Tag Archives: Моисей (Мойше) Кульбак

Мерием, Хамайда, «Галіяфы»

Шалом! Август – месяц бредовых задержаний: в Минске – певицу за песню (после 15 суток отсидки Мерием Герасименко, о которой было здесь, так и не вышла «на свободку» – какой-то довесок придумали для девушки «правоохранители»)…

В Витебске – пенсионера за «Пагоню». Конечно, пенсионер не рядовой – 74-летний Борис Хононович Хамайда прежде многократно задерживался «органами» – но на сей раз произошло нечто странное… Примерно так это описывает «НН»:

Медальон с гербом «Пагоня» на красной ленте распространитель независимой прессы и старейший витебский оппозиционер Борис Хамайда носит каждый день. Раньше у милиции не было претензий к внешнему виду Б. Х., поэтому для него стало неожиданностью то, что в суде Октябрьского района «Пагоню» приказали снять.

На входе Бориса Хамайду остановил сотрудник Октябрьского РОВД Владислав Шишковец. Милиционер потребовал, чтобы Хамайда снял медальон, тот отказался и попробовал объяснить милиционеру, что носит его каждый день. А главное – что изображение не является запрещённым, что «Пагоня» есть даже на гербе Витебской области… Шишковец вызвал служебную машину, и активиста повезли в участок.

Б. Хамайда, фото 2017 г. отсюда; герб Витебщины, утверждённый в 2009 г. (фрагмент), и «Пагоня», изображённая на почтовой марке РБ 1992 г.

Пока неясно, что «шьют» Хононовичу – «неподчинение законным требованиям» или «пикетирование», а возможно, то и другое сразу. В общем, маразм крепчает… Как и на родине «русского военного корабля» (пишет Эль Мюрид, 1965 г. р.):

Минпромторг РФ отложил замену двигателя модернизированного «кукурузника» в связи с тем, что для «импортозамещения» деталей двигателя, который ранее поставляли США, потребуется от трех до пяти лет.

Я помню себя еще в детском садике, когда над нами летали эти самые «кукурузники». И слово «кукурузник» я выучил, еще когда читать не умел (а умел я с четырех лет). И вот теперь оказывается, что мы не в состоянии производить для него двигатель.

Уровень деградации страны просто впечатляет: тут даже специально так разрушить всё потребуется недюжинный ум. Но нет таких преград, которые не проломят кретины своими чугунными лбами.

Пример, конечно, взят наугад – можно привести сотни подобных, куда более показательных. В РФ и РБ уже много лет умение трепать языком + «хватать и не пущать» ценится больше, чем навыки инженеров, конструкторов, etc. Но и среди болтунов проявляется отрицательный отбор.

Вот пропагандист из «Мінскай праўды» (10.08.2022) озаботился… старением политической элиты в США.

У всех на устах — Нэнси Пелоси, спикер палаты представителей Конгресса США. Родилась 26 марта 1940 года. Сейчас ей 82. У нас она еще лет 20 назад вышла бы на пенсию и вязала носки внукам. Тем не менее порох в ее ягодицах еще сохранился, если сумела возбудить полтора миллиарда китайцев. Всего-то своим визитом на Тайвань…

[Н]а всех важнейших направлениях у них люди возрастом за 70 и более. А рядом с ними — молодые «помощники», которые подскажут, которые направят. Совсем как с белорусскими бабушками и дедушками, которыми управляют их дети и внуки, когда дело доходит до гаджетов.

Беларусь – страна оживших советских анекдотов? Один я на днях пересказывал, а г-н Орехов, похоже, решил проиллюстрировать собой ещё более древний (где «Подумаешь! У нас тоже можно выйти на площадь, крикнуть “Долой Эйзенхауэра”, и ничего за это не будет»).

Вообще-то на Западе (в Израиле тоже) люди в целом стареют медленно, долго остаются работоспособными. Некогда борисовскому, ныне ариэльскому краеведу Александру Розенблюму – 97, а пишет он хорошо, лучше многих молодых. Притча во языцех – мой собеседник 2017 г. Шимон Грингауз, которому уже за 90, но он по-прежнему преподаёт в гимназии Петах-Тиквы. То, что Уинстон Черчилль неплохо руководил Великобританией в 80, а Давид Бен-Гурион Израилем и Шарль де Голль Францией – в 75, уже, по-моему, избитые истины.

Ш. Грингауз, 24.07.2022. Фото А. Шустина

Если американцы выбирают в свой Сенат (на то он, впрочем, и сенат, от латинского «senex» – старик) политиков в возрасте 70+, это их дело и их выбор. В РБ вон палатой представителей «рулит» человек по фамилии Андрейченко, р. 02.01.1949 – и ничего, если не считать целого букета протащенных под его руководством репрессивных законов. А председателю Верховного Суда (тоже не ком с горы) Валентину Сукало в этом месяце стукнуло 80 – возглавляет он ключевую судебную инстанцию с 1997 г., и тоже не спешит в отставку.

Насчёт пенсии для спикера в 62 года… А что, если это намёк для главы здешнего «Совета Республики», которой в сентябре с. г. как раз исполнится 62? 🙂 Лично для меня, как вы догадались, её возраст – сам по себе не аргумент против дальнейшей работы, но эту даму постоянно заносило куда-то не туда… K примеру, в ноябре 2020 г. «оттопталась» по молодому художнику Бондаренко, избитому на «Площади перемен» в Минске и умершему в больнице: «Он был пьяный – 100%… Каждый день такие гибнут. А они [протестующие] устраивают панихиды. Правильно президент сказал: зачистить город!» Проще назвать один умный её шаг – извинение перед могилёвскими цыганами за облаву, которую устроило на них МВД, но то было ещё в мае 2019 г., когда Кочанова возглавляла администрацию президента. Короче, не буду возражать, если изобличительница «планов Даллеса» & обладательница «ордена Дружбы» (полученного от Путина в апреле с. г.) реально отправится вязать носки, внукам или не внукам. Да и другому политику в его 68 лет не помешало бы – тоже ведь на «другой планете» живёт.

C 2007 г. работало в Минске издательство «Галіяфы», учреждённое поэтами-авангардистами Дмитрием (Змитром) Вишнёвым и Михасём Башурой, нормальным людям не мешало, ежегодно выпускало до 50 наименований книг. Теперь же оно – в процессе ликвидации, что Змитер объясняет так:

Формальных причин, по которым Министерство информации приостановило работу «Галіяфаў», две. Мы не подали сведения о смене юридического адреса и не сообщили об уходе ответственного за издательскую деятельность. Когда тебе чиновница говорит, что с 2016 года ты занимаешься «незаконной предпринимательской деятельностью»… 10 раз подумаешь, надо ли возвращаться в Беларусь. Переаттестацию наш сотрудник не прошёл, хотя имеет высшее полиграфическое образование и хорошо был подготовлен.

Я думаю, что «Галіяфы» попали под каток зачистки гражданского общества. После 2020 года власти запретили Союз белорусских писателей, ПЕН-центр. Можно долго вспоминать и перечислять организации, которые были закрыты. Было бы странно, если бы книжные магазины, издательства и типографии оставались не в поле зрения репрессивной машины.

Из той же «оперы» – аннулирование мининформом свидетельства о госрегистрации «Газеты Слонімскай». В письме от 23.08.2022 обосновали это тем, что газета не выходила 6 месяцев подряд… при том, что сами же (хорошо, пусть их товарищи из соседних кабинетов) дали распоряжение не печатать её в Беларуси. Как это было с «КП», «Народнай воляй» и др., см. здесь.

В конце 2010-х чиновники выдавили из страны ещё одно издательство, работавшее с «альтернативной» литературой – Логвинова, от которого лет 15 назад фактически откололось вишнёвское. «Галіяфы», по-моему, больше налегали на поэзию; казалось бы, она-то властям не страшна, а поди ты… Напомню: ещё в СССР начала 1970-х, т. е. в брежневскую эпоху, по которой многие ностальгируют, цензоры настаивали на «изъятии» книг поэзии из библиотек. Оно рассматривалось как наказание для авторов за инакомыслие и/или переезд в Израиль.

Змитер Вишнёв осторожно себя держал в 2010-х (на мой вкус, иногда чересчур). Я благодарен за то, что он после кратких переговоров «приютил» презентацию двуязычного сборника Мойше Кульбака «Eybik/Вечна» в марте 2016 г. Тогда книжный магазин «Галіяфаў» находился в Троицком предместье, а вскоре переехал на Немигу, 3, где было не так просторно, но временами уютно. Запомнились встреча с Виктором Жибулем по поводу выхода его книги «Дзяцел і дупло» в декабре 2016 г. и с супругами Жибулями в марте 2017 г., когда вышел перевод «Зазеркалья» Льюиса Кэрролла на белорусский язык. Всё это было ярко, задорно.

Насколько здешним идеологам чужда поэзия (не путать с графоманией), особенно ироническая, можно заметить из публикаций той же «СБ»:

Доцент Янчук, 20.08.2022: «знаменитый советский поэт Владимир Маяковский… писал: “Поэтом можешь ты не быть, а гражданином быть обязан!”» На поверку – выражение Николая Некрасова, середина ХІХ века…

«Главный по спорту» Канашиц (02.07.2022): «“Цивилизованному миру” на белорусских спортсменов действительно плевать… Они, как пел Егор Летов, “лед под ногами майора”. Расходный материал». Вообще-то в летовской песне смысл иной: «Всё, что мы можем — это быть лишь льдом… Пока мы существуем, будет злой гололёд. И майор поскользнётся, майор упадёт. Ведь мы — лёд под ногами майора!» Таким «льдом» и я согласен быть 🙂

Наконец, Муковозчик (в представлении, увы, не нуждается) в 2021-22 гг. не раз мусолил слова Валентина Гафта, якобы обидные для Лии Ахеджаковой: «Везде играет одинаково актриса Лия Ахеджакова» – мол, даже коллеги серьёзно не относились к бунтарке… «Забывая» дать продолжение эпиграммы: «Великолепно! В самом деле везде играет на пределе».

Полагаю, начальник «СБ» позорит филологический факультет БГУ, диплом которого получил уже в независимой Беларуси (см. также предновогодний эпизод з «краінай-браначкай»). Захотят бывшие или нынешние филфаковцы высказаться на этот счёт – постараюсь предоставить им трибуну.

Ладно бы только поэзия, но ведь познания в кулинарии тоже не фонтан. Распрягает уже знакомый нам колумнист Волчков (26.08.2022):

«Кто не умеет – учит» (С)… Вот как выглядят мягкие сыры моцарелла и маскарпоне в исполнении Туровского молочного комбината:

Оч-чень схоже с «просто макаронами или лапшой», кто бы сомневался 🙂

Вольф Рубинчик, г. Минск

26.08.2022

w2rubinchyk[at]gmail.com

Опубликовано 26.08.2022  23:12

PS. Бел. ассоциация журналистов сообщила, что Б. Хамайду выпустили из витебского изолятора временного содержания.
Ему сказали ждать повестку в суд. Медальон предсказуемо был воспринят как “атрибут несанкционированного пикета” 🙁

А. Дубінін. Фіш-Кульбак

Малюнак з буслом я зрабіў для лагатыпа выдавецтва Рамана Цымберава, як Раман звярнуўся быў да мяне па дапамогу. Падказку знайшоў у рамане Кульбака “Зэльменянер”, у шостай главе другой кнігі “Дзядзькі – чатыры апорныя стаўпы рэбзэвага двору”:

“Па тым, як калгаснікі, не паснедаўшы, у белых талесах уроскід, бы старыя буслы, беглі ўдому, дык проста плявалі ад азвярэння”.

Праз досціп Кульбака птушка пераўтварылася ў беларуска-яўрэйскага мудрага бусла. Запомнім аптычную дакладнасць пісьменніка.

“Фіш-Кульбак” – не проста жарт ці гульня ў рыфмаванне “бульба-Кульбак”, фіш-бульба – адзін з важных сімвалаў рамана. У апошняй главе паказаны апошнія хвіліны рэбзэвага двору, “а на прыпечку ўсё яшчэ тлее між пары галавешак Зэльманавіцкі агонь, нудны агеньчык, што варыць фіш-бульбу”. Прыгадваецца знакамітая песня Марка Варшаўскага “Afn pripeček brent a fajerl”, дзе на прыпечку гарыць агеньчык, і рэбе вучыць маленькіх вучняў алэфбэйсу. Тут гэты агеньчык дагарае, дом разбураецца, і ад пачуцця сыходзячага яўрэйскага свету не пазбыцца.

Але згаданы вобраз, калі ён і бачыўся аўтарам, перабіваецца адным з ключавых вобразаў “залатога карася/goldene karas”. Як памятаем, “Рэбзэвы двор падобны да старой сажалкі, калі яе воды перагнілі. Зелень між вадой і звісаючымі галінамі, вадзяніста-хворае паветра, хоч залаты карась яшчэ хлюпне галавой у балоце, і тады зморшчыцца тоўстая, зялёная скура вады”. Гэты абзац цалкам паўтораны ў канцы кнігі. Праз такі паўтор-рэфрэн двух буйных кавалкаў тэксту ў другой частцы Кульбак фіксуе адзін з цэнтральных вобразаў усяго рамана. Рэбзэвы двор – сажалка, а Цалка ў ёй – залаты карась, што павесіўся ад затхлай вады гэтага двору. Залаты карась, з якога, нарэшце, зварылі такі фіш-бульбу. Заўважым – Цалка мае даволі аўтапартрэтных рыс пісьменніка, і можам перапісаць “фіш-бульба” як “залаты карась Кульбак”. Вось як мантажна выглядае кавалак пра фіш-бульбу і Цалку ў апошняй главе, два сказы праз зорачку:

“…а на прыпечку ўсё яшчэ тлее між пары галавешак Зэльманавіцкі агонь, нудны агеньчык, што варыць фіш-бульбу.

*

Запомніліся хаўтуры Цалі дзядзькі Юды…”

Вось чаму хацелася б ушанаваць геніяльнага паэта – увесці новую страву “Фіш-Кульбак”, і палепшыць песеньку “Zuntik Kulbak, montik Kulbak…” – каб кожны дзень з Кульбакам. Абмяркоўваем асаблівасці гатавання фіш-бульбы: пасля таго, як прыгатаваную гефілтэ фіш раскладалі па талерках, заставалася даволі соўса з цыбуляй, перцам і іншымі спецыямі. Тады ў чыгунок дадавалі бульбу і тушылі яе гадзіны паўтары, вось гэта і ёсць фіш бульба. Аднак тое была ўжо не святочная страва, яе якраз елі на наступны дзень, калі ўласна рыба была ўжо з’едзена. Гэта важна – рыба з’едзена, пазасталася адно пасмачча. Двор “з’еў” Цалку, і варыцца бульба ў булёне ад залатога карася. Кульбак сам сабе напісаў рэквіем.

Таму на фартухе (для гатавання сённяшняга Фіш-Кульбака) чыгунок з бульбай з агеньчыкам – на месцы піянерскага значка, і скрыпачка з хвастом залатога карася. Стары і новы свет сфастрыгаваны па дыяганалі, з перпендыкулярным адносна адно другога рысункам стужак, справа – “чатыры стаўпы рэбзэвага двору”…

Фрагмент лекцыі А. Дубініна (Мінск, 22.06.2022)

Яшчэ адна лінія Цалкі – кампазіцыя яго павешання.

“Скрыпачка вісела на сцяне, ён зняў яе, падышоў да драўлянай сценкі, дзе па другі бок ляжала Хаечка дзядзькі Юды…” (1 кн., 3 гл.) – “А затым ён у пустым доме свайго звар’яцелага таты праляжаў, забыты светам, добрых некалькі тыдняў. Насупраць, у тоўстым пылу сцяны, яшчэ тырчэў вялікі цвік, і ў гэтым пылу было пуката акрэслена тое месца, дзе некалі вісела дзядзькі Юдава скрыпка. На сцяне вісела гэта пустое месца ад скрыпкі” (2 кн., 5 гл., заўважым – от тут Кульбак вырашыў на гэтым цвіку “павесіць” Цалку, бо падкрэслена “вялікі цвік”, для скрыпачкі занадта, ну і геніяльнае “вісела пустое месца”).

“Зранку ўрэшце знайшлі Цалела дзядзькі Юды мёртвым. Ён вісеў у доме на заходняй сцяне” (2 кн., 21 гл.). Цалка заняў пустое месца ад скрыпачкі, уклаўся ў яго як у футарал. Чалавек-скрыпка, чалавек-душа яўрэйскай культуры. І гэты апошні сказ стаіць якраз пад паўторам аб тым, да чаго падобны рэбзэвы двор – “да старой перагнілай сажалкі…” І другі момант – навошта нам ведаць пра “заходнюю сцяну”? Бо ў доме нам не вядомы прасторавыя і прадметныя сувязі і суадносіны. Тут хутчэй прымёк да “Мура ляманту” (“Сцяны плачу”), у яўрэйскай традыцыі “Ha kotel ha-maariv” – “заходняя сцяна”.

