Муняў тата

Некалі Муняў тата, яўрэй з каўтунаватай барадой, у самотныя зімовыя вечары сноўдаўся па хаце са сваімі думамі. Ён думаў пра свайго сына-пераростка, жывую душу… Бязногі небарака нічога не меў, соваўся з ранку да ночы на сваім азадку па глінянай падлозе і – гвалт! – заганяў бацьку ў жабрацтва. Тата ўсе ночы думаў і сплёўваў, і лаяўся ад болю. Хлапец выядаў яму мозг.

Аднак аднойчы, на пачатку вясны, калі снег ужо раставаў, тата, гэты каўтунаваты яўрэйчык, зайшоў у домік з патаемнай радасцю і пыхаю. Ён прынёс закрытую клетку з птушкамі, паставіў яе на стол і з-за пазухі пачаў пакрысе выцягваць адэскіх галубоў. Ён, тата, цягнуў іх паціху з аглядкаю, як быццам яны прыраслі былі да яго цела. Тады Муня раптам злавіў пяшчотнае цяпло, што зыходзіла ад птушыных цельцаў, пачуў смачнае вуркатанне і свіст, які выбіваў слёзы. Разгублены, ён злез з тапчана, яшчэ ўвесь у мінулым, і ледзь не страціў прытомнасць. А пакамечаны тата яго прабурчаў праз глухую, калючую бараду:

– На, гора маё, гадуй і зарабляй грошы!

А потым ён узяў ды памёр, гэты яўрэй, Муняў тата.

Муня

Муня гадаваў і прадаваў птушкі. Прагнілая хатка, абвітая плюшчам, аблепленая слізкімі, вадзяністымі грыбамі, набыла выгляд катуха. Галубы пакрылі старыя сцены, шафы і сталы нечым кшталту вапны. У паветры стаяў густы пах пер’яў, птушынага памёту. Праз маленькія, брудныя шыбкі зазірала жменька рэдкіх, халодных промняў. З усіх клетак свістала, птушкі танчылі за дротам, грукалі дзюбамі па бляшанках і накрыўках. Муня поўзаў на сваёй цяжкой скураной сядушцы, залазіў у клеткі да галубоў, мацаў іх, дзьмухаў на пёркі, паціху падбіраючы пары. У маленькіх клетачках спявалі жоўтыя, нібыта лімоны, танклявыя канарэйкі. Па хаце разгульвалі падрослыя галубы, моцныя, бы тыя пеўні. У прыцемках нязменна маляваліся каржакаватыя мужычкі з тоўстымі бульбянымі насамі: птушкаловы, якія прыходзілі ў хату аднекуль з мокрадзі беларускіх лясоў. Яны драмалі ў кутках на мяхах з бульбай, смярдзелі, запальвалі аграмадныя люлькі, што выдавалі на цэлыя паравыя машыны.

Гешэфты рабіліся ў цішыні. Таўсматых гілёў з чырвонымі жывоцікамі мянялі на разбітыя клеткі; чыжыкаў мутна-рамонкавых адценняў – на пасткі-мышалоўкі, старыя абцерханыя капелюшы, якія шмат гадоў валяліся на гарышчах. Застыглыя дуркаватыя вочы пакрысе выглядвалі з-пад шчыльных павекаў, як вада пад зарасцямі хмызняку, і часам вымаўлялі слоўца-другое – ленавата, хрыпла. Словы тыя былі падобныя да кашлю альбо крактання.

Муня паўсюль паспяваў, пляскаў па халодных стогадовых руках. Гэта значыла, што недзе ў бярозавым лесе заўтра на досвітку пакажацца маўклівы мужычок: пры патрэбе ён будзе цягацца тамака тыднямі, пакуль у пастку не трапіць вавёрачка і, можа быць, чыстапёры кенар. Напэўна, пра Муню спявалі ўжо на ўсіх балотах і ва ўсіх далёкіх лясках Беларусі! Справы яго ішлі як мае быць.

Цётачка Нэха

Гарачыя, здранцвелыя сонечныя дні. Дрэвы, што былі выразаны з празрыстай яснасці, стаялі без ценяў. Ніводная галінка не варушылася. На паркане дзівавалася сарока з раскрытай ад сквару чорнай дзюбай. Муня сядзеў на парозе сваёй хаты і чакаў людзей, але ніхто не крочыў па распаленай дарозе.

