таго карыснага ўгнаення, пах якога так затлуміў табе галаву.

Крумкач: І таксама прынёс бы карысць будучаму жыццю!

Вязень зямлі: Таксама? І ў чым жа карысць ад тваёй маладушнасці?

Крумкач: Гэта так простасардэчна — заняць пазіцыю вінаваўцы, каб схавацца ад уласных сумневаў. А ты ж з’явіўся сюды. Значыцца, нехта недарупіўся ва ўласнай несумненнасці… Ці выпадкова?

Вязень зямлі: Гэта ты недарупіўся ў грамадскім даручэнні.

Крумкач: Сваю рупнасць я ведаю. Усё гэта надзвычай сумна і прадказальна.

Вязень зямлі: А ў мярзоце? Не сумна?

Крумкач: Вельмі… І непрадказальна…

Вязень зямлі: Ты злаўжыў даручэннем. А ты ж быў годны яго.

Крумкач: Мая годнасць — у волі занядбаць сваю годнасць.

Вязень зямлі: Мэта даручэння не здалася табе значнай?

Крумкач: Значнасць тая павялічылася з маім занядбаннем.

Вязень зямлі: Ці не зашмат ты сабе прыпісваеш?

Крумкач: (горка смяецца) Я? Зірні — я, вычарпаны і высахлы ва ўсім! Я прыняў на сябе ўвесь спуд, усю жудасную арганіку цуду — каб рушыць наперад гісторыю цудаў. Я прысвяціў сябе тлену, каб ніхто з праведных пачынальнікаў роду не ведаў пра выдаткі прышлага адраджэння, і мэта па-ранейшаму заставалася вышэйшай за сродкі. Ты лічыш, я змаладушнічаў, выйшаў з гульні — а я паддаўся, каб у гульні ўсё ж быў пераможца. Каб былі чорныя клеткі і белыя. Таму што насамрэч іх няма. Няма куды хадзіць! І калі табе прыадчыняецца ўся бездапаможнасць задумы — ты вымушаны зрабіцца яе суаўтарам. Дзеля агульнай карысці, дзеля таго, каб няшчасны карабель дасягнуў глебы, я вымушаны быў пазначыць сабою чорную клетку, каб Голуб, выпушчаны праз сем дзён, пазначыў сабою белую. Я даў ход Голубу, даў яму веліч. Я падняў яго, узнёс, я ўзвысіў яго надзвычай і даў верны шлях дасягнуць поспеху. Ад гэтага часу веліч Голуба належыць вам. Зараз кожны з вас можа ажыццявіць у сабе таямніцу Голуба. Весніка новага свету. Проста, не задумваючыся, выконвайце грамадскія даручэнні. Вам больш няма патрэбы пытацца ў сябе, і берагчы, і цешыць сябе. Любіць і памятаць, урэшце, няма патрэбы! Пошук і збянтэжанасць — я ўсё прайшоў за вас. Вось з чаго насамрэч складалася маё даручэнне. І яго — я выканаў.

Вязень зямлі: То ўсё гэта — падман?

Крумкач: Падман у іншым. Тое, што ён прынёс зь зямлі… Плады алівы, горкія.

6. У рэдакцыі

Рэдакцыя часопіса “Штэрн”. З шамаценнем разлятаюцца паперы, адбівае рытм друкарка, дымок над сталамі.

Зэлік: Што, Ізі, з цябе сёння святло бруіцца?

Харык: Рыхтую для нумара цудоўную падборку! Гэтулькі маладых парасткаў прабілася! Не стамляюся знаходзіць новыя імёны! Неверагодна таленавітыя! Жывуць на мове народнага сэрца, без усялякай талмудычнай закамянеласці. Чытаеш — і цешысся пра сябе: недарма, усё не дарма…

Зэлік: За што я цябе насамрэч люблю, Ізі, — за твой клопат пра гэтых птахаў — бо менавіта ты даеш ім крылы!