Цяпер што да структуры кнігі і кампазіцыі яе частак. Пачынаючы першую кнігу, пісьменнік, як мне падаецца, толькі наважваўся пазначыць тэму біблійнага “Выхаду” (тэстамант рэб Зэльмачкі запісаны так: “Панядзелак, кніга Выхад (з Пяцікніжжа), года… (закрэслена)”. І далей, у наступных главах, ідзе расповяд пра электрыфікацыю і радыё як пра насланнё: “– Новая навалач!” (пра электрыфікацыю), як кары Егіпецкія, каб нейкія законныя, старыя яўрэі адпусцілі моладзь са свайго спрадвечнага рабства.

Асобна стаіць трэцяя глава “Вялікі тлум”, але ўрэшце яна і падказала кампазіцыю ўсяе кнігі.

“Вялікі тлум” – пра “няўдалы шлюб” Бэры і Хаечкі. У першую чаргу ён паказаны няўдалым праз кампазіцыю істотных частак вясельнага абраду. Мыццё падлог – Запрашэнне – … – Пасыпанне попелам галавы жаніха – Разбіванне келіха нагой – Мазлтоў!…

Мыццё падлог ёсць, але кубістычна раз’ятае – Бэра мые падлогі ў міліцыі: “там, паміж рассунутых сталоў, змяшчаўся жаніх – Бэра мые падлогу ў міліцыі”, а толькі пазней, у вясельным доме, “пахне свежай сасновай дошкай” (без тлумачэння, чаму менавіта дошкай пахне? – бо чыста вымыта). Запрашэнне Бэры, жаніха, якое робіць ягоная маці, запрашаючы на ягонае ж вяселле. Пасыпанне попелам заменена жаданнем: “Дзядзька Юда…прыгожага зяця свайго…сатрэ ў попел”. Заместа келіха жаніха — “Дзядзька Юда…схапіў пляшку віна і трахнуў вобземлю”. І нарэшце “Мазлтоў!” – Мазл-тов/гемозлт, своеасаблівая формула зычання: “Чакай, Зыся, ты яшчэ не пабіты воспай і не ашчасліўлены адзёрам, у цябе яшчэ таксама маюцца дачкі!”

Яшчэ раз – паводле традыцыі на вясельнай яўрэйскай цырымоніі пасля таго, як жаніх разбівае шкляны келіх, усе прысутныя ўсклікваюць: “mazl tov!” (“На шчасце! Хай шчасціць!”). У канцы Кульбакава “ціхага вяселля” ёсць біццё шклянога посуду – дзядзька Юда бразнуў аб мост пляшку віна, і самы час прагучаць зычанням шчасця – “mazl tov!”, яны і гучаць, але паколькі “шлюб няўдалы”, то і зычанні дзядзька Юда выгуквае адпаведныя: “gemozlt!”(які па гучанні падобны ў гэтай дзеі да “mazl tov!”). Зразумела, калі ён доўгі час рыхтаваўся, і віншаванні саспелі ў галаве, і былі пакаштаваны на языку, то падчас скандалу, калі ўсе стрымкі зняты, яно само вылятае словам, але ў перакручаным і спакутаваным выглядзе.

Усе часткі абраду быццам ёсць, але перастаўлены адносна парадку і перакручаны-перакрыўлены. Калі парушаны суадносіны частак абраду, то ён як бы і не абрад.

Вось гэты прыём у другой кнізе паслужыў Кульбаку для выяўлення асноўнай ідэі кнігі. Шаснаццатая глава другой кнігі называецца “Надзвычайная ноч”. Ужо назоў главы ў чалавека, гадаванага ў яўрэйскай рэлігійнай традыцыі, выклікае замяшанне падабенствам да такога ж азначэння галоўнай ночы вучты на Пэсах. Гэта не выпадкова; як мы бачылі раней, тыя ранейшыя ўзгадкі ды прыпадабленні да гісторыі Пэсаха-Выхаду з егіпецкага рабства, тут нарэшце набываюць “сістэмны”, структурны выгляд суцэльнай падзеі. У рэчышчы такога падыходу многія цёмныя месцы робяцца крыштальна зразумелымі. Гэтая глава ўтварае структурную сіметрыю 3 главе першай кнігі “Вялікі тлум”, зменены толькі маштаб. Як і там, мы выразна бачым асобныя важныя элементы знакавага яўрэйскага свята. У гэтым выпадку гэта не вяселле, а Пэсах, свята выхаду з егіпецкага рабства. І гэтак сама элементы, якія ёсць неад’емнымі пры святкаванні Пэсаху, перакручаны.

“Дзядзькі – чатыры апорныя стаўпы рэбзэвага двору”. “Агада” – адзін з магчымых ключоў да задумы аўтара. Гэты тэкст з маленства вядомы кожнаму яўрэю, выхаванаму ў яўрэйскай традыцыі. “Arboe-bonim” – “чатыры сыны”; чацвёра дзяцей, аб якіх распавядаецца ў Пасхальнай Агадзе: “xoxem” мудры, “roše” зламысны, “tam” наіўны, “šeejnu-jedeje-lišojl” дурань; гум. гурт блага выхаваных дзяцей.

У яўрэйскай традыцыі святкавання Пэсаха (сыходу з егіпецкага рабства) вялікую традыцыю маюць так званыя “фір кашэс” чатыры пытанні. Самы малодшы на вучту Пэсаха задае чатыры пытанні – “Ма ніштана”. У Шолэм-Алэйхэма ёсць апавяданне пра Пэсах, дзе рэфрэнам ідзе на ідышы эквівалент гэтага “ма ніштана” – “Farvos epes…”:

У нашым выпадку дзядзька Іца ўвесь час пытаецца “– Чамусь нешта ў высокую камяніцу?” [Farvos epes…], “– Чамусь нешта на кані?” [Farvos epes…], “– Зыся, чамусь нешта павесілі?” [Farvos epes…], “– Дык што, Малачка, сядзем можа сабе есці гэты яблык?” [Iz vos…]. У гэтай главе дзядзька Іца задае чатыры пытанні, якія ў трох выпадках пачынаюцца аднолькавай традыцыйнай формулай: “Чамусь нешта…” [Farvos epes…]. Чацвёртае пытанне дзядзькі Іцы рыфмуецца з трыма першымі “чамусь”: [Farvos…] – [Iz vos…], але не паўтарае кананічнае Пасхальнае пытанне, “вяртаючы” хаду апавядання да жыцця.

Ніякім іншым чынам нельга патлумачыць раптоўную згадку пра мудраца Гілэля: “Дзядзька Іца, нябога, ня можа адарвацца ад аканіцы. Гэтак жа тысячы год таму “мудрэц” Гілэль вісеў на акне і таксама не мог “наглытацца” вачыма”. Справа вырашаецца досыць “проста”. Гэта такі код Кульбака, па стараяўрэйску імя Гілэл пішацца так: הִלֵּל – “Hilel”. Запаведзь аб правядзенні Пэсаха кажа аб абавязку чытаць гэтай ноччу “Галель”. Што такое “Галель”? Гэта ўрывак, што складаецца з тых псалмаў, кожны з якіх пачынаецца і канчаецца словам “Аллелюя”, г. зн. хвалеце Усявышняга. На стараяўрэйскай слова הַלֵּל азначае “хвала”. Як бачым, іх напісанне без дыякрытычных знакаў супадае. Памянуўшы мудраца Гілэля, Кульбак выканаў запаведзь Пэсаха, прамовіўшы “хвалу”.

Яшчэ такі момант – “Фалка, спацелы, зноў з’явіўся ў двары, прынёс пляшку зуброўкі і талерку сырой капусты”. Пытанне: “[Farvos epes zubrovke?] Чаму менавіта “Зуброўка”? Адметная рыса гэтага напою тая, што ён настояны на зуброўцы. Гэта пашыраная ў Беларусі зуброўка духмяная (Hierochloe odorata), шматгадовая трава з залаціста-жоўтымі каласкамі, вышынёй да 70 см. Наземныя часткі зуброўкі ўтрымліваюць ангідрыд аксікарычнай кіслаты, алкалоіды і кумарын, чым і тлумачыцца яе горкі смак і даўкі водар. А адно з традыцыйных пытанняў Пасхальнай вучты – “Чаму ва ўсе іншыя ночы мы можам есці ўсялякую зеляніну, а ў гэту ноч – толькі горкую?” – “Горкая зеляніна “марор” (хрэн, а ў нашым выпадку паралель яму – зуброўка, гаркаваты напой) – нагадвае нам аб цяжкім часе, перажытым нашымі продкамі ў Егіпце”.

Як атрымаўся “няўдалы шлюб”, так “няўдалым” атрымаўся і Выхад-Пэсах з рабства…

Завершыць вечарыну прапаную кропляй “Зуброўкі”-марора ў памяць Майсея Кульбака (1896-1937)

Андрэй Дубінін, г. Мінск

Апублiкавана 22.07.2022  00:02

В. Рубинчик. Обо всяком-разном

Добрый день! После серии белорусскоязычных материалов вернусь к «великому и могучему», реализуя суверенное право автора (не путать с авторским правом).

В мае 2017 г. писал: «С большинством публичных личностей, претендующих на то, чтобы стать альтернативой клану Лукашенок, у меня чисто музыкальные разногласия… Обычно эти личности просто не попадают в такт: молчат, когда надо говорить, говорят, когда надо действовать, суетятся, когда надо подумать». Постоянные мои читатели, наверно, в курсе, что за четыре года эти разногласия никуда не ушли… Проявились они и в этом месяце, когда один «лидер оппозиции», поселившийся в Польше, пожелал белорусам выйти на улицы 25.03.2021: «Не собираясь в колонны и не стоя на месте, мы будем задавать улицам пульс нашей воли. Пульс, который даже без марша покажет, что город наш. Покажет, что наши сердца бьются в едином ритме, в едином желании быть свободными». Дабы претендовать на «единый ритм», надо как минимум находиться на территории Беларуси.

Разумеется, не могу не отнестись критически и к раздавшемуся из Литвы призыву голосовать на интернет-платформе «за переговоры с властью». Уж сколько раз твердили миру, что власть РБ не считается с виртуально поданными голосами оппонентов, будь они десять раз верифицированы, будь этих голосов хоть сотни тысяч, хоть миллионы… Показать самим себе, как нас много? Так в прошлом августе уже показали, дальше что? Идея с массовым, «общенациональным» сбором голосов была уместна в июне-июле 2020 г. как способ дополнительной мобилизации активистов, сейчас это – шаг назад, уход от политической реальности в поле символической борьбы. По сути он выгоден администрации, несмотря на то, что последняя борется (или делает вид, что борется) с проектом Тихановской & Co. И трудно не согласиться с другим политэмигрантом, лидером КХП-БНФ, назвавшим проект «пустопорожней инициативой», которая «отвлекает внимание людей на иллюзии».

Впрочем, всё закономерно. Из текста двухлетней давности: «В 20002010-х гг. из-за многократных разочарований в реальности произошла виртуализация публичного (в частности, политического) пространства, умноженная на традиционную памяркоўнасць». Прошу прощения, что нередко себя цитирую, но я просто не знаю, кто ещё на белорусском материале писал о том, что электронный политический активизм, как правило, не дополняет, а подменяет активизм реальный… Сообщите, ежели знаете.

А в 2018 г. я чуток предупреждал о рисках китаизации: «Чту великий китайский народ – хотя бы за то что он дал миру Конфуция, Лао Шэ (из маньчжуров, но считал Китай своим), Лю СяобоВ то же время очень не хочется построения новых всемирных империй. Израильтянам, которые мыслят не в категориях шука [базара – ивр.], нужна консолидация. Да и белорусам тоже, разве нет?» Cудя по недавним заявлениям, предостережение не пошло впрок, и власти РБ уже готовы «использовать опыт Китая» при создании цифрового концлагеря общества. Хорошо, ребята-демократы, смотрите себе фильмы о позолоченных унитазах и дорогих галстухах первого лица – это же так интересно и важно! Куда важнее геополитических раскладов и стратегий…

После поучительной картинки, найденной где-то в сети, вернусь к событиям настоящего и недавнего прошлого, среди которых печальные – увы! – преобладают. Однако я изо всех сил стараюсь видеть и позитивы.

В июне 2020 г. перечислял аналитиков из Беларуси, безвременно ушедших в ХХІ в. Недавно умерли ещё двое старших коллег: в октябре – Людмила Старовойтова из БГУ (1951–2020), в марте – Владимир Ровдо (1955–2021), долго работавший в Европейском гуманитарном университете. Оба – кандидаты философских наук.

Л. Старовойтова, В. Ровдо. Фото из открытых источников

Подтверждается старая истина, что политический анализ в Беларуси – занятие, не продлевающее годы жизни. Впрочем, как отметил сотрудник ЕГУ д-р Владислав Гарбацкий, Ровдо зачастую напоминал ему «скорее декадентского писателя, чем стереотипного политолога, а тем более преподавателя».

Лично я с Владимиром знаком не был. В своё время читал немало его текстов; они вызывали вопросы, но не настолько, чтобы искать автора для полемики с ним… Так или иначе, остаётся в силе идея, озвученная в прошлом году: памятник белорусским политическим аналитикам, который мог бы стоять на частной территории где-нибудь в Минске и иметь форму «абстрактно-конкретной» скульптуры. На ней – или рядом с ней – был бы уместен список фамилий: Богуцкий, Бугрова, Майсеня, Наумова, Паньковский, Потупа, Ровдо, Силицкий, Старовойтова, Чернов (боюсь именовать сей список мартирологом).

* * *

Прошли дни рождения Изи Харика и Мойше Кульбака – соответственно, 17-го и 20-го марта… В Синеокой эти даты отметил музей истории белорусской литературы, а вот Академии наук (оба поэта имели к ней прямое отношение) и газете «Авив», похоже, всё равно. Переживём, конечно… Любопытное сообщение опубликовала в аккаунте музея Анна Валицкая: оказывается, ещё в 2019 г. минская композиторка Оксана Ковалевич написала произведение «Зембинский еврей», вдохновлённое историей Изи Харика. Тут можно скачать ноты этой небольшой музыкальной пьесы, лёгкой для исполнения.

И. Харик (1896-1937), О. Ковалевич

А это статья о Кульбаке Антона Шаранкевича с budzma.by – не без «заусениц», но в целом корректная. Напомню, здесь в 2017 г. биография Кульбака была изложена более подробно. Схожие материалы увидели свет на бумаге в 2020 г. («Іудзейнасць») и в 2021 г. («(Не)расстраляныя»).

Нужно вспомнить ещё об одном юбилее: по некоторым сведениям, сегодня, а по другим, 6 апреля исполняется 125 лет со дня рождения Льва Мееровича Лейтмана, уроженца Петрикова (1896–1974). Этот художник-педагог, ученик Иегуды Пэна, интересен и тем, что под его руководством после войны в Минском художественном училище набирались ума-разума такие разные люди, как Михаил Савицкий и Май Данциг.

Обложка и титульный лист книги, вышедшей в Минске под грифом изд-ва «Беларусь» в 2019 г.

В указанном сборнике (автор текста и составитель – А. Корнейко) сказано так: «Ученики и коллеги отзывались о Л. Лейтмане как о прекрасном наставнике, человеке благородном и справедливом, который разговаривал на равных, объяснял доброжелательно и искренне». И дочь его Фрина Львовна, преподававшая историю искусства, была, по воспоминаниям Арлена Кашкуревича, «интеллигентным и высокообразованным педагогом».

Интересную программу «Undzere tancy» (название на смеси идиша и белорусского значит «Наши танцы») в этом году записала капелла «Bareznburger Kapelye»…

Тем временем создана рабочая группа «Shtetlfest» – видимо, помогли объявления вроде «Shtetlfest ищет волонтёров для интересного проекта». Летом организаторы & волонтёры собираются поехать по маршруту Зембин-Любча-Изабелин-Тыкотин-Крынки-Орля (т. е. по бывшим еврейским местечкам Беларуси и Польши), а в сентябре с. г. планируется большое празднество и танцы с бубнами… Во всяком случае, логотип у проекта уже есть:

Автор – дизайнер из Молодечно Олег Чирица. «Почему воробей? Потому что городская птица. И ещё потому, что так называется один из популярнейших белорусских традиционных танцев… Под который поют припевки на идише», – объяснено здесь.

* * *

Недавно подъехали ещё две круглые даты – 100-летие Рижского мирного договора и 150-летие Парижской Коммуны. Первая стала для местного официоза поводом, чтобы обвинить во всех грехах «панскую Польшу», в 1921–1939 гг. обижавшую население Западной Беларуси. Какой-то пропагандист (не помню, кто именно – они в моём сознании сливаются воедино, подобно крятомукорудям из «СБ») заявил на ОНТ: знаменитые белорусские писатели Максим Танк (1912–1995) и Пилип Пестрак (1903–1978) сидели в тюрьмах, несмотря на то, что были несовершеннолетние. «Чем они были опасны польскому государству?» – спросил пропагандист у зрителей.

Ну, во-первых, Пестрак попал за решётку в 1929 г., а Танк – в 1932 г., т. е. далеко не в детском возрасте. Во-вторых, они сидели в польских тюрьмах не как белорусские писатели, а как активисты коммунистического движения (можно спорить, не чрезмерно ли жестоким было их наказание, но сейчас авторитарный режим Пилсудского со всеми его эксцессами видится как «меньшее зло» в сравнении с тоталитаризмом Сталина). В-третьих, продолжая «во-вторых»… а что случилось с писателями в «благословенной БССР»? На ОНТ предпочли промолчать о том, что по эту сторону границы репрессированы-то были не единицы. За осень 1936 года в Минске арестовали, пожалуй, больше писателей, чем за все 1920–30-е годы на «крэсах всходних», а ведь аресты в БССР начались не в 1936-м и этим годом не закончились…

Короче, (ре)культивация обид на «вредную Польшу», сто лет назад откусившую часть наших земель и оставившую нам «шесть уездов», не выглядит убедительной. Ресентимент играет против его носителей: проще говоря, «на обиженных воду возят».