Толькі к вечару завітала ў госці цётачка Нэха. Яна – кірмашовая баба, гандлюе на рынку, але няблага знаецца і на халасцяцкіх справах.

Птушкі, скачучы, спявалі з усіх клетак. Муня падлез да стала і сабраўся слухаць. Нэха рэйдала вакол ды вакол з прыгожымі зваротамі. Намякала яна, што мужчына ў нашыя дні павінен мець гаспадыню ў доме. Яна, цётачка Нэха, таксама гандлюе птушкамі, таму ведае, што гэта за цяжкая праца.

Муня сядзеў чырвоны і нерухомы, не як чалавек, а як аскепак шэрага валуна. Ён ані міргануў, але сэрца яго ліхаманкава тахкала. А цётка Нэха ўсё гаварыла вакол ды вакол з прыгожымі зваротамі. Акенцы, якія быццам наблізіліся, прапускалі праз сябе водбліск беднага захаду сонца, што не даваў ні фарбаў, ні цяпла. Урэшце зірнула на Муню цётка Нэха, пасунулася бліжэй і прашаптала ў вуха такое, што нібы апякло Муню, і агонь разліўся там, дзе для яго заставалася месца.

Муня маўчаў, але ў тую ноч ён павольна залез у клетку да галубоў і з расплюшчанымі вачыма праседзеў там да світання. Ён думаў, ён разважаў. З першымі промнямі канарэйкі заспявалі прыўкрасныя арыі, і Муня памыўся з місы. Ён расчасаў свае чорныя патлы, падкруціў вусы і сеў ля адчыненых дзвярэй.

Бралася на вечар, а цётка Нэха ўсё не прыходзіла. Унутры ўжо драмалі каменныя мужычкі, нібы абкручаныя дротам старыя жбанкі. На каленях іхніх стаялі маленькія клеткі. Мужычкі па-дзіцячы дурэлі, балбаталі з радаснымі птушкамі, і Муня таксама быў у добрым гуморы. Ён нават насвістваў, рыхтык птушка, а потым выцягнуў шыю і пачаў спяваць басам, адылі ён не ўмеў спяваць.

Увечары на зрубы леглі тоўстыя цені. Маларослы мужычок, стары як свет, дамовіўся заначаваць у Муні. Мужычок прынёс са сваёй далёкай вёскі варону, якую сам гадаваў пяцьдзясят гадоў. Цяпер ён стаяў, абапершыся на два свае кійкі, і прамаўляў да птушак. Муня ўзрушана поўзаў па хаце, паціраючы сабе лоб, бо ў ягонай галаве кіпелі важныя думкі, і калі мужычок на хвілю сціх, ён, Муня, выставіў палец у яго бок ды крыкнуў у бруднае, мшыстае вуха:

– Ці мажліва, каб мы ўзялі бабу ў хату, га?

– Можна, чаму няможна? – фальцэтам выціснуў з сябе мужычок. Голас у яго выходзіў аднекуль з пляча. Пасля гэтых слоў надумаў мужычок яшчэ і пасмяяцца, але з гэтага нічога не выйшла. Ён выглядаў, бы стары абвалены катушок, у якім шчыруе вецер, дзе грукаюць перасохлыя дошчачкі і гонта. Птушкі паснулі ўжо, а мужычок, толькі ў два разы старэйшы за сваю варону, усё мітусіўся, крактаў, нешта мармытаў, пакуль таксама не задрамаў недзе на мяху з бульбай.

Так у цёмнай хатцы заснула блізу пяці соцень жывых душ.

На ранку прыйшла цётка Нэха з навіною. Паколькі няможна рушыць птаства, хатку бяліць не будуць. Але Муня мае павесіць шыльду, каб Малкелэ, нявеста, ведала, з кім мае справу.

– Маеш, Муня, грошыкі ў куфары?

Цётка Нэха пакруцілася па хаце, зазірнула ва ўсе куткі, прыадчыніла акенцы, а потым па-гаспадарску закасала рукавы і сама ўзялася за мятлу. Пашмаравала лаўкі, папырскала з рота вадою, узбіла падушкі. Раптам, схапіўшыся за кошык, яна непрыкметна знікла.