Харык: Час дае ім крылы! Мы, вядома, рыхтавалі час — клалі цэглу, саміх сябе цэглай закладалі, усё ў марах пра тыя крылы… І вось — яны прыходзяць, маладыя, і яны ўжо крылатыя!

Зэлік: Хай сабе крылатыя, але ўсё адно, гэта проста чарговае пакаленне габрэйскай бядноты зь мястэчак! У тых умовах крылы хутка слабеюць. А твае рэкамендацыі вельмі дапамагаюць ім зрабіцца патрэбнымі грамадскаму жыццю, перабрацца ў горад…

Харык: Я нічога асаблівага не раблю. Выконваю сваю працу! Вось хто насамрэч робіць, дык гэта…

Мойша: Ізі, не пачынай.

Харык: Не пачынай?! А хто ўсё гэта зрабіў для нас? Для нас, што стагоддзямі гібелі за рысай аселасці — у адвечным ценю прагрэсу і заняпадзе вымушанага месіянства?

Мойша: Ну-ну, месіянства яшчэ пераабуй.

Харык: Хто? Суворы і велічны геній — таварыш Сталін!

Мойша: Я спадзяваўся на Маркса хоць бы.

Харык: А на што б ты спадзяваўся, калі б зараз прыйшоў да мяне — не галоўнага рэдактара часопіса “Штэрн”, а да мяне — сына шаўца з мястэчка Зэмбіна? Прыйшоў бы не па пытаннях выдання новай кнігі на ідыш ці стыпендый для маладых габрэйскіх талентаў — а прыйшоў, каб я скляпаў табе новыя боты! І я скажу, якая была б тады твая надзея: каб я меней узяў! І мы доўга б палілі з табой самасейку і кемілі, як тут можна танней… І не было б ніякай рэдакцыі, і ніякай секцыі габрэйскіх пісьменнікаў! А ты? Хочаш, распавяду, як бы ты сам выглядаў зараз, Мойша, — калі б не было савецкай улады? Ганяў бы плыты, як твой дзед з Кабыльнікаў, бярвенне цягаў з раніцы да вечара. Звычайны габрэй з сякерай і конікам — ніякай творчасці б не прагнуў!

Зэлік: А я, мабыць, развозіў бы піва па мястэчку, як тады мы з бацькам… Вельмі прыемны занятак, дарэчы — цэлы дзень на вольным паветры, і ўсе табе радуюцца…

Харык: Ні добра — ні дрэнна, ні тудэма — ні сюдэма! Халупкі, урослыя ў зямлю, і іх гаспадары, урослыя ў зяленіва барод, мізэрныя малітвы, суботні храп… Ага, памятаеце? Клятая субота! Гэтыя сумныя вечары ў глухой дзірцы — на вуліцы ні душы не адшукаеш! А дома — увесь час падаецца, пудзіла смерці ў паганым рыззі на гарышчы вісіць… Мне ўжо тады, у дзяцінстве, хацелася, каб усё гарэла — агонь і дым усяму, дым і агонь! Бух, бах, яшчэ ўдар — куйся, новае жыццё! І ў гэтым жыцці, я ведаў, не надарыцца больш такога — калі пад дажджом на полі мокне сена, прападае сена ў людзей, а яны, у белых талесах, глядзяць безудзельна і ківаюць галовамі — у нас жа субота! Ніякай суботы. І ніякай нядзелі таксама.

Мойша: Ізі, і як жа ты з гэтай марай пра несупыннасць — уваходзіў у партыю сіяністаў? Я добра памятаю?

Харык: Як уваходзіў — так і выходзіў. Чалавек некалі таксама быў прамаходзячым. Неабходная ступень эвалюцыі.

Мойша: То мы ж так проста і ходзім…

Зэлік: Сябры, зараз трэба быць больш стрыманымі. Каб не ўпусціць момант, калі ўставаць на карачкі.

Мойша: Згодны, галоўнае, што мы дома і ўсё яшчэ пры сіле.