Что до коммуны, то, не мудрствуя лукаво, пощипаю википедию:

В конце 1860-х годов большим распространением, особенно в низших слоях буржуазии, стал пользоваться революционный радикализмОпределённой программы он не выставлял, и принципы «justice éternelle» (вечная справедливость) и «fraternité éternelle» (вечное братство) каждым оратором понимались по-своему…

С образованием совета коммуны, центральный комитет, действовавший в качестве временного правительства, должен был бы прекратить своё существование; но он не захотел отказаться от власти. В умственном отношении совет коммуны стоял выше комитета, но и он оказался не на высоте своего призвания, представлявшего большие трудности. Среди членов совета не было ни даровитых военачальников, ни испытанных государственных людей; до тех пор почти все они действовали лишь в качестве агитаторов. Из ветеранов революции в совете коммуны заседали Делеклюз и Пиа.

Первый из них, якобинец, после всех перенесённых им испытаний, представлял собой только развалины. Пиа, даровитый публицист, но чистый теоретик, совершенно запутавшийся в противоречиях, обуреваемый безграничным тщеславием и в то же время трусливостью, совершенно не подходил к той крупной роли, которая выпала ему на долю…

Заседали в совете коммуны и самые ярые ораторы парижских клубов революционно-якобинского направления. В числе их были даровитые, но беспочвенные мечтатели: живописец Курбе, Верморель, Флуранс, Валлес, остроумный хроникёр бульварной прессы; среди них выдавались Рауль Риго и Ферре.

При таком пёстром составе совета коммуны, деятельность его в сфере управления и даже защиты Парижа, по признанию самих коммунаров, представляла картину розни и разброда. В совете образовалось несколько партий, которые всякими правдами и неправдами поддерживали своих, раздавая им высшие должности. Даже члены совета, которые вообще с самоотвержением служили делу коммуны, отвергали услуги лиц дельных, способных и испытанных, если только они не принадлежали к их партии.

По мне, тут можно почерпнуть кое-что поучительное для Беларуси 2020-х гг.

Накануне Дня Воли 25 марта заимствую «весёлую картинку» с fb-странички Levi Laine. Не знаю, кто такой Леви, но замысел мне понравился.

Вольф Рубинчик, г. Минск

23.03.2021

wrubinchyk[at]gmail.com

Опубликовано 23.03.2021  20:54

ДА 125-ГОДДЗЯ МАЙСЕЯ КУЛЬБАКА (бел./рус.)

Уладзімер Арлоў. Мойшэ Кульбак

Беларусь, чыё габрэйскае насельніцтва на пачатку ХХ стагодзьдзя складала больш за мільён чалавек, або да 15 адсоткаў агульнай колькасьці жыхароў, дала культуры гэтага народу і культуры сусьветнай цэлае сузор’е выбітных асобаў. Віцебск і мястэчка Сьмілавічы пад Менскам – месцы нараджэньня мастакоў Марка Шагала і Хаіма Суціна. У Капылі прыйшоў на сьвет клясык габрэйскай літаратуры Мэндэле Мойхер-Сфорым. Беларускім клясыкам стаў Зьмітрок Бядуля (Самуіл Плаўнік). Сьпіс можна доўжыць і доўжыць.

У савецкай Беларусі габрэйская мова (ідыш) у 1924 годзе – разам зь беларускай, польскай і расейскай – стала адной з чатырох дзяржаўных. У рэспубліцы дзейнічалі габрэйскія школы, тэатар (дакладней, шэраг тэатраў – belisrael), на ідышы выходзілі газэты і часопісы. Выглядае, што якраз такая культурная сытуацыя сталася галоўнай прычынаю пераезду Кульбака ў 1928-м зь Вільні ў Менск.

На той момант ён ужо быў ня проста папулярны пісьменьнік, які пісаў на ідышы (першы ж надрукаваны верш Мойшэ «Штэрндл» («Зорачка») зрабіўся народнай песьняй), але і старшынём Усясьветнага габрэйскага ПЭН-клюбу. Творы Кульбака вылучаліся пошукам новых формаў, выразным уплывам заходнеэўрапейскай літаратуры і філязофіі, а ўадначас іх афарбоўвалі габрэйскі містыцызм і непаўторны фальклёр. (Перачытайце ягоную выдадзеную да 120-годзьдзя кнігу вершаў «Eybik» («Вечна»).)

Кульбак працаваў у габрэйскім сэктары Акадэміі навук, у часопісе «Штэрн» шмат перакладаў зь беларускай. Блізкае знаёмства зьвязвала яго зь Янкам Купалам, Якубам Коласам і Кузьмой Чорным. Іх часта бачылі разам на канапе ў Доме пісьменьніка. Мойшэ быў дасьціпным апавядальнікам зь нязводнай «сьмяшынкай-залацінкай». З Чорным ён размаўляў на ідышы, які той ведаў ад жонкі.

У Менску Мойшэ стварыў адзін з найлепшых сваіх твораў – раман «Зэльманцы», сапраўдную Атлянтыду габрэйскага жыцьця, паказанага праз гісторыю старасьвецкага менскага двара на Ляхаўцы, дзесьці каля цяперашняй фабрыкі «Камунарка». (Там было б добрае месца для помніка Кульбаку.). У наш час пераклад «Зэльманцаў», зроблены Віталём Вольскім, перавыдадзены ў сэрыі «Мая беларуская кніга». Па-беларуску дзякуючы Сяргею Шупу прагучаў і знакаміты, напісаны яшчэ ў Вільні раман «Панядзелак» – «мэлянхалічны, вар’яцкі, тонкі, іранічны» (Альгерд Бахарэвіч), а затым і раман-містэрыя «Мэсія з роду Эфраіма».

А ў нетрах НКВД чакала свайго часу складзеная ў 1934-м даведка: «Прибыл нелегально из Польши, где состоял заместителем председателя национал-фашистской еврейской организации»…

В 1937-м імя Кульбака занесьлі ў расстрэльны сьпіс, які сталінскія каты «полностью закрыли, приведя приговор в исполнение», у страшную ноч 29 кастрычніка. У сьпісе быў і паэт Ізі Харык, што таксама пісаў на ідышы. Можа, на адвітаньне з гэтым сьветам Мойшэ й Ізі засьпявалі разам «Зорачку»?

Мойшэ Кульбак. 20.03.1896, Смаргонь – 29.10.1937, Менск. Месца пахаваньня невядомае.

Крыніца: Арлоў, Уладзімер. Імёны Свабоды. Выданьне 4-е, дапрацаванае й дапоўненае. 2020. С. 164-165.

* * *

Владимир Орлов. Мойше Кульбак

Беларусь, еврейское население которой в начале ХХ века составляло более миллиона человек, или до 15% общего числа жителей, дала культуре этого народа и культуре мировой целое созвездие выдающихся личностей. Витебск и местечко Смиловичи под Минском – места рождения художников Марка Шагала и Хаима Сутина. В Копыле пришёл в мир классик еврейской литературы Менделе Мойхер-Сфорим. Белорусским классиком стал Змитрок Бядуля (Самуил Плавник). Список можно продолжать и продолжать.

В советской Беларуси еврейский язык (идиш) в 1924 году – вместе с белорусским, польским и русским – стал одним из четырёх государственных. В республике действовали еврейские школы, театр (точнее, ряд театров – belisrael), на идише выходили газеты и журналы. Похоже, что как раз такая культурная ситуация стала главной причиной переезда Кульбака в 1928-м из Вильно в Минск.

На тот момент он уже был не просто популярным писателем, писавшем на идише (первое же напечатанное стихотворение Мойше «Штерндл» («Звёздочка») сделалось народной песней), но и председателем Всемирного еврейского ПЕН-клуба. Произведения Кульбака отличались поиском новых форм, явным влиянием западноевропейской литературы и философии, а в то же время в них присутствовали оттенки еврейского мистицизма и неповторимый фольклор (Перечитайте его изданную к 120-летию книгу стихов «Eybik» («Вечно»).)

Кульбак работал в еврейском секторе Академии наук, в журнале «Штерн» много переводил с белорусского. Близкое знакомство связывало его с Янкой Купалой, Якубом Коласом и Кузьмой Чорным. Их часто видели вместе на диване в Доме писателя. Мойше был остроумным рассказчиком с неистребимой «смешинкой-золотинкой». С Чорным он разговаривал на идише, который тот знал от жены.

В Минске Мойше создал одно из лучших своих произведений – роман «Зелменяне», настоящую Атлантиду еврейской жизни, показанную через историю старосветского минского двора на Ляховке, где-то возле нынешней фабрики «Коммунарка». (Там было бы хорошее место для памятника Кульбаку.) В наше время перевод «Зелменян», сделанный Виталием Вольским, переиздан в серии «Моя белорусская книга». По-белорусски благодаря Сергею Шупе прозвучал и знаменитый, написанный ещё в Вильно роман «Понедельник» – «меланхоличный, сумасшедший, тонкий, ироничный» (Альгерд Бахаревич), а затем и роман-мистерия «Мессия из рода Эфраима».

А в недрах НКВД ждала своего времени составленная в 1934-м справка: «Прибыл нелегально из Польши, где состоял заместителем председателя национал-фашистской еврейской организации»…

В 1937-м имя Кульбака занесли в расстрельный список, который сталинские палачи «полностью закрыли, приведя приговор в исполнение», в страшную ночь 29 октября. В списке был и поэт Изи Харик, также писавший на идише. Может, на прощание с этим миром Мойше и Изи запели вместе «Звёздочку»?

Мойше Кульбак. 20.03.1896, Сморгонь – 29.10.1937, Минск. Место захоронения неизвестно.

Источник: Арлоў, Уладзімер. Імёны Свабоды. Издание 4-е, доработанное и дополненное. 2020. С. 164-165.

Перевод с белорусского: belisrael.info

* * *

Ад рэд. Да сённяшняга дня публіцы было б нялёгка перачытаць рэкамендаваны Ул. Арловым зборнік вершаў «Eybik/Вечна». Гэты зборнік быў надрукаваны накладам 120 ас. і шырока не распаўсюджваўся (пра адзіную яго прэзентацыю ў Мінску паведамлялася на нашым сайце пяць год таму). Аднак, ідучы насустрач пажаданням працоўных, кіраўніцтва незалежнага выдавецкага таварыства «Шах-плюс» падзялілася з намі pdf-версіяй дзвюхмоўнай кнігі. Зараз яе можна спампаваць (ніжэй) і прачытаць без асаблівых клопатаў – вядома, пажадана пры гэтым ведаць ідыш і/або беларускую мову.

Маем дадатковую інфу: 20 сакавіка 2021 г. а 14:00 у Музеі гісторыі беларускай літаратуры (Мінск, вул. М. Багдановіча, 13) пачнецца адкрытая лекцыя Вольгі Маркітантавай да 125-годдзя з дня нараджэння Майсея Кульбака. Імпрэза адбудзецца ў межах праекта «Залатая раніца беларускага Адраджэння». Уваход – па квітку ў музей.

Kulbak1-92 – М. Кульбак. Eybik/Вечна (Мінск, 2016). C. 1, 92

Kulbak2-91 – М. Кульбак. Eybik/Вечна (Мінск, 2016). C. 2-91

От ред. До сегодняшнего дня публике было бы нелегко перечитать рекомендованный В. Орловым сборник стихов «Eybik/Вечно». Этот сборник был отпечатан тиражом 120 экз. и широко не распространялся (о единственной его презентации в Минске сообщалось на нашем сайте пять лет назад). Однако, идя навстречу пожеланиям трудящихся, руководство независимого издательского товарищества «Шах-плюс» поделилось с нами pdf-версией двуязычной книги. Теперь её можно скачать (чуть выше) и прочесть без особых проблем – конечно, желательно при этом знать идиш и/или белорусский язык.

Имеем дополнительную инфу: 20 марта 2021 г. в 14:00 в Музее истории белорусской литературы (Минск, ул. М. Богдановича, 13) начнётся открытая лекция Ольги Маркитантовой к 125-летию со дня рождения Моисея Кульбака. Мероприятие состоится в рамках проекта «Золотое утро белорусского Возрождения». Вход – по билету в музей.

Опубликовано 17.03.2021  20:17

* * *

Гэта не так сабе курган, а курган з нагоды 120-годдзя М. Кульбака! 🙂 У адным з садовых таварыстваў Лагойскага раёна, фота А. Астравуха / Вы думали, это просто курган? Это курган в честь 120-летия М. Кульбака! 🙂 В одном из садовых товариществ Логойского района, фото А. Астрауха
.
Добавлено 18.03.2021  14:13

В. Рубінчык. Літаратура і ГУЛАГ

Шалом! Мажліва, сёння не зашкодзіла б агледзець праекты новай Канстытуцыі, але… Па-першае, рызыкаваў бы зноў не быць пачутым, бо, на думку медыевісткі-фэйсбук-актывісткі Сняжаны, дый не толькі яе, у Беларусі ёсць адзін сапраўдны канстытуцыяналіст – Міхаіл Пастухоў 🙂 Па-другое, напярэдадні юбілею Майсея Кульбака (20.03.1896 – 29.10.1937), гумарны верш якога ўчора быў агучаны блізу Даўгінаўскага тракту (18.03.2021 ролік з вершам Кульбака «Гультай» быў выдалены, але ў той жа дзень на youtube з’явіўся аналагічны запіс. – рэд.), мяне пацягнула на развагі пра сталінскі тэрор. І пра літаратуру, прысвечаную бальшавіцкім месцам зняволення.

Калі хто забыўся, у другой палове 2010-х краіна паўафіцыйна зазнала «мяккую беларусізацыю». Сутнасць з’явы даволі трапна раскрылі Кацярына Андрэева з Ігарам Ільяшом у кнізе «Беларускі Данбас» (2020, пер. з рус.):

У перыяд так званай лібералізацыі 2015–2016 гадоў улада вельмі паспяхова паддобрывалася пад грамадзянскую супольнасць, спекулюючы на інтуітыўнай цязе людзей да нацыянальнага яднання перад вонкавай пагрозай. Цэнтральнае месца тут займае так званая мяккая беларусізацыя, пад якой меліся на ўвазе паступовае пашырэнне практыкі выкарыстання беларускай мовы і папулярызацыя нацыянальнай культуры. Асаблівасцю гэтай «мяккай беларусізацыі» было тое, што дзяржава ў ёй амаль не ўдзельнічала. То бок не ішло гаворкі аб павелічэнні колькасці беларускамоўных навучальных устаноў, узмоцненай падтрымкі дзяржавай нацыянальных культурных праектаў, пераходзе дзяржустаноў на беларускую мову або вылучэнні квот для беларускамоўнага кантэнту на радыё і тэлебачанні. Гаворка ішла толькі аб тым, што выяўленне нацыянальнай ідэнтычнасці больш не ўспрымалася ўладамі ў штыкі…

Трыумф вышыванак і «мяккая беларусізацыя» многімі ў Беларусі ўспрымалася як вялікая перамога – маўляў, нацыяналізм пайшоў у масы. Але адначасова адбывалася замена дыскурсу супраціўлення прарасійскай уладзе на найбольш бяспечныя формы выяўлення нацыянальнай ідэнтычнасці.

Аўтары мяркуюць, што сваеасаблівым маніфестам новага курсу можна лічыць артыкул «Лукашэнка ці Расея – каго выбраць?» (люты 2017) аўтарства Алеся Кіркевіча – экс-палітвязня і колішняга актывіста «Маладога фронту». Але, па-мойму, Кіркевіча пераплюнуў літаратар Віктар Марціновіч, які ў першыя дні 2018 г. бадзёра паведаміў: «Дзве Беларусі робяцца адной»:

Адным са здабыткаў 2017-га сталася пачаткаванне збліжэння дзвюх рэальнасцяў, на якія апошнія дваццаць гадоў была падзеленая наша краіна. Ёсць усе шанцы на тое, што гэтае збліжэнне працягнецца і ў новым годзе і скончыцца тым, што ніякіх «дзвюх Беларусей» у студзені 2020-га ўжо не застанецца. Але для гэтага мы ўсе мусім навучыцца з’ядноўвацца.

Прынцыповым адрозненнем працэсаў, якія адбываюцца ў культуры і грамадскім жыцці цяпер, з’яўляецца іх парадыгмальны характар. Канцэрт Вольскага ў Prime Hall, круглыя сталы па Курапатах, Кангрэс даследчыкаў, які рыхтуюцца правесці ў Беларусі ў супрацы з Акадэміяй навук, рэклама symbal.by на праспекце…

І аптымістычны фінал, з якога я, помню, пакпіў яшчэ тады, тры гады таму: «Па большасці пытанняў – згода. Дык чаму б не прабачыць і не з’яднаць высілкі?»