Так, цётка Нэха знікла, бы той вецер.

Муня падпоўз да абабітага тканінай зялёнага куфра і доўгім ключом, што вісеў у яго на голым целее, марудна адкрыў цяжкое дубовае вечка. Там хавалася ўсё Мунява майно: беласнежныя кашулі з па-сялянску расшытымі каўнерамі, па-фабрычнаму квяцістыя гальштукі, розныя сурдуты і камізэлькі. На самым дне куфра ляжалі адпрасаваныя порткі і нават пара новых лакіраваных чаравікоў.

Нікога тады не было дома, калі Муня пашчоўкаў па мяккіх падэшвах, быццам па гліняным гарлачыку. НІхто не азірнуўся на Муню, калі ў той жа вечар ён цягнуўся з лазні дахаты з кашуляй пад пахай, распараны, як печаны яблык. Ніхто не паглядзеў на яго.

Малкелэ-нявеста

Цётка Нэха памагала Муню завязаць чырвоны, агністы гальштук. Вечар стаяў белаваты. Там, дзе мелася зайсці сонца, зеўрала пустэча. Голыя сцежкі між аблокамі нагадвалі аблезлыя рыштаванні на недабудаванай спарудзе. На доміку цяпер віселі аканіцы, як пара акуляраў, праз якія ўсё адно нічога не відаць. Але ўжо гарэла лямпа, і цётка Нэха памагала Муню завязаць чырвона-агністы гальштук. Стол зіхацеў халодна-белым, як снег, абрусам. Булькацеў самавар. Начыста вымытыя шклянкі з карычневай пахкай гарбатай пасялілі ў доме шэрае свята, і ў вычышчаных клетках таксама панавала шэрая цішыня. Муня круціў свае чорныя вусы. Цётка Нэха мітусілася: то заходзіла ўнутр доміка, то выходзіла. Ці няма яшчэ чарнявай, прынадлівай нявесты, Малкелэ? Лямпа гарэла доўга, і гальштук Муні пераліваўся ўсімі колерамі вясёлкі.

Нарэшце цётка Нэха паціху, з нізкім паклонам, адчыніла дзверы нявесце. Тая павольна ўвайшла ў хату і моўчкі маўчала. Тут самае месца падзівіцца з клёку цёткі Нэхі, якая адразу вываліла купу размоў і расперажывалася праз дарагоўлю ў горадзе. Не ў дакор нявесце, тая ў пачатку была дужа збянтэжана і нават не паставіла свой парасонік у куток, як гэта прынята рабіць. Муня самавіта пакашліваў, вылупліваў вочы і падцягваў рэмень на пузе, як быццам той сапраўды трымаў порткі. Аднак потым Малкелэ загаварыла. Як запэўнівае цётка Нэха, у нявесты ў той вечар проста перліны з рота сыпаліся, а Муня сядзеў, абапершыся на далонь, слухаў ды захапляўся. Потым цётка Нэха сказала так:

– Муня, ты не пашкадуеш, таму што, калі Малкелэ хоча, у яе ўсё гарыць у руках…

Так яму стала ясна, што Малкелэ будзе ў доме добрай гаспадыняй. Ён сядзеў, ваўсю цешыўся і чакаў. Цётка Нэха выйшла, і Малкелэ тады ўпершыню загаварыла пра тое, як трэба сябе паводзіць, паўшчувала Муню за тое, што ён не п’е гарбаты раніцой, на пусты страўнік. Тады Малкелэ нават узнялася з месца і паказала пальцам, дзе яна расставіць рэчы ў доме. Вядома, гэта было правільна.