Суладна, не згаворваючыся, бяруцца за працу. Нейкі час пануе маўчанне, толькі шамаціць папера ды грукае друкарка.

Харык: Добра, што прыгадаў! Усё кідайце, у нас сур’ёзная грамадская замова!

Зэлік: Артыкул нейкі?

Харык: Так! Ён павінен выйсці ўжо гэтым нумарам!

Мойша: Чарговы знішчальны ўдар па контррэвалюцыйных нацдэмах?

Харык: Пазачарговы! Дунца арыштавалі.

Зэлік: Ды чым жа ён ім прыпякаў? Працаваў сабе ціха чалавек культработнікам на заводзе. Яго ж і так ужо з партыі выключылі, з саюза, зьнялі з усіх пасад…

Харык: Ну вось! Відаць, усё не сцішваўся!

Мойша: У чым не сцішваўся? У сваёй непрыкметнай пасрэднай пісаніне?

Харык: Не нашага розуму справа.

Мойша: Як не нашага, калі нам пра яго артыкул пісаць. Асабіста мне, па шчырасці, сказаць пра яго няма чаго.

Харык: А ты толькі ўяві, якога кшталту “артыкулы” зараз яму давядзецца пісаць у вязніцы! Пры тым, што ён наш былы калега. Добра ўявіў? Ну, чакай, зараз натхненне з’явіцца.

Зэлік: Прызнацца, Ізі, мяне палохае, з якім імпэтам ты апошнім часам хапаесся за выкананне падобных замоў…

Харык: (крычыць) Сказаць не?! (паўза) Таму і тэрмінова. Каб адкляпацца ад яго! (папраўляе касцюм, вяртае сабе раўнавагу) Я наогул ганаруся, калі мне давяраюць грамадскія даручэнні! І гэта мяне радуе не менш, чым творчы поспех!

Мойша: Ізі, мы заўважылі гэты надлом.

Харык: Мойша, чым кпіць, лепш дапамагай пісаць пра Дунца. Гэта агульная справа, у рэшце рэшт! Хай непрыемная, але дзейнічаць трэба хутка, і ты разумееш… І горш, чым ёсць, яму ўжо не зробіш. А нам яшчэ можна зрабіць добра.

Мойша: Добра, Ізі. Я напішу пра недахоп пільнасці.

Харык: Так, Мойша. Пішы пра недахоп пільнасці.

Бяруцца за працу. Паўза.

Харык: Ледзьве не забыўся. У новы выпуск увойдуць урыўкі з паэтычных зборнікаў “Гарачым крокам”, “Напрасткі” і “За новы фундамент”. А таксама цудоўная паэма пра габрэйскіх земляробаў “Не сумаваць”.

З шамаценнем разлятаюцца паперы, адбівае рытм друкарка, дымок над сталамі.

7. Пусцілі палётаць

Мойшы няма ў пакоі. У паветры, ўзварушаным крыламі, кружляе пыл і пер’е. Голуб ганарыста проходжваецца перад клеткамі, зазіраючы ў кожную.

Голуб: Ну што! Бундаўцы, сіяністы, контррэвалюцыянеры. Такі працягваем выказваць нездавальненне Камуністычнай партыяй у вузкіх колах?

Дрозд: Пачынаецца.

Голуб: Не пачынаецца, а працягваецца! Таму цікаўлюся. Ці паспяхова рухаецца абмеркаванне падрыву дзяржаўнай прамысловасці, транспарту, гандлю, грашовага звароту, як прасунуліся ў падрыхтоўцы тэрарыстычных актаў…

Сойка: Дзе ты набіраесся такой брыдоты за цэлы дзень?

Голуб: Дзе. Вядома! У вярхах!

Дрозд: Пусцілі палётаць.

Голуб: А вы ненадзейныя, вас выпусці — то вы на іншы бок шмыг, адразу даручэнні пойдуць шпіёнскага характару, потым дыверсіі…

Сойка: (стомлена) Ой, не кажы.