Новай, як яшчэ нядаўна здавалася, эпосе патрабаваліся культурныя героі… Я заўважыў, што, апрача адыёзнага Станіслава Булак-Балаховіча, культуртрэгеры ўсё часцей узвялічвалі Францішка Аляхновіча, «адкрытага», зрэшты, яшчэ ў пачатку 1990-х. У сярэдзіне 1990-х я прачытаў яго кніжку «У капцюрох ГПУ», што ўбачыла свет у выдавецтве «Мастацкая літаратура» (1994, 9000 экз.); прыпамінаю, што не быў шакаваны, бо чытаў к таму часу Яўгенію Гінзбург, Льва Разгона, Аляксандра Салжаніцына, Варлама Шаламава… Але імя Аляхновіча запомнілася, і калі ў 2000-х Алена Кобец-Філімонава меркавала прэзентаваць аповесць свайго бацькі Рыгора Кобеца «Ноеў каўчэг» як першы ў беларускай літаратуры твор пра ГУЛАГ, я адгаворваў яе, бо да Кобеца быў жа Аляхновіч…

У 2015 г. мінскае выдавецтва «Попурри» перавыдала «У капцюрох ГПУ» і анансавала дакументальную аповесць так: «Беларускі драматург і тэатразнаўца Францішак Аляхновіч першым у сусветнай літаратуры, за чвэрць стагоддзя да Аляксандра Салжаніцына, апісаў жахі бальшавіцкага ГУЛАГу. Яго твор “У капцюрох ГПУ”, упершыню апублiкаваны ў 1934 годзе, яшчэ ў даваенны час быў перакладзены на асноўныя еўрапейскія мовы».

Ведаю як мінімум траіх аўтараў, якія апісвалі бальшавіцкія лагеры – пераважна Салаўкі – да Аляхновіча: Сазерка Мальсагаў (1895–1976) у кніжцы «Пякельны востраў» (1926), Юрый (Георгій) Бяссонаў (1891–1970) – у мемуарах «26 турмаў і ўцёкі з Салаўкоў» (1928), Барыс Седэрхольм (1884–1933) – у кнізе «У капцюрах ЧК» (1930; трэба меркаваць, Аляхновіч быў знаёмы як мінімум з назвай). Найбольшы розгалас атрымала, здаецца, кніга Бяссонава – рэакцыю на яе згадвае Салжаніцын у т. 2 «Архіпелага…» (c. 48): «Гэтая кніга агаломшыла Еўропу. І вядома, аўтара-уцекача папракнулі ў перабольшаннях, дый проста павінны былі сябры Новага Грамадства зусім не паверыць гэтай паклёпніцкай кнізе, бо яна супярэчыла ўжо вядомаму…»

Чаму ж Аляхновіч у вачах беларускіх аглядальнікаў раптам зрабіўся «першым у сусветнай літаратуры», і г. д.? Зрэшты, выдавецтва – камерцыйная арганізацыя, можа сабе дазволіць каліва рэкламы. Іншая рэч – даследчыкі або тыя, хто адносіць сябе да знаўцаў літаратуры.

Пачыналася з нараканняў на малую вядомасць Аляхновіча. Уладзімір Арлоў («Імёны Свабоды», цыт. паводле 3-га выдання, 2015):

Ягонае імя вядомае значна менш, чым імя расейскага пісьменьніка Аляксандра Салжаніцына. Між тым менавіта ён, Францішак Аляхновіч, упершыню, за некалькі дзесяцігодзьдзяў да «Архіпэлягу ГУЛАГу», здолеў сказаць сьвету вусьцішную праўду пра імпэрыю савецкіх канцлягераў.

Тэатразнавец Васіль Дранько-Майсюк (svaboda.org, 2015, 2019) у матэрыяле з прэтэнцыёзнай назвай «20 нечаканых фактаў пра Францішка Аляхновіча»: «Пасьля сямі год зьняволеньня на Салаўках — выдаў першыя ў сьвеце ўспаміны пра сталінскія лягеры». Насамрэч-та і Салавецкія лагеры Аляхновіч не першы ў свеце апісаў… што не перакрэслівае ні яго пакут, ні яго мужнасці ў канцы 1920-х – пачатку 1930-х.

І во ў сакавіку 2021 г. вышэйзгаданы Віктар Марціновіч пальнуў з усіх гармат:

Салжаніцын атрымаў Нобелеўку акурат за тое, што другарадна прайшоўся па сцяжыне, праторанай беларусам… Літаратура — самая грувасткая культурная субстанцыя ў свеце… Вынайсці новы жанр, новую тэму ў празаічным пісанні амаль немагчыма. Аляхновіч знайшоў тую тэму. І, паўтаруся, Салжаніцын быў толькі ягоным паўтаракам… То давайце казаць пра Аляхновіча кожны раз, калі хочацца згадаць Салжаніцына. Для беларусаў і сусветнай літаратуры ён зрабіў дакладна больш.

Неяк смешнавата-сумна ўсё гэта было бачыць – асабліва параўнанне ўкладаў у «сусветную літаратуру», асабліва ад доктара культуралогіі, чалавека, які ў 2000-х сам высмейваў квасны «бульбяны» патрыятызм. ¯\_(ツ)_/¯

Ф. Аляхновіч і А. Салжаніцын (фота з адкрытых крыніц)

Я ўпэўнены, што, каб лепей зразумець сталінскія часіны, варта чытаць/перачытваць і Аляхновіча з яго імпрэсіяністычнай прозай, і Салжаніцына з яго «вопытам мастацкага даследавання». Сутыкненне ж былых палітвязняў ілбамі – прыём (sorry!) з арсенала тых, хто іх саджаў. Францішак Карлавіч і Аляксандр Ісаевіч – асобы розных пакаленняў, жылі ў розных мясцінах і дзяліць ім не было чаго. Пагатоў у двух аўтараў не было светапоглядных разыходжанняў, адрозна ад Салжаніцына з Шаламавым.

Ну, а тым, каго вабіць найперш літаратура, створаная ўраджэнцамі нашых краёў, парэкамендаваў бы ў дадатак да Аляхновіча пачытаць:

– «Расія ў канцлагеры» Івана Саланевіча, ураджэнца Гродзенскай губерні (1891–1953). Іван, асуджаны ў 1933 г. на 8 гадоў, улетку 1934 г. уцёк з Карэліі ў Фінляндыю, а неўзабаве – амаль адначасова з аляхновіцкай – выйшла яго кніга. Можна не падзяляць імперска-манархічныя погляды Саланевіча, але ў яго, як памятаю (даўнавата чытаў), было нямала трапных назіранняў.

– «У белыя ночы» Менахема Бегіна, ураджэнца Брэста (1913–1992). Будучы прэм’ер-міністр Ізраіля і лаўрэат Нобелеўскай прэміі ў 1940 г. быў арыштаваны савецкімі ўладамі ў Вільнюсе, адпраўлены ў лагер на Пячоры, недалёка ад Варкуты. Вызвалілі Бегіна даволі скора – улетку 1941 г. – але ён паспеў многае зафіксаваць у памяці. Напісаў цікавыя, хоць і сціслыя ўспаміны.

– «Падарожжа ў краіну Зэ-Ка» пінчука Юлія Марголіна (1900–1971). На мой густ, адна з самых каштоўных кніг пра ГУЛАГ не толькі ў гэтым спісе, але ў масіве «лагернай» літаратуры ўвогуле. Паліглот, доктар філасофіі, зняволены ў 1940–1946 гг., быў, апрача іншага, моцным аналітыкам і паставіў савецкай пенітэнцыярнай сістэме шэраг слушных дыягназаў. Мяркуйце самі (урыўкі ў пер. з рус.):

У лагеры не варта збліжацца з людзьмі: ніхто не ведае, дзе будзе заўтра… Сістэматычна адбываюцца перакіды, у тым ліку і з той мэтай, каб людзі не прызвычаіваліся да месца і адно да аднаго, каб не забываліся, што яны толькі «робаты» – безаблічныя носьбіты працоўнай сілы, якая належыць дзяржаве. Расчелавечванне ідзе, знакам тым, не толькі паводле лініi эксплуатацыі пры дапамозе матэрыяльнага націску і цкавання, але і паводле лініі абязлічвання…

Пачуццё ўласнай годнасці – гэты кволы і позні плод еўрапейскай культуры – вытручваецца з лагерніка і растоптваецца яшчэ да таго, як яго прывязлі ў лагер. Няможна захоўваць пачуццё ўласнай годнасці чалавеку, над якім здзейснены цынічны і грубы гвалт і які не знаходзіць апраўдання сваім пакутам нават у той думцы, што яны – заслужаная ім кара.

I. Cаланевіч, М. Бегін, Ю. Марголін

Ф. Аляхновіч у Беларусі не зусім забыты, а вось Ю. Марголін – рэальна (быў) забыты, нават артыкула ў белмоўнай вікіпедыі дагэтуль няма. Праўда, у апошні час цікавасць да яго спадчыны трохі вырасла: у 2019 г. Лявон Юрэвіч і Наталля Гардзіенка распавялі пра Марголіна ў матэрыяле «Вандроўнік у краіне Зэ-Ка», у 2020 г. Павел Севярынец уключыў Ю. М. у свой спіс знакамітых яўрэяў Беларусі, апублікаваны ў другім томе рамана «Беларусалім».

З 2013 г. час ад часу (не кожны год) аўтарам-вязням прысуджаюцца літаратурныя прэміі імя Францішка Аляхновіча, і гэта слушна. Разам з тым ідэя наконт вуліцы Аляхновіча ў якім-небудзь беларускім горадзе не выклікае ў мяне энтузіязму. Чалавекам Ф. А. быў усё ж супярэчлівым, і ў 1942–44 гг. запляміў сябе супрацай з нацыстамі – рэдагаваннем газеты «Беларускі голас» у Вільні. Ну, я і да гіпатэтычнай «вуліцы Кульбака» асцярожна стаўлюся: летась патлумачыў, чаму.

Вольф Рубінчык, г. Мінск

15.03.2021

wrubinchyk[at]gmail.com

Апублiкавана 16.03.2021  00:46

Водгук

Пры ўсіх недахопах «мяккай беларусізацыі» — нельга забываць, што без яе таксама «нічога не пачало б быць». Пакуль «закат над балотам» не пачалі вешаць на аўтазакі, і на перадвыбарчых мітынгах, і на паслявыбарчых шэсцях мірна луналі абодва сцягі. Без яе не было б таго аб’яднання. Так што не тое, каб «дзве Беларусі» зрабіліся адной, але адна з іх падзялілася, і яе частка далучылася (напэўна, пакуль не да канца) да другой.

А ўспамінаў пра ГУЛаг сапраўды шмат – нават сярод беларускамоўных можна згадаць і «Горкую далячынь» Яна Скрыгана, і «Кітай-Сібір-Масква» Язэпа Гэрмановіча, і «Споведзь» Ларысы Геніюш, і г. д. Айца Гэрмановіча ледзь знайшоў у электронным варыянце (і, калі шчыра, яшчэ не прачытаў), астатніх чытаў у папяровым. Магу падзяліцца некаторымі (пераважна) рускамоўнымі кнігазборамі. Вось «мемарыяльскі», вось некалькі з тых, у якія трапляюць кнігі з прыватных калекцый: старая (здаецца, даўно не аднаўлялася, і якасць распазнанасці тэкстаў там розная), і дзве навейшыя – з «тамвыдатаўскімі» выданнямі савецкіх часоў і паслясавецкімі перавыданнямі. Ну, і яшчэ адна бібліятэка, дзе раздзелы «Успаміны» і «ГУЛаг і дысідэнты» значна шырэйшыя за тэму…

Пётр Рэзванаў, г. Мінск, 16.03.2021 10:20

В. Рубинчик. Уточню ли?..

Добрый день! Интересный денёк, пожалуй, даже уникальный: ещё мороз, но уже солнце, уже объявлено об отмене чемпионата мира по хоккею в Минске-2021, но кое-кто ещё трепыхается, советуя подать иск на всемирную хоккейную федерацию в CAS (Спортивный арбитражный суд), Дональд Трамп ещё «большой босс», но уже пакует личные вещи и вывинчивает лампочки в Белом Доме…

На месте хозяина Дроздов я бы пригласил экс-президента к нам, в страну, где всегда хоккей. Во-первых, очень многие за океаном после «штурма Капитолия» 06.01.2021 злы на Дональда, и как бы не затащили заслуженного пенсионера в суд Вашингтонского района, слегка отлинчевав по дороге. Во-вторых, беглый киргизский VIP (Курманбек Б.) сколько-то лет у нас прятался, потратив здесь, по слухам, целое состояние; не исключено, что его вилла пустует, а зачем помещению пустовать? Сие противоречит декрету № 5 от 15.12.2014 «Об усилении требований к руководящим кадрам и работникам организаций», один из пунктов коего гласит: «Считать обеспечение производственно-технологической, исполнительской и трудовой дисциплины, содержания производственных зданий (помещений)… одними из основных критериев оценки работы руководителей организаций»… В-третьих, так и не сбылся прогноз ярчайшего историка современности, выступавшего даже на всемирном конгрессе белорусистов, о том, что «Трамп пока не высказывал восхищения Лукашенко, но это вопрос времени» (24.05.2017). A надо, чтобы сбылся – зря, что ли, Алексей Знаткевич брал интервью у Тимоти Снайдера? 🙂

Если чуток серьёзнее, то четыре года назад ваш покорный слуга переоценил влияние и решительность Трампа… Думал (опасался), что мир из-за его политики тряханёт во всю мощь, отсюда и суждение: «Америка и раньше-то не очень любила слабые страны (те, что считала слабыми), а сейчас будет склонна их разменивать, словно пешки, налево и направо. Это и Беларуси может касаться» (22.01.2017). Всё-таки тогда я высказался довольно осторожно и не ошибся как минимум в том, что «всё обещанное Трампом народу за четыре года не будет выполнено, тем более с его странноватой, чтобы не сказать дилетантской командой… Но мусульманским странам и китайцам он, скорее всего, головной боли наделать успеет, да и своим соотечественникам тоже».

В том же январе 2017 г. я предлагал искать пути к интеграции Беларуси с Литвой и Украиной: «Три названные страны имеют разные системы правления, доходы, климат, но многое их объединяет. И история – совместное нахождение в Великом Княжестве Литовском «от моря до моря», а затем в Российской империи… И нужда в безопасности, и демографические трудности». Мне и сейчас представляется, что идея усовершенствованного «Междуморья» (без Польши) была перспективной. Другое дело, осуществить её ныне, когда отношения Беларуси с названными соседями ухудшились («спасибо» создателям Островецкой АЭС и тем, кто ссорился с администрацией Владимира Зеленского), до «Междуморья» – почти как до Луны. Теперь более популярна мысль о том, что должны объединяться потенциалы Беларуси и России – «промышленный, интеллектуальный, научный, культурный»… Что ж, такие идеи подкрепляет в том числе и слабость Европейского Союза, не раз продемонстрированная за последние годы…

Антракт-катаракт

В прошлый раз упомянул я соглашение о партнёрстве, подписанное 29 декабря 2020 г. между представителем Европейской комиссии и белорусским государством в лице министерства юстиции РБ, согласно которому здешним околоправительственным органам может быть выделено несколько (до 10) миллионов евро. Уважаемый математик из Минска возразил: «Как всё время предупреждает железная дорога, поезд, идущий на большой скорости, мгновенно остановить невозможно. Вот и переговоры о деньгах европейская бюрократия… не успела остановить своевременно. Сейчас через другие-третьи руки можно услышать, что подписание соглашения не означает его (неотложного) исполнения».

Действительно, 15.01.2021 глава представительства ЕС в Беларуси Дирк Шубель, отвечая на вопросы неравнодушных граждан, в фейсбуке (!) заявил: «Если программа подписана, это не значит, что она будет реализована. Заключение контрактов или реализация этой программы наряду со многими другими программами и проектами ЕС в Беларуси были приостановлены ЕС». В таком случае непонятно, зачем было вообще подписывать соглашение? Ведь переговоры – отдельный «кусок работы» и статья расходов.

Подготовка к подписанию, судя по документам ЕС, велась с конца 2019 года… В том же году белорусская администрация в очередной раз показала, как она (не) ценит принцип верховенства права – имею в виду проведение в ноябре антиконституционных «парламентских выборов». Предыдущий состав «парламента» (2016–2019) не отработал положенные по ст. 93 Конституции четыре года. Кто-кто, а мы тут не молчали ещё весной 2019 г.

В любом случае, «поезд» можно было (при)остановить в мае 2020 г., когда и не (до)читавшим Конституцию РБ, но беспристрастным наблюдателям за «избирательным процессом» стало ясно, что в Беларуси «иногда не до законов». Чего стоили искусственный недопуск ряда претендентов к сбору подписей, надуманные аресты Сергея Тихановского (руководителя инициативной группы своей супруги) и его товарищей… С каждым летним месяцем градус беспредела нарастал, даром что был кое-какой «просвет» во второй половине июля. Почему же три недели назад глава департамента «Восточного соседства» при Еврокомиссии Лоуренс Мередит поставил свою подпись под документом?