Ужо набліжаўся ранак. Малкелэ сядзела ўсутыч з Мунем, знянацку шчыканула свайго жаніха дакладна ўнізе жывата і сказала:

– Мунечка, помні мой зарок, са мною ты будзеш мужчынам…

Так Муня даведаўся, што Малкелэ ў яго моцна закахалася, і сэрца яго задрыжэла ад захаплення, ён аж прытуліўся да нявесты і, разамлелы, стаў марыць:

– Малкелэ, ты будзеш варыць мне бульбу ў мундзірах… Тлусты селядзец купляй у Ханы-Двойры…

Яны ўжо і пацалаваліся. А першым у паўзмроку прачнуўся стары чыж, атрэс сваё цёпла-рамонкавае футра і засвістаў, звяртаючыся да сонца, якое толькі-толькі акрапляла акенцы ружовай расой. У клетках распачалося чуханне і няяснае цёмнае буркатанне галубоў ва ўсіх кутках. Канарэйка зайграла ў сваю залацістую дудку…

Муня і Малкелэ

Прагнілая хатка мокла пад нуднай восеньскай імжой. Дах звісаў ледзь не да зямлі, як кавал сырога торфу, а пахілы комін чадзіў і даваў смурод на ўсю акругу. Крывыя дзверцы на адной пятлі голасна рыпелі. Уверсе, акурат пад дахам, вісела шыльда на сіняй дошчачцы – чырвонаногі голуб з раскрытай зялёнай дзюбай і жоўтым вокам. Пад ім было выведзена чорнымі літарамі: «Тут прадаюць галубоў і іншых птушак».

Вецер ламіўся ў пульхны дах, церабіў анучу, якой заткнулі шыбу, і доўгімі вадзяністымі рукамі ляпаў па сценах.

Малкелэ стаяла ля дабудаванага прыпечка. Было задушліва, птушкі надзьмуліся і совалі дзюбы сабе пад крылы. Мужычкі з усёй акругі ў кажухах сядзелі ціхенька, гладзілі сабе вусы, абсыхалі. У той дзень душа пакінула цела чорнага дразда, і ён спруцянела ляжаў на стале з жоўтымі выцягнутымі нагамі і з адкрытым мутным вокам. Муня ўжо завіхаўся ля клеткі. Кашчавы мужычок стаяў над ім і нешта казаў, квохчучы, быццам курыца. У сваіх ільняных портках мужычок нагадваў пудзіла, што ставяць на палку ў восеньскім гародзе. Муня дужа смяяўся з яго расказаў, ажно выціраў сабе рукавом слёзы з вачэй і гойдаўся на сваёй скураной сядушцы.

Заспаная варона на пячным гзымсе павярнулася да ўсіх задам і з сілай махнула хвастом. Малкелэ схапілася за твар і гнеўна закрычэла:

– Муня, прыбяры сваю варону, яна спаскудзіла мне фрызуру!

І Малкелэ надзьмулася, як мыш на крупуы. З павагі да Муніхі мужычкі ўзняліся і замахалі рукамі: «Кыш, кыш…» Тады варона, дыбаючы на сваіх даўжэзных нагах, няспешна адышла за печку і прамовіла:

– Бачыла я вас усіх у труне…

Тым часам Малкелэ ўсё сядзела надзьмутая, ні з кім не размаўляла. Потым яна падышла да стала, схапіла мёртвага дразда і шпурнула яго на падлогу. Муня засмуціўся, скора падпоўз да птушкі і сунуў яе сабе пад паху. Але яму не варта было так рабіць, бо Малкелэ збляднела, падскочыла да Муні, выцягнула раздушаную птушку і выкінула яе за дзверы з крыкам:

– Ад цябе ж ужо вечна смярдзіць падлай, цудоўны муж мой!

Так яна выгукнула. Муня падняў ацяжэлыя вейкі, дурнатава паглядзеў, але не адказаў нічога. Мужыцкія авечыя вочы таксама паблукалі па доме, а потым павольна згаслі пад халаднаватымі павекамі. Была восень.

І была восень, і было хмарнае святло ў Мунявай хацінцы. Касыя восеньскія дажджы пазяхалі ў паветры, сточваючы апошнія сляды радасці. Недзе там, на калючым мутным полі, самотнае дрэва рыпела да меднага звону. Брудныя туманы віселі над дахамі, як рыззё…

Была восень. Адзін за адным цягнуліся вечары – вадкія, маркотныя, без зорак, найнуднейшыя вечары ў свеце. Муня ўсё сядзеў ля стала і абіраў бульбу ў мундзірах. Лямпа чадзела. Малкелэ б у такія доўгія вечары цыраваць мужавы шкарпэткі, але яна сядзела, склаўшы рукі, і бясконца драмала. Шчыраваў хіба вільготны вецер, цягнуў тонкія струменьчыкі, шмараваў сцены.