Голуб: (накідваецца на клетку Сойкі) Я тут кажу, каму не казаць! І каму казаць — таксама буду казаць я!

Сойка: Зусім дурылка, ці што?!

Голуб: Значыцца, вы маеце намер і далей хаваць ад савецкіх карных органаў звесткі пра вашу контррэвалюцыйную арганізацыю і яе ўдзельнікаў?!

Дрозд: Маем намер! Выбіць з цябе дурноту пры нагодзе!

Голуб: А гэта ўжо цікава!

Дрозд: Ну, можа, не самі…

Голуб: А наконт кіраўнікоў партыі і савецкай улады — такі самы намер маеце?

Дрозд: Заяўляю з усёй шчырасцю! Канчаткова вырашыў цалкам прызнацца!

Голуб: Ну-ну, вось і заявы пайшлі!

Дрозд: Кожны вечар…

Голуб: Та-ак?

Дрозд: Мружачы сном вочы…

Голуб: Так-так?

Дрозд: Малю Усявышняга ўсяліць у цябе новую душу.

Паўза.

Голуб: (губляецца) Гэта яшчэ для чаго?

Дрозд: Для таго, каб ты старую аддаў кошцы.

Пачынае весела смяяцца Канарэйка.

Голуб: Што, весела ў нас у Беларускай ССР? У Польшчы не так весела? Значыцца, нездарма разведорганы пуцёўку выпісвалі! А то ўсё — Вільня, Вільня!

Дрозд: Слухай. Вось ты ж малады. Прыгледзеў бы сабе якую горліцу, дый лётаў бы да яе, а не псаваў сваё светаадчуванне…

Голуб: З табой, у цэлым, усё зразумела. Усіх вашых даўна распусцілі, ты адзін справа на курасадні сядзець застаўся.

Дрозд: Шкада цябе, бесталковая птушка. А то ж пачне вуркатаць — то і на слёзы прабівае…

Голуб: Ды ну цябе. (вылятае ў вакно)

Дрозд: (сентыментальна) Як песня дажджу — нешта саладжава-сумнае пра мінулае, і абуджае надзею на будучыню… Калі здаецца, што завеса між мінулым і будучым станчэла, і можна пачынаць усё спачатку, і стварэнне новага дасяжнае — мне, і ўсялякаму, і кожнаму… Дарэчы, выдатны голуб, генеральскай пароды — адэскі турман!

Сойка: Круціцца?

Дрозд: Так, з вертуноў. На вышыні кідаецца ад далягляду да далягляду, танчыць…

Канарэйка: Мала, што з нашых, дык яшчэ і пародзісты?

Дрозд: Кажу ж — выдатны! Гэта не маё захапленне, гэта падчас агульнай ацэнкі якасці экзэмпляру… (за вакном чуюцца дзіўныя гукі — валтузня, шоргат крылаў). Галубы могуць быць: выдатныя, вельмі добрыя, добрыя, задавальняючыя і дрэнныя. Выдатны голуб напоўніцу адпавядае патрабаванням стандарту і іншым якасцям, уласцівым дадзенай пародзе. (сярдзітае буркатанне нейкага звера, піск, барацьба) Вельмі добры голуб адпавядае апісанню стандарту, але можа мець нязначныя недахопы па адной-двух прыкметах. (нізкі стогн, роспачны пляск крылаў) Добры голуб мае нязначныя адхіленні ад стандарту па дзух-трох прыкметах, што не псуюць знешняга выгляду. (вусцішнае хрыпенне, азартнае фырканне) Здавальняючы голуб мае адно-два значныя адхіленні і шэраг дробных недахопаў. (злавесная цішыня) Дрэнны голуб мае грубыя адхіленні ад стандарту і дрэнныя асноўныя паказчыкі для дадзенай пароды. (чмяканне, храбусценне і задаволенае вуркатанне нейкага звера)

Пераклад з рускай Людмілы Сіманёнак

(заканчэнне будзе)

Апублiкавана 26.11.2020  18:33