Не очень верю в тотальную глупость ЕС-овских чиновников и их консультантов. По-моему, есть два варианта:

– или Евросоюз намерен тихой сапой продвигать по крайней мере часть пунктов своей программы, несмотря на высказывание главы представительства (то, что оно появилось в виде ответа на чужой пост в фейсбуке, как бы намекает на его «партикулярность»);

– или ЕС действительно вёл «двойную игру», надеясь при помощи приостановленного финансирования подтолкнуть местных чиновников к уступкам… Между прочим, на вчерашней (18.01.2021) встрече с замминистра иностранных дел РБ г-н Шубель «подчеркнул необходимость освобождения всех произвольно задержанных в Беларуси, в том числе политических заключенных и журналистов». Ещё он «повторно заявил просьбу о предоставлении европейским дипломатам доступа в изоляторы, в том числе для посещения блогера Игоря Лосика, который находится под стражей с 25 июня и уже 34 дня держит голодовку в знак протеста против незаконного лишения свободы и необоснованных обвинений».

Игорь Лосик; переводчица и педагог Ольга Калацкая, брошенная за решётку в январе 2021 г. по обвинению в «хулиганстве». Фото из открытых источников

Если верна первая версия, то частично оправдать ЕС-овцев может лишь то, что они намерены финансировать и «гражданское общество» (возможно, условием работы с ним в Беларуси по-прежнему являются параллельные выплаты госструктурам). Если верна вторая, то речь идёт о «наивной хитрости», т. е. опять-таки о самообмане. Как не раз подтверждала практика, 10, 20 или даже 50 недополученных государством миллионов евро – не те суммы, из-за которых здешние правители наступят на горло собственной песне. Да и научились лукашенковцы обращать западноевропейские подвыподверты себе на пользу. Вот и в данном случае – для общественного мнения, в т. ч. (кое-где) на Западе, более существенным является то, что договор с действующими властями РБ подписан и обнародован, а не то, что реализация приостановлена. Не удивлюсь, если минфин выбьет под него дополнительный кредит или отсрочит выплаты по текущему…

В любом случае, история с соглашением не вызвала у меня роста доверия к ЕС, наоборот. Увы, в чём-то прав был Зенон Позняк в своём новогоднем обращении: «Не будем надеяться ни на распущенный Запад, ни на дикий Восток, ибо они всегда договорятся между собой, чтобы поделить влияние, а при случае и нашу землю. Так было много раз». Позняка-проповедника иной раз стоит послушать. Позняк-«политик» и Позняк-драматург (недавно опубликовавший квазиисторическую пьесу, в которой Вильгельм Кубе и его белорусские помощники 1941–1943 гг. – чуть ли не юдофилы, при первой возможности спасавшие евреев из гетто) неприятны мне.

И об отнятии у Минска права на чемпионат мира по хоккею. Мне близка позиция вице-президента ИИХФ Калерво Куммолы, который не радуется и не считает это отнятие чьей-либо победой (18.01.2021). Отвечая Петру Резванову, не знающему примеров, когда «международные форумы» помогли бы демократизации, уточню, что и бойкот подобных мероприятий в прошлом не особо улучшал ситуацию (вряд ли неприезд команд западных стран на московскую Олимпиаду-1980 обусловил «перестройку» 5 лет спустя). Действительно ли то, что Лукашенко лишили права на чемпионат мира, для него очень жёсткий удар, как заявил Дмитрий Болкунец? Сомневаюсь: возможно, удар мощнее, чем перед 09.08.2020, когда на «предвыборные» концерты в Минск и областные города не приехал ряд известных артистов, но переживали власти за 26,5 лет и не такое. К тому же международная федерация теперь должна выплатить местным организаторам компенсацию, которую они, вполне возможно, пустят на «Массандру» новые рейды по срезанию белых и красных ленточек 🙁

Разумеется, от спортивных и культурных форумов не следует ожидать многого, но они, как уже писал, способны порадовать жителей несвободных стран. Так, VI Всемирный фестиваль молодёжи и студентов в июле-августе 1957 г., организованный в Москве, ещё полной сталинского духа (политзаключённые появлялись и при Хрущёве…), всё же стал глотком свежего воздуха для тысяч, если не миллионов советских граждан. «Википедия» в статье об этом событии небезосновательно утверждает: «Советские люди после долгих лет тоталитарного контроля начинали учиться открыто говорить и общаться». Есть немало воспоминаний евреев, для которых встреча с членами израильской делегации в Москве стала откровением, вселила надежду на лучшее.

Что следует знать о «Белпочте». Она-таки не планирует выпускать почтовую марку или конверт в честь 125-летия знаменитого уроженца Сморгони Моисея (Мойше) Кульбака, родившегося 20.03.1896 и расстрелянного сталиноидами 29.10.1937, однако есть и неплохая «новость». То ли не знал, то ли подзабыл, что в 2015 г. ведомство минсвязи выпускало марки (отдельно и блоком) в честь художников «парижской школы», имеющих отношение к Беларуси… «Наша Ніва» напомнила:

Но как эти объекты пятилетней давности могут участвовать в конкурсе-опросе «Лучшая почтовая марка Республики Беларусь 2020 года»?.. Похоже, в «НН» что-то напутали (ну, не впервой).

Пока такие вот «уточнюли». Пишите на e-mail или на fb-страницу редактора сайта, дискутируйте…

Вольф Рубинчик, г. Минск

19.01.2021

wrubinchyk[at]gmail.com

Опубликовано 19.01.2021  19:36

В. Рубінчык. Коўзкае становішча

Калі мой цесць, светлай памяці Віктар Сцяпаныч, сядаў гуляць у шашкі, то нярэдка задумляўся і вымаўляў тое, што ў загалоўку. Праўда, казаў па-руску – «скользкое положение».

Залатая восень уступіла ў свае правы…

«На экране акна» (C)

Наколькі прыгожа цяпер у парках і скверах, настолькі трывожна ў цэхах, бальніцах (каранавірус у Беларусі перайшоў у контрнаступ – афіцыйна зноў кажуць пра 10 тыс. нявылекаваных, а колькасць смяротных выпадкаў няўхільна набліжаецца да тысячы), офісах, дый кватэрах, куды ў любы час могуць залезці (ня)ветлыя чалавечкі.

Зрэшты, і Кіеўскі сквер памятае «перадвыбарныя мерапрыемствы» пачатку жніўня г. г., адно з якіх – тое самае, з «дыджэямі Перамен» – ледзь не перарасло ў рандэву Святланы Ціханоўскай з электаратам. Эх, не наважылася пані выступіць перад тысячамі людзей, што сабраліся ў скверы і пры канцы бульвара Шаўчэнкі 6 жніўня… 🙁 Кандыдатка ў палітыкі збаялася «правакацый», і ў нечым яе можна зразумець. Але пасля таго акту «звышабачлівасці» (ды яшчэ пары эпізодаў у тым жа ключы) ультыматум уладам РБ, агучаны Святланай з-за мяжы 13.10.2020, выглядаў досыць камічна.

Няўжо хтось на самай справе чакаў ад «вялікага боса» заявы аб адстаўцы ў наступныя 12-13 дзён? Тут нават адміністрацыю Цэнтральнага раёна ніяк не ўдаецца «зацугляць» – пад ейнай эгідай па-ранейшаму робяцца дзіўныя рэчы. І ў апошнія пару тыдняў нейкія бэйбусы пад аховай міліцыі замалёўвалі выяву дыджэяў на суседняй з Кіеўскім скверам «Плошчы Перамен», знішчалі белыя і чырвоныя стужкі… Гэткую б упартасць – ды ў мірнае рэчышча.

Паўгода таму пісаў пра адсутнасць пазнак, дзе адлюстроўвалася роля жыхароў Кіева ў адкрыцці сквера. Металічныя пліты з надпісамі зніклі ўжо за лукашэнскім часам; як можна бачыць на фота, іх няма і сёння, 28.10.2020

Занепадае і фантан, створаны каля «Кіева» ў сярэдзіне 1980-х…

«Замест абяцанага Хрушчовым камунізму ў 1980 г. адбыліся Алімпійскія гульні ў Маскве», – такі жарт хадзіў сорак гадоў таму. Жарцік успомніўся, калі ўвечары 26.10.2020, пасля шпацыру па згаданым бульвары, дзе ўстрымаліся ад працы хіба дзве ўстановы з двух тузінаў магчымых, я трапіў на паэтычную вечарыну ў «Шахматным дворыку» (паміж вул. Асіпенка і Кахоўскай).

Вершы П. Горбача – своеасаблівы субстытут рабочых пратэстаў. На запрашэнне мясцовых жыхароў пад каштанамі выступілі і іншыя паэты: Дар’я Бялькевіч, Уладзь Лянкевіч, Віталь Рыжкоў. Асабліва кранулі вершы былога калінкавічаніна Змітра Дзятліка. А Марыя з праваабарончага цэнтра «Вясна» папрасіла прысутных – чалавек 50-60 – часцей пісаць палітвязням, і пакінула адмысловыя паштоўкі

Крыху пазней мы з жонкай апынуліся на канцэрціку мінска-ашмянскага гурта «Leibonik» (Сяргей Башлыкевіч & Ганна Рэзнік гумарылі каля знакамітай будкі на вул. Чарвякова). Не ўпэўнены, што песенька пра каханне да ксенаморфа – іменна тое, чаго чакалі аўтары гэтай улёткі, напярэдадні ласкава раскіданай па паштовых скрынях нашага пад’езда:

Зрэшты, у той жа дзень – 26 кастрычніка – Пуцін заявіў пра гатоўнасць НЕ размяшчаць у еўрапейскай частцы Расіі ракеты 9М729. Здавалася б, пры чым тут заклікі пані Ціханоўскай? Авой, цалкам можа быць, што не Света – агент Валодзі, як на тое ўсцяж намякае пан Зянон, а наадварот; што пад бяскрыўднай знешнасцю хатняй гаспадыні хаваецца яшчэ тая маніпулятарка, здольная ўплываць на «вежы Крамля». Ну, а тое, што «ўльтыматум» тутака не зусім спрацаваў… проста, відаць, Беларусь – не яе маштаб 🙂 🙂 Назіраецца нешта сярэдняе паміж глабальнымі дэмаршамі Алеся Мілінкевіча & Грэты Тунберг… Хай так.

Нямецкі журналіст Крысціян Трыпе мяркуе, што наданне «беларускай апазіцыі» (не люблю гэты выраз, і шматкроць тлумачыў, чаму) прэміі імя А. Д. Сахарава, якая прысуджаецца Еўрапарламентам, стала «сімвалам падтрымкі для грамадзян Беларусі і сігналам непрымання Еўропай Лукашэнкі» (22.10.2020). Забаўна, што ў 2006 г. ужо быў лаўрэат з Беларусі, карыстаўся той жа рыторыкай, маўляў, «прысуджэнне прэміі стала пацвярджэннем падтрымкі яго краіны Еўрапейскім Саюзам, які выступае за маральныя прынцыпы ў палітыцы», і?.. За 14 гадоў «Еўропа» з яе «прынцыпамі» мірылася з Лукашэнкам, сварылася, зноў мірылася за кошт «апазіцыі»… Агулам, паводзіла сябе, як пасажыры з мапасанаўскай аповесці «Пышка» у адносінах з нямецкім афіцэрам. Ці трэба тлумачыць, хто ў такім разе Пышка? (⊙_⊙)

Пэўную маркоту наганяюць павярхоўнасці ад расійскіх дабразычліўцаў. Гары Каспараў: «У адрозненне ад прымітыўнай дыктатуры Лукашэнкі, у Расіі выбудавана глыбока эшаланіраваная ідэалагічная абарона рэжыму» (30.09.2020). На 27-м годзе існавання «прымітыву» можна было б і здагадацца, што ён абапіраўся – і абапіраецца – не толькі на «калгасную харызму»! Або Кацярына Шульман, якая мяркуе, што «у вас (г. зн. у нас – В. Р.) няма ніякага рэгіянальнага падзелу, адзіная эліта, і ніякіх кланаў больш няма» (06.10.2020). Узвышэнне «магілёўскіх», супярэчнасці паміж тутэйшымі «сіслібамі» ды «сілавікамі», расстаноўка на ключавыя пасады сыноў і сужэнцаў як бы трошачкі абвяргаюць тэзісы дасведчанай паліталагіні… Тое, што ў 1988-м не было ў Беларусі «неспакою», таксама спрэчна: гэта год адкрыцця Курапатаў, заснавання БНФ і першага масавага шэсця на Дзяды. Яно было жорстка разагнанае ўладамі БССР 30.10.1988, што справакавала крытыку на адрас «Вандэі перабудовы» найперш у маскоўскіх, агульнасаюзных выданнях. Ну і «свяжак» ад прафесара юрыспрудэнцыі з Вышэйшай школы эканомікі Ільі Шаблінскага, які лічыць, што ў Беларусі «народ патрабуе сыходу дыктатара, а не валтузні з канстытуцыйнымі тэкстамі» (26.10.2020). Юрыст, а гаворыць, быццам палітык… Дый чаму б не дапусціць, што «народу» трэба не так выдаленне аднаго чалавека, як перазагрузка сістэмы, немагчымая без «валтузні з тэкстамі»?

Хоць ты вер Зянону Станіслававічу: «Асаблівасьць сітуацыі ў тым, што, пачынаючы ад выбарчай кампаніі, на беларускім палітычным полі дзейнічаюць і пануюць дзьве прарасейскія сілы, якія знаходзяцца пад кантрольным уплывам Масквы і змагаюцца між сабой за ўладу ў Беларусі, апэлюючы да беларускага грамадзтва» (22.10.2020).

Што да ўсебеларускага страйку… Думаю, забастоўкі з палітычнымі вымогамі – «дах» пабудовы, у падмурку якой мусілі б ляжаць забастоўкі з патрабаваннямі эканамічнымі. Тое, што Ціханоўская і яе атачэнне форсілі ў апошнія месяцы, параўнаў бы з мангольскім шляхам. Сто год таму вялікія рэвалюцыянеры вырашылі абмінуць этап капіталізму ды выгадаваць сацыялізм у далёкім стэпавым краі непасрэдна з феадальнага ладу. Вынікі былі сумныя – пачытайце тут.

Ізноў пра «вечнае вяртанне». 21 кастрычніка тузін случчакоў усклаў кветкі да помніка ахвярам Катастрофы на вул. Капыльскай (помнік, адкрыты ў 2007 г., уяўляе з сябе дзясятак камянёў; дакладней хіба казаць пра мемарыял). Санкцыі ўладаў яны не прасілі. Зінаіда Цімошак, былая настаўніца гісторыі, выступіла з кароткай прамовай – гэтага выявілася дастатковым, каб слуцкая міліцыя пахапала людзей, ставячы ім у віну ўдзел у «несанкцыянаваным мітынгу». Хтосьці атрымаў «суткі», хтосьці – штраф, хтосьці – тое і другое. Цяпер спн. Цімошак саркастычна разважае ў «Новым часе»: «заробак на ўскладанні кветак… – вельмі нядрэнны від бізнесу для дзяржавы ў перыяд адсутнасці інвестыцый звонку». О так, амаль паўтарылася гісторыя са зборам каля турмы на вул. Валадарскага і спробай групы маладых людзей прайсці на вул. Кастрычніцкую з лозунгам «Не фашызму ў Беларусі!» 19 год таму. Мала хто дапускаў тады, у кастрычніку 2001 г., што «новы парадак» на гэтых землях пратрымаецца так доўга.

Падобна, дзяржыморды розных генерацый засвоілі пасланне гэтай сцёбнай песні, зрабіўшы яе сваім неафіцыйным гімнам

Але культурка-то жыве. Кагадзе даведаўся, што Сяргей Башлыкевіч (той самы, з Leibonik’a) тры гады таму артыстычна выканаў песню на словы Юлія Таўбіна. «Сялянская фурманка на бруку гарадскім» – бадай тое, што пазней з лёгкай рукі Міхася Стральцова пачало звацца «сенам на асфальце». Паслухайце…

Юлій Таўбін (1911-1937) разам з дзясяткамі іншых паэтаў і празаікаў быў забіты ў Менску самі-разумееце-кімі 83 гады таму, пад канец кастрычніка.

Выпадкова ці не, але ў гэтым месяцы ва ўкраінскай Вінніцы дбаннем Уладзіміра Вакуленкі убачыла свет анталогія вершаў і перакладаў «Жыве Беларусь!», куды ўвайшло нямала твораў рэпрэсаваных аўтараў. У прыватнасці, можна прачытаць некаторыя вершы Ізі Харыка і Майсея Кульбака – як арыгіналы, так і паэтычныя перастварэнні. Укладальнік піша:

На початку навіть не уявлялася вся потужність проєкту «Жыве Беларусь! За нашу і вашу свободу!». Спочатку це мала бути невелика антологія, але чим більше згуртовувалися сябри в Білорусі, тим більше проєкт заґартовувався не лише в потужну книгу, а і справжню зброю рідним словом. Його боятимуться прихильники диктатури!

33 сильних автори, від класиків до сучасності. Плічо-пліч з ними 28 зброєносців-перекладачів з чотирьох сусідніх країн: України, Литви, Латвії та Польщі. Також з підтримкою доєдналися кримськотатарські перекладачі та перекладачі їдиш-білоруською. Сябри не хочуть кровопролиття, але диктаторська машина цього не розуміє. Є загиблі. Сябри не стануть більше пробачати. МИ ВСІ РАЗОМ! БІЛОРУСЬ ЖИВЕ і НАВІКИ БУДЕ ЖИТИ!