Восень. Вечар, які ніяк не скончыцца. Муня сядзіць сабе – і раптам чуе свіст пад самым акном. Нехта заклаў пальцы ў рот і свіснуў яму, Муню, проста ў вуха. Малкелэ спахапілася, узяла хусту, а Муня спытаўся:

– Малкелэ, хто свішча?

– Паглядзі ты на яго, паглядзі, – адпавяла Малкелэ, – гэта ж Зіска, сын Ханы-Добкі!

Муня крыху раззлаваўся, што не пазнаў Зіску, сына Ханы-Добкі, паводле свісту. Нешта яго дратавала, і ён прадоўжыў пытацца:

– Хто гэта такі – Зіска Ханы-Добкі, га, Малкелэ?!

– Ха, ты паглядзі… Гэта ж Зіска з брацтва…

І яна ўжо была далёка за дзвярыма. Муня пачухаў сабе патыліцу, пракляў увесь свет, а потым у цемры біў сябе кулакамі ў грудзі. Ля дома ўсё сціхла – значыць, Малкелэ такі пацягнулася са злодзеем Зіскам. Дожджык лупіў сваімі кроплямі ў падстаўленае дзесьці вядро.

У тую ноч Муня залез у ложак, прыкрыўся коўдрай і праляжаў да світання з расплюшчанымі вачыма. Тады дзверы ціхенька рыпнулі. Малкелэ прыйшла, хутка скінула сукенку, непрыкметна лягла ў ложак і тут жа заснула. Муня ляжаў ля сцяны без руху і баяўся паварушыцца, так яму было балюча. Аднак на ранку Малкелэ паказала спрыт: печка была распалена, на стале курэла бульба, птушкі, падскокваючы, пілі чыстую ваду, а сама Малкелэ заспявала нешта дужа прыгожае.

Тады Муня думаў патаемную думку: «У Малкелэ дапраўды ўсё гарыць у руках, але ж яна не павінна цягацца з іншымі мужчынамі, ці не так?»

Зіска, сын Ханы-Добкі

Мужычкі з паскубанымі бародкамі, адзетыя ў кажушкі, прыносілі з сабою холад ядлоўцавых лясоў. У Мунявай хатцы яны гандлявалі прыпозненымі птушкамі. Звар’яцелыя сінічкі штурхаліся ў клетках, праточваліся праз дрот. Ружовыя жывоцікі гілёў нагадвалі крамяныя суніцы. Ад птушак патыхала балотнай вільгаццю. Вятры штораз праточваліся ў домік – вятры, настоеныя на кіслым водары шэрых садовых яблыкаў. З туманаў вылушчвалася мацёрая, крывавая восень. Яна апаліла наваколле вінна-пахкімі агнямі і звінела сваімі вятрамі над кожнай люстэркавай лужынай.

Што Муні было рабіць у гэткую п’янкую восень, калі Малкелэ, яго жонка, сыходзіла ўжо амаль кожны вечар? Па начах, поўных гукаў, ён ляжаў, бы сабака ў нары, і прыслухоўваўся да далёкіх крокаў вакол сваёй хаткі. Ён затрымліваў дыханне пад коўдрай і чакаў, і толькі на маразявым серабрыстым досвітку вылазіў ён на двор да студні, абліваўся сцюдзёнай вадой, паволі атрасаў з сябе начную тугу. Так жыў Муня, і аднойчы Малкелэ мовіла яму:

– Скажу табе праўду, Муня… Скажу табе праўду – Зіска саромеецца заходзіць.

Тады Муня апусціў вочы, добра паразважаў і адказаў:

– Чаго саромецца? Я ж не мядзведзь.

І неўзабаве Малкелэ прывяла яго, гэтага сарамяжлівага Зіску, сына Ханы-Добкі. Ён гойдаўся на сваіх бліскучых боціках, карантыш з чырвонай патыліцай. Гойдаючыся, ён працягнуў Муню халодную мясніцкую далонь:

– Як справы, Муня?

Муня паціснуў яго цяжкую руку, што нагадвала растрыбушаны агузак, і мармытнуў:

– Нічога, жывем сабе.

– А як твае гадаванцы?

– Дзякуй, што пытаешся.

Пасля гэтай размовы Зіска ўсеўся і з выгодаю выцгнуў ногі, паляпаў сябе па дужым карку і ззаду нацягнуў сабе шапку на вочы, як быццам хацеў схавацца ад сонца. Ён ужо гаварыў толькі да Малкелэ. Муня ціха палез да галубоў. Ён сышоў, таму што ўцяміў сваю збыткоўнасць, як лішнімі былі ў ліловай восені запозненыя спевы птушачкі недзе ў бакавой клетцы. Пара аканіц, што прапускала праз сябе заўсёды толькі вадкае, свінцовае, няўклюднае святло, гэтым разам прапусціла віннае ззянне захаду з палёў. А можа, тое быў водбліск чырвона-жылістай восені, якая тапталася меднымі нагамі ды грымела па ўсіх шляхах.

У той вечар Малкелэ паслала Муню ўжо на тапчане ля акна. Ён, Муня, і насамрэч крыху саромеўся, калі поўз на свой халасцяцкі ложак. Ён крыху саромеўся. А потым ён не раз ляжаў у цемры і пільна ўслухоўваўся ў тое, што, уласна, вырабляла Малкелэ. У ночы, калі ніхто не прыходзіў, Малкелэ спала трывожна і часам дзіка раўла ўва сне. Тады ўжо Муня падпаўзаў і будзіў яе.

Так цягнуліся праклятыя, спустошаныя ночы. Здавалася, што свет стаіць на месцы. Аднойчы Муня не спаў, вырашыўшы пакласціся, калі Зіска сыйдзе, але той прыйшоў не тады, калі яго чакалі. Ён уварваўся сярод ночы раз’ятраны, рыкаў, нібы звер, і ўзяў Малкелэ на калені. П’яны Зіска смяяўся і цалаваў яе, Муня маўчаў. Тады раптам Зіска дзьмухнуў на лямпу і разам з Мунявай жонкай паваліўся ў ложак. Яны рагаталі. Муня ў жаху ледзь узлез на сваю пасцель, адчуў задышку і слязлівым голасам спытаўся:

– Што вы там робіце, га?!

Рогат адразу спыніўся, і востры Зіскаў голас, як мясніцкі нож з-пад халявы, прарэзаў цемру:

– Супакойся, брат, я ў цябе тваю смятанку не забяру…

І доўга потым у цемрадзі віраваў гарачы шэпт, які шыпеў, нібыта распаленая змяя, што расцягнулася па доме.

Муня ўціснуўся ў сцяну, заткнуў вушы і здранцвеў. Шмат гадзін ён ляжаў напяты і халодны, бы застыглая гліна. Ён маліў, каб хутчэй надышоў дзень, і толькі з першымі промнямі сонца злез з пасцелі. Бруднае святло капала з шыб і змешвалася з ценямі на сценах. Варона на печцы махнула цвёрдымі крыламі, а тады моўчкі зляцела з гзымсу. У ложку ля сцяны ляжаў Зіска, дугою падклаўшы руку пад голаў. Ён храпеў і тонка прысвістваў. Малкелэ чухалася, потым прыўзнялася, расплюшчыла вочы. Калі далёка ў кутку яна заўважыла Муню, то пазяхнула:

– Муня, будзь ласкавы, прынясі мне папіць.

Ён прынёс вады. Малкелэ прагна выпіла, аддала конаўку і перавярнулася на другі бок. Акенцы зашарэлі, як халаднаватая мутная сталь. У доміку загаспадарыў аблезлы світанак. Муня падыбаў да вялікай драцяной клеткі, павольна адкрыў дзверцы і залез туды, да цёплых галубоў. Спалоханыя птушкі залапаталі крыламі, паўзляталі, аднак хутка суцішыліся, зноў паселі на жэрдачкі, прытуліліся адна да адной парамі і задрамалі вакол Муні. Ён сядзеў нерухома, абапершыся далонямі аб падлогу, ужо не як чалавек, а як аскалепак шэрага валуна.

1928

Пераклаў з ідыша Вольф Рубінчык паводле «Yiddishe kultur» (№ за сакавік-красавік 1996 г.)

Апублікавана ў часопісе «Дзеяслоў», № 5 (84), 2016

Размешчана на сайце 30.12.2016  9:39