Мяркую, гэтыя абзацы перакладаць акурат і не трэба – я дык усё зразумеў. Kалі наведваў Украіну (тройчы ў 2013-2015 гг.), глядзеў тамтэйшыя тэлеканалы, каб падцягнуць веданне блізкай мовы.

У. Вакуленка з выдадзенай ім кнігай. На старонцы, дзе пачынаецца раздзел «Ідыш – Беларусь», відаць і падзагаловак на ідышы: «Far undzere un ajere frajhajt» («За нашу і вашу свабоду»)

Анталогія «Жыве Беларусь!» убачыла свет і ў электронным выглядзе, і ў класічным папяровым, і шрыфтом Брайля была надрукавана. А вось найноўшыя зборнікі нашага пільнага чытача Змітра Дзядзенкі – сам з Оршы, жыве-працуе ў Мінску – існуюць пакуль што адно ў фармаце epub. Затое гэтыя е-кнігі, «К-версія» і «Каралеўскае паляванне», можна задарма спампаваць на kamunikat.orgтут і тут. Нешта з іх я чытаў раней (балазе, напрыклад, апавяданні «Мінус» і «Спадарок» упершыню публікаваліся на belisrael.info), нешта яшчэ пачытаю, і вам рэкамендую.

Аўтар, як тыя магічныя рэалісты, шукае незвычайнае… мо нават знаходзіць, не шукаючы. Ды яшчэ пакеплівае: «Казкі любяць людзі ўсе — ад малых да старых. І не толькі чытаць, але і жыць у іх. Адны бясконца будуюць замкі на пяску, другія да старасці шукаюць сваіх прынцаў і прынцэс, трэція ўсё жыццё змагаюцца з цмокамі…»

Карацей, чытайце e-кнігі, беражыце лясы, яны нам яшчэ прыгадзяцца.

Дзясятага кастрычніка магло б споўніцца 80 гадоў слыннаму літаратару Кастусю Тарасаву (1940-2010). Чытаў некалі і яго рускамоўныя дэтэктывы, але найбольшае ўражанне зрабіла кніга «Памяць пра легенды»; праз яе прызму доўгі час я пазіраў на мінуўшчыну Беларусі. Меркаванне гісторыка Дзяніса Марціновіча: «Творы Кастуся Тарасава сталі адной з вяршыняў беларускай гістарычнай прозы, а яго асоба абумовіла развіццё гэтага жанру на дзесяцігоддзі».

Цікавіўся Тарасаў сучаснай палітыкай – добра памятаю, што ў 1990-х ён выступаў на пляцоўцы за домам № 40 па вул. Кахоўскай. Ці то сам тады выступаў у ролі кандыдата, ці быў чыёсьці даверанай асобай.

К. Тарасаў; тая пляцоўка і цяпер мае даволі-ткі пратэстны характар 🙂

І апошняе. Хораша прайшла экскурсія па Каштанаўцы & Старажоўцы, якую правяла гісторык Паўліна Скурко 24 кастрычніка. Спадарыня згадала і тое, што на бульвары Шаўчэнкі ў познесавецкі час нярэдка размаўлялі на ідышы.

Вольф Рубінчык, г. Мінск

28.10.2020

wrubinchyk[at]gmail.com

Опубликовано 28.10.2020  21:55

В. Рубинчик о минской топонимике

«Великолепная двадцатка»

В газете «Авив» за 2014 г. упоминалось, что Лев Шейнкман, руководитель белорусской организации евреев – ветеранов и инвалидов войны, предложил добиваться, чтобы в Минске появилась улица имени Леонида Левина. На доме, где жил заслуженный архитектор, Л. Шейнкман предлагал повесить мемориальную доску. В том же году агентство «Интерфакс» сообщило, что за улицу Левина в Минске агитировало и руководство одной местной «политической партии» (ЛДП, чего уж там).

Скорее всего, после того, как в 2015 г. имя архитектора было присвоено минской «Исторической мастерской» (и улочке в Жлобине), этот вопрос отпал. Так или иначе, предложения ветеранов и инвалидов побудили меня составить список евреев, ушедших из жизни раньше 2014 г. и заслуживающих следа в столичной топонимике. Я сознательно ограничился двумя десятками фамилий: разумеется, их могло быть куда больше.

  1. Владимир Ботвинник (1938–2001). Многократный чемпион БССР и призёр чемпионатов СССР по боксу, чемпион СССР 1959 г., почетный мастер спорта, заслуженный тренер Беларуси. Косвенно «улица Ботвинника», посвященная именитому боксеру, стала бы и данью памяти его не менее известному однофамильцу (а возможно, и дальнему родственнику) – Михаилу Ботвиннику, многократному чемпиону мира по шахматам в 1948–1963 гг. Кстати, корни М. Ботвинника – тоже в наших краях, его отец родился в д. Кудрищино (ныне – Смолевичский район).

В. Ботвинник

  1. Абрам Бразер (1892–1942). Знаменитый график и скульптор, заслуженный деятель искусств БССР (1940), героически погибший в Минске, где жил с 1920-х годов. Во время нацистской оккупации рисовал портреты немецких офицеров, одновременно собирая информацию для подпольщиков. Более подробно о Бразере и его вкладе в искусство см. здесь.
  2. Целестин Бурстин (1888–1938). Один из основоположников математической науки в Беларуси, уничтоженный при Сталине. Далее цитирую slounik.org: «Д-р философии (1912), академик АН БССР (1931), проф. (1929). Окончил Венский университет (1911). С 1929 г. работал в БГУ, с 1931 г. директор Физико-технического института АН БССР. Научные труды по дифференциальной геометрии, дифференциальных уравнениях, алгебре. … Доказал фундаментальную теорему о вложении риманова пространства в эвклидово. Написал один из первых учебников для вузов по дифференциальной геометрии на белорусском языке». Сайт НАН РБ добавил о Бурстине: «Решил проблему Пфаффа для систем дифференциальных уравнений с частными производными, проблему Коши для этого типа уравнений».
  3. Вайнрубы. В честь двух старших братьев названа улица в Борисове, где они родились, но их слава вышла далеко за пределы родного города. Генерал-лейтенант танковых войск Матвей Вайнруб (1910–1998) останавливал наступление вермахта в Сталинграде, а после освобождения Польши стал Героем Советского Союза. Полковник танковых войск, Герой Советского Союза Евсей Вайнруб (1909–2003) защищал Беларусь в 1941 г., также прославился в Висло-Одерской операции и при взятии Берлина. Зиновий Вайнруб (1917–?) в 1941 г. отличился при обороне Украины, во время переправы через Днепр, и в других эпизодах войны. Военврач Раиса Вайнруб (1917–1984) спасла множество бойцов во время финской кампании и Великой отечественной войны.

М. и Е. Вайнрубы

  1. Макс Дворжец (1891–1942) – доктор медицинских наук, профессор, руководивший лечебным факультетом мединститута в 1937–1941 гг. Погиб в Минском гетто. Во многом благодаря М. Дворжецу, который до войны возглавлял «глазные отряды», призванные выявлять и лечить больных трахомой, эта болезнь практически исчезла в Беларуси. Между тем прежде она была настолько распространена, что даже попала в поэму Изи Харика «На чужом пиру» о Беларуси ХІХ в.: «Там слепнут глаза от трахомы».

М. Дворжец; С. Дречин

  1. Семён (Самуил) Дречин (1915–1993). Артист и балетмейстер, около 60 лет отдавший искусству, – один из основателей балета в Беларуси. Лауреат Госпремии СССР 1950 г., народный артист БССР с 1954 г. При этом Дречин не вступал в компартию.
  2. Яков Зельдович (1914–1987). Уроженец Минска, академик, трижды Герой Социалистического Труда, лауреат Ленинской (1957) и Государственной премии (четырежды!). Внес существенный вклад в теорию горения, детонации и ударных волн. В 1939–41 гг. вместе с Ю. Харитоном впервые провел расчет цепной реакции деления урана. В некоторых энциклопедиях называется «российским физиком», и в Москве (2014) появилась улица Зельдовича. В Минске пока лишь установлен бюст академика возле Института физики.

Я. Зельдович; С. Зорин

  1. Семен (Шолом) Зорин (1902–1974). Уроженец Минска, до войны работал столяром, а затем, бежав из гетто, прославился как командир семейного партизанского отряда. Историк Василий Матох писал в 2008 г.: «В партизанском отряде №106 под командованием Семена Зорина находились в основном бывшие узники минского гетто. В его составе было 596 человек, из них 141 – в боевой группе. Хозяйственные группы еврейских семейных отрядов – портные, сапожники, пекари, медики, часовщики, ремонтники и др. специалисты – стали базой, обслуживавшей многие партизанские отряды». Один из членов того отряда Леонид Окунь говорил: «Семен Зорин был отличный командир, и только благодаря его уму и мужеству нас не раздавили каратели». Спасение нескольких сотен жизней – более чем весомая причина, чтобы дать улице благозвучное имя Зорина, но можно вспомнить, что минчанин проявил себя и как подрывник. Имел два ордена Отечественной Войны, орден Красной Звезды и партизанскую медаль.
  2. Юлий Иргер (1897–1941). Слово «Беларускай энцыклапедыі»: «Белорусский ученый в области хирургии. Доктор медицинских наук (1928), профессор (1934). Заслуженный деятель науки БССР (1939). С 1934 в Минском медицинском институте, с 1932 одновременно руководитель Белорусского НИИ переливания крови». Очевидно, что сделал для минчан Ю. Иргер никак не меньше, чем первый российский нарком здравоохранения Н. Семашко, удостоенный «своей» улицы в нашем городе.

 

Ю. Иргер; М. Кроль

  1. Михаил Кроль (1879–1939). По словам автора журнала «Здравоохранение» (2014), «белорусский учёный, организатор медицинского образования и медицинской печати». Родом из Минска, он получил европейское образование и успешно работал в Москве, но откликнулся на призыв белорусского правительства и в 1921 г. практически на «голом месте» создал в Минске медицинский факультет БГУ, став его первым деканом (с 1930 г. – первым ректором Белорусского медицинского института). С 1931 г. – академик, заслуженный деятель науки БССР. В 1939 г. был избран членом-корреспондентом АН СССР. В мединституте имя М. Б. Кроля увековечено, но почему бы не сделать его более известным на уровне города?
  2. Лев (Лейб) Кулик (1908–1942). Главврач минской инфекционной больницы, расположенной на территории Минского гетто (до 1941 г. работал главврачом в Барановичах и Гродно). В 1941–42 гг. пытался организовать процесс лечения больных – что по тем временам само по себе было подвигом – и в то же время изо всех сил помогал подпольщикам, за что и был казнён гитлеровцами. О его роли в минском подполье можно прочесть в книгах Гирша Смоляра, которого Л. Кулик спас от смерти. В 2008 г. в Беларуси Л. Кулик был посмертно награждён медалью, а несколько позже на здании бывшей больницы, где он работал, появилась мемориальная доска (на ул. Кальварийской, 3а – без упоминания его имени), но всего этого явно недостаточно.

Л. Кулик и здание больницы, где сейчас детская музыкальная школа (доска видна между окнами слева от входа)

  1. Моисей (Мойше) Кульбак (1896–1937). Классик еврейской литературы, один из самых популярных в мире писателей из Беларуси. Его роман «Зельменяне», где воспеты древний еврейский род и сам Минск, переиздаётся в ХХІ в. – через 80 лет после написания – и вызывает живую реакцию. Цитата из Ольги Бобковой: «Только в этом году услышала от Али С. об этом романе Кульбака. Нашла и прочитала. Счастливая. Автор заставил улыбнуться, похохотать, погрустить» (svaboda.org, 22.12.2012). Хороши и иные произведения М. К. – стихи, поэмы, пьеса «Бойтра», в 2014 г. опубликованная в журнале «Дзеяслоў» (перевод с идиша Феликса Хаймовича). Рожденный в Сморгони, Кульбак много лет жил в Минске, здесь же был арестован и расстрелян сталинцами. Реабилитирован при Хрущёве.

Сейчас, в 2020 г., я не настаиваю на том, чтобы в Минске появилась улица Мойше Кульбака. Увы, за год до своего ареста большой писатель помог «закопать» критика Хацкеля (Иехезкеля) Дунца (1897–1937). От имени Кульбака в газете «Літаратура і мастацтва» (10.09.1936) было опубликовано следующее: «Долгое время орудовал в еврейской советской литературе Дунец, и никто из писателей с него не сорвал маску. Характерно, что уже после того, как Дунца исключили из партии [1935 г.], Белгосиздат поручил ему перевод [на идиш] такой ответственной книги, как «Как закалялась сталь» Н. Островского. Понятно, что Дунец испортил эту книгу». Практические последствия это выступление имело: перевод книги Островского на идиш поручили Кульбаку. Поэтому я бы отдал предпочтение Зельманской улице (в честь героев романа)… или хотя бы Зельманскому переулку где-нибудь в районе Ляховки.

  1. Иосиф Лангбард (1882–1951). О нем написано так много, что достаточно процитировать «Википедию»: «Заслуженный деятель искусств Белорусской ССР (1934), доктор архитектуры (с 1939). Один из выдающихся зодчих Европы XX века, чье художественное наследие оказало значительное влияние на развитие современной архитектуры. Его архитектурные работы в большой степени повлияли на формирование облика Минска и являются образцами белорусского зодчества». Впрочем, добавлю: Дом правительства, Дом офицеров, Театр оперы и балета – это всё его творения. Возле театра висит курьёзная мемориальная доска, где рядом стоят фамилии архитектора Лангбарда и президента Лукашенко, в ХХІ в. отдавшего распоряжение отреставрировать здание. Можно было бы переименовать в честь зодчего идущую к театру улицу Чичерина, тем более что вклад ленинского наркома иностранных дел в жизнь Минска неочевиден, а кроме того, в столице Беларуси несколько лет назад появилась улица Чичурина (созвучие названий может привести к путанице, если уже не приводит).

И. Лангбард

  1. Осип (Иосиф) Лунц (1842–1930), терапевт, ученый, основатель в Минске системы противотуберкулезной помощи, председатель Общества минских врачей (1879–1883), инициатор первого в Беларуси детского санатория для больных туберкулёзом (1898), один из организаторов Белгосуниверситета (1921). Считается также, что Хоральная синагога – нынешний Национальный драматический театр им. Горького на ул. Володарского – построена по инициативе О. Лунца. Подробная статья о нём и его потомках – здесь.
  2. Абрам Михельсон (1902–1971). Уроженец Минска, где трагически погиб от руки пациента. А. Михельсон был учеником Ю. Иргера, тоже доктором медицинских наук и профессором. Далее уместно процитировать сайт Белорусской медицинской академии последипломного образования (belmapo.by): «В 1958 г. организовано научное общество урологов Белоруссии, председателем которого являлся до 1970 г. С 1959 по 1969 гг. — главный уролог министерства здравоохранения БССР. В 1968 г. присвоено звание Заслуженного деятеля науки БССР». Описал «симптом Михельсона», разработал уникальные методики лечения.

А. Михельсон; А. Печерский

  1. Александр Печерский (1909–1990). Уроженец Кременчуга, офицер Красной Армии, попавший в плен. Некоторое время содержался в минском «рабочем лагере» СС. А. Печерский известен во всем мире благодаря восстанию, организованном им вместе с другими узниками в лагере смерти Собибор (1943 г.). Многим из них удалось выжить после побега. Сам Печерский воевал в партизанском отряде на территории Беларуси; таким образом, имеются и формальные основания, чтобы назвать его именем столичную улицу. Кстати, улицы Печерского уже имеются не только в Кременчуге и Ростове-на-Дону, но и в израильском Цфате, где герой никогда не бывал.

Г. Пласков

  1. Григорий Пласков (1898–1972). Уроженец Минска, выдающийся военачальник. Сам маршал Жуков ходатайствовал, чтобы генерал-лейтенанту артиллерии Пласкову присвоили звание Героя Советского Союза, но не сложилось… Как писал кандидат исторических наук Борис Долготович в «Вечернем Минске»: «В январе 1919-го Григорий Пласков начал службу в артиллерии и остался верен ей в течение 45 лет… был пять раз ранен, причем один раз настолько тяжело, что не только мог, но и не должен был возвращаться на фронт. Но генерал Пласков вернулся в строй, к своим боевым друзьям, даже не дождавшись полного излечения ран».
  2. Соломон Розенталь (1890–1955). Уроженец Вильно, однако жил в Минске в конце 1900-х, в 1921–1931 гг., бывал у нас и в первой половине 1950-х гг. (похоронен в Ленинграде). Доктор медицинских наук, профессор, в своё время – один из самых авторитетных в СССР венерологов и дерматологов. Разработал множество методик лечения, которые во время войны очень пригодились при лечении раненых. Заведовал клиникой кожных болезней в БГУ, его многочисленные книги выходили и на белорусском языке. Придумал «жидкость Розенталя». «С. К. Розенталь с учениками разработал весьма эффективное лекарственное средство для лечения ран, жирной себореи и алопеции, не утратившее своего значения до настоящего времени», – писали специалисты с pharmjournal.ru в 2013 г. Прославился С. Розенталь также тем, что был первым чемпионом Беларуси по шахматам (в 1924 и 1925 гг.), хотя звание мастера спорта получил уже в Ленинграде (1934).

Л. Шапиро

  1. Лев Шапиро (1864–1932). Цитирую некролог по изданию «Новый хирургический архив» (№ 3, 1932 г.): «12 января 1932 г. в Минске умер 68 лет от роду Л.Н. Шапиро – один из основоположников хирургии в Минске. По окончании Дерптского университета он проработал два года в Москве, в лечебнице “Кни”, а затем с 1890 г. работал в Минске. Здесь он имел свою хирургическую лечебницу; пользуясь большой популярностью среди местного населения и далеко за пределами Минска, он немало способствовал популяризации хирургии в Белоруссии. С 1900 по 1914 год заведовал хирургическим отделением Минской еврейской больницы, работал хирургом во время войны… Умер Лев Наумович от сердечного поражения, внезапно, во время лечения больного, работая до самого последнего момента своей жизни». Известен Л. Шапиро и как основатель первой на территории Беларуси школы по подготовке зубных врачей (1907).
  2. Федор Шедлецкий (1924–1988). В некоторых источниках называется «первым партизаном из Минского гетто». Израильский историк д-р Ицхак Арад в книге «Они сражались за Родину: евреи Советского Союза в Великой Отечественной войне» писал о нём так: «Связь между подпольем Минского гетто и 208-м партизанским отрядом была установлена благодаря Феде Шедлецкому, появившемуся в гетто по заданию Сергеева, чтобы попросить юденрат помочь партизанскому отряду с одеждой и медикаментами. Деятель подполья Григорий Смоляр, встречавшийся с Шедлецким, обещал отправить партизанам помощь и предложил переправить к ним подпольщиков из гетто. В начале 1942 г. Шедлецкий вновь пришел в гетто с ответом от Сергеева, который согласился принимать евреев с условием, что они будут вооружены и снабжены медикаментами. Результатом этих контактов стал уход из гетто в феврале 1942 г. трёх групп общим числом 50 человек, в основном бывших военных. Шедлецкий взял на себя обязанности проводника». Уточнил сведения И. Арада в 2017 г. Феликс Хаймович – писатель, сын Бориса Хаймовича (одного из организаторов подполья в Минском гетто): «Федю Шедлецкого я знал лично, и достаточно близко: он дружил с моим отцом, а дружба эта началась в августе 1941 года в Минском гетто. Федя был связным отца. Не Сергеев направил его в гетто, а Исай Казинец направил его в лес на поиски партизан, чтобы выводить в лес людей из гетто. Казинец его связал и с Кабушкиным (Жаном), который, кстати, не один раз ночевал в доме, служившим штабом папиной подпольной группы. Немцы его искали, но им и в голову не могло придти, что партизанский бандит прячется в гетто. Так что не Сергеев вышел на Шедлецкого, а Шедлецкий на отряды Сергеева и Покровского, действовавшие вместе. В партизаны Федя перешёл вместе со всей папиной группой, которую он и Миша Рудицер (обоим было по 17 лет) и выводили в лес. Первым же партизаном из Минского гетто считали не Федю, а моего отца. В книге Смоляра “Мстители гетто”, вышедшей в издательстве “Дер эмес” в 1947 году, раздел, посвящённый моему отцу, так и назывался: “Первый партизан из Минского гетто».

Фото из книги Г. Смоляра. Справа налево: сидят А. Релькин и Ф. Шедлецкий, стоят Г. Гордон и Б. Хаймович

Фактически, начиная с осени 1941 г., Ф. Шедлецкий вместе со своими товарищами спас десятки узников гетто. В партизанском отряде он командовал разведгруппой, был награждён медалями «За Отвагу» и «Партизану Отечественной войны I степени». Возможно, влияние на дух людей имело даже большее значение, чем ратные подвиги: «Его смелость, его осознанное решение – никогда не носить жёлтую звезду на одежде, его уверенность в победе, были подобны глотку свежего воздуха» – об этом в 1994 г. рассказывал бывший узник Минского гетто Евсей Залан.

* * *

Конечно, наивно надеяться, что все названные фамилии найдут своё место на карте Минска, но тем, кто претендует на звание «общественных», а тем более политических деятелей, не помешало бы иметь такой список под рукой. Oбращения же «простых смертных» топонимическая комиссия при горисполкоме, как правило, игнорирует.

В списке – несколько врачей, и это неспроста. Считаю, что их труд недооценен в названиях столичных улиц, проспектов и переулков. Сейчас, во время эпидемии COVID-19, это ещё более очевидно, чем 5 лет назад.

Нужна в столице Беларуси и улица (проспект? площадь?) «Праведников народов мира», а лучше просто Праведников. Между прочим, готов согласиться со многими идеями, высказанными еще в 1993 г. художником Маем Данцигом в открытом письме к белорусскому правительству: тогдашний председатель объединения еврейской культуры имени Изи Харика предлагал, в частности, вернуть название «Еврейская» улице Коллекторной. «Не возвращено историческое название улице Еврейской в Минске. Этот вопрос остается нерешённым, несмотря на то, что все остальные улицы этой части города получили свои исконные названия», – говорил президент Всемирной ассоциации белорусских евреев Яков Гутман в речи перед депутатами Верховного Совета Беларуси (20.10.1994). Полный текст его выступления на белорусском можно прочесть здесь

Я бы приветствовал появление в Минске улицы Трёх Подпольщиков (Маши Брускиной, Кирилла Труса и Володи Щербацевича, публично казнённых нацистами 26 октября 1941 г. за связь с подпольем). О том, что неэтично было бы называть улицу в честь одной М. Брускиной – а такие предложения звучали – уже приходилось писать («Мы яшчэ тут!», № 32, 2007).

Кроме того, заслуживает внимания идея с улицей Владимира Высоцкого. Замечательный певец и актер (1938–1980) не раз приезжал в Беларусь, снимался у нас в кино и выступал с концертами. Его творчество до сих пор почитается самыми разными людьми, некоторые песни переводились на белорусский язык (например, Михасём Булавацким) и иврит (например, Михаилом Голдовским)… Присвоение улице его имени стало бы, между прочим, знаком покаяния за бестактность небезызвестного Пал-Изотыча, утверждавшего, что Высоцкий в Минске «потерпел фиаско», что его «обвели вокруг пальца» (см. подробнее: «Знамя юности» 23.03.1980 и здесь).

Подготовил Вольф Рубинчик,

политолог, член Союза белорусских писателей

wrubinchyk[at]gmail.com

Первая публикация – 18 мая 2015 года. Пять лет спустя вниманию читателей предлагается исправленный и дополненный вариант. Фото взяты из открытых источников.

Опубликовано 18.05.2020  19:29

*

Отклик

“Если быть объективным, в нынешней реальности шансы на свою улицу имеют только Лангбард и Зельдович” (Вадим Зеленков, краевед, г. Минск). Оказывается, В. З. (под ником “Минчанин”) обращался к властям с предложением об улице Лангбарда ещё 20 сентября 2007 г.
Сегодня, 19.05.2020, историк Иван Сацукевич, который входит в “топонимическую” комиссию при горисполкоме, ответил г-ну Зеленкову так: “Попробуем реализовать в ближайший год, главное, чтобы была новая большая улица – с этим из-за запрета на освоение ценных сельскохозяйственных земель проблемы” (пер. с бел.). Ура?
Добавлено 19.05.2020  14:14
***

Спрашивали – отвечаю

Об инициативе «улица имени Зиссера». Появилась интернет-петиция, где Ю. А. Зиссер (1960–2020) представлен так: «Меценат, общественный деятель, предприниматель, основатель портала TUT.BY, активный участник стартап-движения в стране, ментор, инвестор. Человек, не афишировавший свои подарки, но сделавший огромный вклад в сохранение и развитие белорусской культуры, национальной идеи и самоидентификации» (c 18.05.2020 она собрала почти 4000 подписей). В газете «Новы час» вижу и статью-обоснование.

Всегда радует общественная активность, которая идёт «снизу», не сопровождаясь угрозами и насилием. Бесспорно, Ю. Зиссер был заметным деятелем в Беларуси начала ХХI века, но… Вот в соседней России был принят закон, по которому «назвать улицу в честь умершего человека можно не ранее, чем через 10 лет после его смерти». Впрочем, правило не без исключений; улица Солженицына появилась в Москве уже через несколько месяцев после смерти писателя.

В законе РБ «О наименованиях географических объектов» сказано: «Географическим объектам могут присваиваться наименования в ознаменование исторических событий, а также имена лиц, имеющих заслуги перед государством и обществом». Российский «лаг» не предусмотрен; запрещается лишь прижизненное увековечение заслуженных людей в названиях географических объектов. Теоретически улица (или площадь, проезд, переулок…) могла бы получить имя Зиссера хоть завтра. Нужно ли?..

Имею основания сомневаться в том, что успешный предприниматель был велик во всех своих «ипостасях», перечисленных в петиции. Должно пройти несколько лет (возможно, пять), чтобы оценить влияние Юрия Зиссера на развитие Минска и Беларуси. Пока суд да дело, наследники долларового миллионера могли бы учредить мемориальную стипендию для молодых талантов. И/или выпустить о Ю. Зиссере книгу, благо многие вспоминают о нём.

В ближайшее время не собираюсь выступать ни «за», ни «против» предложения «назвать улицу города, чтобы быть благодарным за всё, что он сделал для страны», поддержанного, в частности, дочерью Ю. Зиссера Евгенией. Но если бы пришлось выбирать, я предпочёл бы видеть в родном городе всё-таки улицу Иосифа Лангбарда или, к примеру, Соломона Розенталя, чьи труды не забыты и спустя десятилетия после смерти авторов.

После выхода «Великолепной двадцатки» художник Андрей Дубинин напомнил о замечательном минском докторе Сергее Урванцове (1863–1937), инициаторе создания в городе «скорой помощи», не отмеченном, однако, в городской топонимике. Разумеется, я двумя руками «за» улицу (или даже проспект) Урванцова.

В. Рубинчик, г. Минск

20.05.2020

Опубликовано 20.05.2020  13:33

* * *

Уход Ю. Зиссера в мир лучший опять всколыхнул тему увековечения памяти людей, оставивших заметный след в истории города и общества.

В. Рубинчик подмечает про закон соседней Российской Федерации, что «назвать улицу в честь умершего человека можно не ранее, чем через 10 лет после его смерти». Мне на ум приходят воспоминания о смерти Папы Иоанна Павла ІІ (в то время я как раз был в Италии). Традиционно для горячих итальянцев, сразу поднялась кампания «Santo subito» – то есть требование объявить главного иерарха католического мира святым без предварительных процедур (то же случилось по смерти падре Пио, знаменитого францисканского монаха). На такие случаи католическая церковь за свою долгую историю выработала механизм – процедура рассмотрения и утверждения человека в статусе официально признанного святого может быть не ранее пяти лет после его смерти. Страсти утихают, свежесть утраты проходит, и сам человек может быть оценен в некоей исторической перспективе. Видимо, опыт сгоряча утверждённых персон не всегда проходил испытание временем.

Думаю, это применимо и в нашем случае.

В материале В. Рубинчика я выделил бы среди несомненно достойных фигур несколько моментов, отозвавшихся во мне лично. Безусловно, это улица (или переулок) Зельманцев (у автора Зельманская), также историческая Еврейская улица и улица Трёх подпольщиков.

Андрей Дубинин, г. Минск

20.05.2020  22:54

В. Рубінчык. PS да «Катлет & мух»

Блізу двух месяцаў таму «пазнавальна-каляпалітычны, ненавукова-фантастычны серыял жахаў» спыніў выхад. Не хвалюйцеся і не спадзявайцеся, ніхто тут яго не аднаўляе – проста ў архіве заляжаліся допісы ад пастаянных чытачоў «К&М», якія мне закарцела распублікаваць… Ну і колькі фактаў згадаю ад сябе. Пагэтаму зараз будзе kinda пастскрыптум.

У лютым 2019 г., рэагуючы на 103-ю серыю, мінскі аналітык Пётр Рэзванаў пісаў:

Чаму Вас здзівіла, што Вас у Расіі аднеслі да «суайчыннікаў»? Здаецца, яшчэ пачынаючы з Мядзведзева так называюцца ўсе рускамоўныя, як мінімум на постсавецкай прасторы. Калі я ў 2011 годзе ездзіў да знаёмых ва Ўзбекістан, на зваротным шляху са мной ехала карэянка, якая здолела (як «суайчынніца») перабрацца ў Самару і збірала сілы для пераезду ў Маскву.

Ён жа (26.02.2019):

У тым, што змены калі-небудзь адбудуцца, я з Вамі згодны. Пытанне толькі ў тым, калі і хто гэта пабачыць?.. Як бачыце, ува мне песімізму трохі больш.

Пётр – не столькі песіміст, колькі рэаліст. Дапраўды, за 9 месяцаў не нарадзілася амаль нічога, што сведчыла б пра рэальныя перамены ў краіне. Тры шумныя кампаніі былі ініцыяваны «зверху»: ІІ Еўрапейскія гульні (чэрвень), перапіс насельніцтва (верасень), «парламенцкія выбары» (лістапад). Не абышлося без чарговага «ператраху» ўраду й адміністрацыі прэзідэнта (чэрвень-снежань). Бальшыня тубыльцаў адказала на ўладныя высілкі традыцыйным пафігізмам, але гэтага цяпер малавата… Патрэбна жыццяздольная альтэрнатыва, якой пакуль што не прасочваецца: грамадства дагэтуль атамізаванае, на фоне ўзаемнага недаверу пануе анамія, у рот ёй ногі. А яшчэ – упершыню зафіксаваныя ў «Катлетах з мухамі» (тут можна смяяцца) лалітыка і вірус істэрычных празмерных рэакцый (ВІПР).

Дальбог, рабіў, што мог і як умеў, выцягваючы на публіку наступствы колішняга заглыблення ў палітычныя навукі. Папярэджваў пра непамыснасць сумяшчэння вышэйшых пастоў у дзяржаўных і (квазі)грамадскіх спартовых арганізацыях. Заклікаў «апазіцыянерчыкаў» перахапіць ва ўлады ініцыятыву ў канстытуцыйным працэсе. Прасіў суграмадзян слаць мэйлы «дэпутатам», каб не дазволілі «Чырвонаму дому» скараціць тэрмін сваіх паўнамоцтваў, прадугледжаны Канстытуцыяй. Звяртаўся непасрэдна да «дэмакратычных дэпутатак», каб турбавалі сваіх калег… «І цішыня». Калі падумаць, то што на сваёй пасіўнасці зарабілі Ганна К. і Алена А.? Іх і блізка не пусцілі ў «палатку» новага склікання. Гучнавата-пуставатыя заявы пра гарантыі для экс-прэзідэнтаў або магчымую вайну – так сабе трамплін для далейшай кар’еры.

«Дзякуй», вядома, і «незалежным» СМІ, якія старанна замоўчвалі мае прапановы. У выніку ні руху ў бок новага Вялікага княства, ні нават узбуйнення «дэмакратычных» палітпартый у 2017–2019 гг. не выйшла, хаця, здавалася б, чым ужэ такая відавочная ідэйка не дагадзіла? ¯\_(ツ)_/¯

Зважаючы на нягегласць кіраўнікоў тых партый, а таксама «Саюза беларускіх яўрэйскіх абшчын», Беларускага ПЭН-цэнтра, Беларускай асацыяцыі журналістаў (спіс можна доўжыць), «трэці сектар» у Сінявокай надалей дэградуе, пазбаўляючыся альтэрнатыўных поглядаў разам з іх носьбітамі. Як там гукала новая начальніца ПЭНа: «Мы мусім стаць разам, стаць добрай тусоўкай» Характэрна, што старшыня кантрольнай камісіі Павел Анціпаў, які «праглынуў» выгнанне Паўла Севярынца, зладжанае на падставе псеўдаэкспертызы, праз нейкі месяц сам трапіў пад каток «тусоўкі»… ажно выпала рыхтаваць петыцыю супраць дыскрымінацыі Паўлаў 🙂 Са свайго боку, літаратар Зміцер Дзядзенка мудра папярэджваў у лісце (30.10.2019): «Няздольнасць ПАЧУЦЬ чужое меркаванне і пабачыць рацыю ў словах апанента (хаця б каліва) – гэта хвароба не толькі дзяржаўных органаў, але і ўсіх беларускіх структураў, у тым ліку незалежных. А калі пачынаецца “Я начальнік – ты дурак” – дык гэта ўніверсальная формула, якая дзейнічае ва ўсім грамадстве».

Дзіва што сёлета паціху выходзіў на авансцэну «чацвёрты сектар» – усялякія там сеткавыя супольнасці. Не ў вялізным я захапленні ад фільмаў пра Лукашэнку, дый некаторых іншых крокаў відэаблогера Сцяпана Святлова (Пуцілы), але тое, што на іх апалчыліся такія «гіганты думкі», як Лілія А. ды Юрый З., як бы намякае, што «трэба браць»… прынамсі прыглядзецца. Змушае мысліць (=існаваць) таксама фільм Паўла Спірына «Грань» – пра наркагандаль і не толькі – дарма што, зноў-такі, цяжкавата згадзіцца з усімі аўтарскімі прад’явамі тэзісамі.

Як бы ні вабіў «бераг турэцкі», трэба тутэйшым звесці да мінімуму знешні локус кантролю. Пачаць, нарэшце, жыць сваім розумам і радзей летуценіць пра «заграніцу», якая нам «дапаможа». Думаю, скора грамадзяне Беларусі, народжаныя ў 1980–90-х гадах (сярод іх не ўсе такія «актывісткі», як Марыйка з лукашэнскага эскорту), усё ж возьмуць стырно ў рукі і не дазволяць вяшчаць ад свайго імя 65-70-гадовым. Такім як Святлана, каторая ў лістападзе 2019 г. заяўляла, што «каля 80% беларускай моладзі марыць з’ехаць на Захад» (апытанне ў канцы 2018 г. дало «крыху» іншыя звесткі – 60%, прычым сярод патэнцыйных напрамкаў эміграцыі многія бачаць «Усход»).

«Маладой шпане» параіў бы чытаць сур’ёзныя кнігі, каб умець крытычна ставіцца да «лідараў меркаванняў» з іх бясконцымі інтэрв’ю ды фэйсбучацінай. Вось уладар парталу, дзе ўсё менш аналітыкі, а ўсё болей «папкорну», выступіў з мініяцюркамі пра «настоящего беларуса», падабранымі «Еўрарадыё». Нечым яны нагадалі вядомыя жарцікі на тэму «хто ён, ізраілец?» Але медыямагнатам зазвычай бракуе гумару ў арганізме, таму выйшла нясмешна («Сапраўдны беларус спрачаецца ў “Фэйсбуку” з усімі, хто не падзяляе яго пункт гледжання», «Сапраўдны беларус шырока выкарыстоўвае нацыянальную сімволіку») і з прыпахам гнілога селядцаСапраўдны беларус ненавідзіць Расію»).

«Містэр тутбай» – любіцель вешаць локшыну на вушы (напрыклад, 23.11.2019 публічна даводзіў, што інфа пра арышт журналіста на мяжы – «укід» і «фэйк», дый «кому он нужен, этот Чуденцов?»; назаўтра Ю. Зісер выдаліў свой допіс, але «асадак застаўся»). Праўда, з тым, што (паліт)эмігранты пераважна робяць замах на рубель, а б’юць на капейку – «Настоящий беларус эмигрирует в Литву или Польшу и оттуда через фейсбук учит оставшихся, как им родину любить» – я, бадай, згаджуся. Канаду й Чэхію б яшчэ далучыў…

Час ад часу ў серыяле закраналася тэма «юдафобія ў Беларусі». У ліпені я быў запытаўся, што на гэты конт думае Зміцер Дзядзенка, і вось што ён адказаў (30.07.2019):

Побытавая юдафобія (як і іншая ксенафобія) з’ява, як мне падаецца, даволі пашыраная: літаратары тут наўрад ці адрозніваюцца ад паспалітага люду. Наконт літаратуры мне больш складана сказаць: я не так багата чытаю, як гадоў з 20 таму. Пасля масавай эміграцыі пачатку 90-х габрэйская частка Беларусі (на вялікі для мяне жаль) амаль сышла, вялікай ролі габрэі не адыгрываюць, таму пераважна мішэнямі ксенафобаў апошнімі гадамі становяцца «чучмекі», «азеры» і «підары» (пардон!). То бок, тыя, хто навокал заўважны ў больш-менш вялікай колькасці або актыўна прысутнічае ў інфармацыйнай прасторы.

На сёння праявы юдафобіі ў нас, мабыць, альбо рэшткі савецкай эпохі, або ўплыў замежжа. Бо – як можна выступаць супраць тых, каго навокал няма?

Адзін мой былы аднакурснік (таксама нібыта рыфмач – паэтам назваць язык не паварочваецца) называў мяне «ўсходнім жыдам», а Алеся Пашкевіча – «заходнім жыдам». Прычым ужываў гэтае слова не ў традыцыйным беларускім кантэксце, а ў расейскім. Карацей, заўзяты такі юдафоб…

З універа яго выключылі пасля другога курса. Гадоў праз 10 пасля таго, як я закончыў БДУ, я яго сустрэў: працаваў ён у Мінфіне, запрашаў мяне ісці працаваць туды, «а то навокал адны жыдкі»… Так што я з ліку «жыдоў», мабыць, выкраслены.

Схадзілі з жонкай на творчую сустрэчу 25.11.2019, дзе асноўным выступоўцам быў акурат пан Дзядзенка…

 

Cправа: барды З. Дзядзенка і А. Мельнікаў з уласным інструментарыем

Усё было файна – прагучалі і «Нацыянальная ідэя» а-ля Умар Хаям, і парадыйнае «Дзікае паляванне», і, зразумела, песні на вершы Уладзіміра Караткевіча. Адзінае, імпрэза была надта немнагалюдная – з тузінам слухачоў. Хіба закавыка ў тым, што дармовае не цэніцца? Але на «клезмер-фэст» у Мінску набіжалі сотні… (я не хадзіў «з тэхнічных прычын» – і пакуль апекуны фэста шрайбаюць скаргі на тых, хто быццам бы топча іхнюю «паляну», прычыны будуць знаходзіцца).

У пачатку лістапада згуляў у традыцыйным шахматным турнірчыку пад дахам Саюза беларускіх пісьменнікаў. З’явіліся новыя твары, што не магло не пацешыць. На фота ад Анатоля Івашчанкі – не ўсе ўдзельнікі 🙂 Паэтка Людміла Хейдарава, каторая 2-я справа, мяркуе так: «Шахматы гэта і філасофія, і мастацтва, і партнёрства, і прыгажосць, і любоў…»

А 5 снежня надышоў час для аўтограф-сесіі Рыгора (Гершана) Трэстмана, у якога ў лістападзе выйшла «Кніга Небыцця». Я завітаў у кнігарню Логвінава з асобнікам «Мы яшчэ тут!» за май 2007 г., дзе была надрукаваная нізка вершаў Трэстмана, – і наваліўся на паэта…

«Калі табе даюць лінееную паперу, пішы напоперак»… Больш мудрых думак – у 128 выпусках «Катлет & мух» 🙂

Цікавыя (каля)літаратурныя факты – у іншым допісе Пятра Рэзванава (19.09.2019):

Уладзімір Караленка амаль як Маякоўскі – пасля школы яго амаль ніхто не чытае, таму амаль ніхто не ведае, што «Дзяцей падзямелля» ён не пісаў. Ён напісаў «У благой кампаніі» («В дурном обществе»), а «Дзеці падзямелля» чыясьці пераробка гэтай аповесці, адаптацыя для дзяцей. Прычым калі з падобнай перапрацоўкі «Гарганцюа і Пантагрюэля» Рабле была выкінута ўся эротыка, то з караленкаўскай аповесці выкінулі «яўрэйскую тэму». Сам Караленка ў адным з лістоў пісаў, што перапрацоўка благая, але дагэтуль назіраецца непавага да волі аўтара. У жытомірскім музеі Караленкі ў апошняй залі, дзе выстаўлены пераклады на замежныя мовы, пераклад на румынскую правільны: «У благой кампаніі», а на англійскую – «Дзеці падзямелля». Можа таму, што Караленка пэўны час быў у Румыніі?

Ну, пры цару быў антысемітызм, таму гэта перапрацоўка была зразумелая. Палітыка СССР у «яўрэйскім пытанні» вядомая, i «Дзеці падзямелля» ў школьнай праграме таксама нічому не супярэчылі. Але чаму іх пакінулі ў сучаснай праграме, і ніхто не пратэстуе: ні супраць таго, што па-ранейшаму парушаецца воля аўтара, ні супраць таго, што выкінуты яўрэі?..

Чытаючы такое, міжволі канстатуеш: свет поўны абсурду. Тое, што навагодняя елка сёлета была пастаўлена каля Палаца на Прытыцкага нават не 12-13 лістапада (як летась), а 9-га, дадатковае сведчанне. Гармідар у ізраільскім палітыкуме, дзе намячаюцца новыя выбары ў Кнэсет (трэція за год) – яшчэ адно. Бібі, Бені ды Эвік за месяцы (!) перамоў не здолелі сфармаваць дзеяздольны ўрад, хоць ты на помач прэзідэнту Рыўліну кліч Рыгорыча… Названы хітрун пераседзеў семярых прэм’ер-міністраў, а з 2018 г. перакідвае адказнасць на восьмага.

Міністэрства па падатках і зборах РБ падлівае алею ў цяпельца. Учора на мэйл прыслалі пісулю –ажно ў двух асобніках, хіба «для надзейнасці»…

А нічога, што тэрмін платы падатку мінуў звыш трох тыдняў таму? Папярэджанні можна і варта было рабіць перад 15.11.2019. Ну і чаго-чаго, а нерухомасці «Рубинчик В. П.» не мае ды ніколі не меў. Тут такое: паведамляеш свой мэйл дзяржканторам – рыхтуйся да хвалі спаму 🙁

Усё ж часам абсурд удаецца хоць на каліва, але зменшыць. У «Катлетах…» нямала гаварылася пра стан спраў у Беларускай федэрацыі шахмат. Пазачарговая канферэнцыя суполкі 16.11.2019 зацвярдзіла «своеасаблівы» спіс ганаровых членаў – 4 чалавекі, з іх двое гросмайстраў (адзін з 2017 г. не жыве) і двое высокіх чыноўнікаў. Даслаў я ў БФШ запыт – куды дзеўся вопытны трэнер Леанід Суднікаў, ганаровы сябра з сярэдзіны 2000-х? – і 03.12.2019 атрымаў адказ ад выканаўчай дырэктаркі Надзеі Краўчук: «Почетные члены БФШ, утвержденные в более ранний период, данный статус не теряют. На официальном сайте в ближайшее время информация будет актуализирована». Сапраўды, ужо 4 снежня заўважыў, што спіс папоўнены прозвішчамі Суднікава і дваіх экс-босаў федэрацыі (Карагіна, Іванова). Мо даспее БФШ і да расшыфроўкі заслуг кожнага з уганараваных, бо, напрыклад, у выпадку генпракурора Канюка тыя заслугі не кідаюцца ў вочы. 😉

 

  

У мастацкім музеі адкрылася выстава ўраджэнца Смілавічаў Файбіша-Шрагі Царфіна (1899/1900–1975, памёр у Францыі) – прадоўжыцца да лютага 2020 г. А мінчанка Natusia, яна ж Наталля Агарэлышава, падрыхтавала да Ханукі самаробныя паштоўкі – гл. вышэй. Мне такая «народная творчасць» блізкая, бо і сам у 2012–2014 гг. пад эгідай суполкі «Шах-плюс» распачынаў серыі «Выбітныя шахматныя кампазітары Беларусі», «Знакамітыя яўрэйскія пісьменнікі Беларусі» (паштоўкі з пісьменнікамі Аксельродам і Кульбакам можна бачыць тут). Наталля тлумачыць: «Ханукальныя – на трох мовах, а з сінагогамі – назвы штэтлаў і гарадоў перапісала з карты Довіда Каца, у яго там лацінкаю. Ідэя гэтых паштовак – практычнае ўвасабленне маёй магістарскай працы, прысвечанай сінагогам Гомельшчыны… Фармат паштовак – падарункавы, “ад чалавека чалавеку”, таму спадзяюся, што нехта адкрые для сябе частку багатай яўрэйскай спадчыны. Але я малявала не толькі сінагогі. У снежні нас чакае цудоўнае і светлае свята Ханука, таму другую партыю паштовак я задумала як віншавальную. Хаг Ханука Самэах!»

Раман жа (Шмуэль-Рувен) Цыперштэйн з Пінска колькі гадоў таму аформіў дыск, дзе быў запісаны ханукальны канцэрт…

І яшчэ пінскае віншаванне аф ідыш: «А фрэйлэхе, а ліхтыке, а гешмаке Ханыке!»

Вольф Рубінчык, г. Мінск

wrubinchyk[at]gmail.com

10.12.2019

Апублiкавана 10.12.2019  20:40

А. Дубінін. Нататкі пра пераклад на беларускую рамана «Панядзелак»

Нагодай для публікацыі гэтых нататак сталаcя вестка пра ўручэнне прэміі імя Карласа Шэрмана за пераклад з ідыша рамана “Панядзелак” (вестка прыйшла ўчора, 26 кастрычніка). Пераклад Сяргея Шупы год таму выйшаў у Празе асобнай кнігай і атрымаў шэраг ухвальных водгукаў. Зразумела, і выхад кнігі, і ўганараванне перакладу твора Мойшэ Кульбака – станоўчыя з’явы. Аднак…

Ідыш – мова заходняй групы германскіх моў, але карыстаецца стараяўрэйскім альфабэтам. Праз гэта вывучэнне тэкстаў на ідышы робіцца цяжкадаступным для звычайнага чытача, які захацеў бы паглядзець арыгінальны тэкст. Але варта перапісаць яго лацінскай транскрыпцыяй, як ён робіцца значна больш празрыстым і зразумелым тутэйшаму чалавеку, асабліва таму, каторы вывучаў нямецкую. Разгледзім першыя два абзацы рамана:

“In der štot der revolucionerer, hot gelebt a lerer a hebreišer, a štiler menč Mordxe Markus. Er hot gevojnt inem bojdem-štibl ojbn, ejner alejn, un es iz im oftmol farblibn cajt opcuzicn di next iber dike bixer biz in tog arajn. Dos hot er štilerhejt noxgetraxt dem gang fun der velt.

Baj im in cimer, in a tunklen vinkele, iz geštanen a sofe an altinke un a xurve; ojf ir dortn flegt er oplign ovntn gance mit a papirosl in mojl un xоlеmen faršlofenerhеjt un tif arajntraxtn, az cumol baj im geklungen der kop…”

Вось гэты фрагмент у перакладзе С. Шупы (пунктуацыя перакладчыка):

У рэвалюцыйным горадзе жыў настаўнік стараяўрэйскай мовы, ціхі чалавек Мордхэ Маркус. Жыў ён у пакойчыку на падстрэшшы сам адзін і часта меў удосталь часу, каб заседжвацца цэлыя ночы аж да рана над тоўстымі кнігамі. Гэтак ён ціхенька раздумваў над ходам сьвету.

У ягоным пакоі ў цёмным куточку стаяла старэнькая растрэсеная канапа; там на ёй ён звычайна залежваўся цэлымі вечарамі з цыгаркай у роце і сонна марыў у глыбокім задуменьні, так што часам яму нават зьвінела ў галаве…

Самыя першыя словы маленькага рамана – “In der štot der revolucionerer” (“У ]гэ[тым горадзе ў рэвалюцыйным”) – затрымліваюць сваім неардынарным парадкам слоў. Прыметнік стаіць пасля назоўніка, і такая інверсія мае асаблівы сэнс. “Часам, каб асабліва вылучыць прыметнік, ён ставіцца пасля назоўніка. Артыкль пры гэтым паўтараецца: ставіцца і перад назоўнікам і перад прыметнікам” (Э. Фальковіч, “Аб мове ідыш”). Такі лагічны націск пераўтварае “рэвалюцыйны” у псіхалагічны дзейнік (паводле Л. С. Выгоцкага, “Мысленне і маўленне”). Апроч узмацнення “рэвалюцыйнай” характарыстыкі горада, маем дадатковае адчуванне зрушанасці сувязей праз змену звычайнага парадку слоў.

Рэвалюцыя – гэта інверсія ўсіх звыклых сувязей “у горадзе і сусвеце”, і нават у граматыцы. Такі зачын гаворыць аб тонкім пачуцці формы М. Кульбакам (спрацоўвае нават рытмізаваны паўтор артыкля “der”, паўтораны ў перакладзе прыназоўнікам “у”). Яшчэ нюанс: першая згадка пра горад у першых словах – з азначальным артыклем “der”, у той час як па правілах марфалогіі мовы ідыш “неазначальны артыкль… звычайна ўжываецца пры першым узгадванні аб прадмеце” (Э. Фальковіч). Кульбак рэзка набліжае месца падзеяў. Азначальны артыкль “der” мае значэнне, блізкае беларускаму “гэты” або “той”. Пра тое, што Кульбак свядома аддаваў перавагу працы над формай, сведчыць канцоўка рамана.

Вось першы сказ апошняй, дваццатай главы “Мордхэ Маркус спавядаецца на смерць”: “Той рэвалюцыйны горад, што ўсеўся тут спаміж гор, дык ужо пераўлегся ізноў на спакой” (“Di revolucionere štot, vos hot zix do arajngezect cvišn di berg, iz šojn gelegn iber a najs ruik”). Такая граматычная антытэза “In der štot der revolucionerer” – “Di revolucionere štot” (“У тым горадзе ў рэвалюцыйным” – “Той рэвалюцыйны горад”) вельмі эканомнымі сродкамі перадае пачатковы вэрхал і бязладдзе ў горадзе, ускаламучаным рэвалюцыйнымі падзеямі. Усё звычайнае зляцела са звыклых месцаў дагары нагамі – і мы гэта ўраз адчуваем па перавёрнутым, інверсіраваным парадку звычайнай пабудовы сказа. Калі ж усё сціхла і “пераўлеглася” на месца – і словы “пералеглі” ў звыклы парадак. Кульбак гэтак і піша “iz … gelegn iber” (пера-лёг), як аб нейкай істоце. Для экспрэсіяністаў і футурыстаў горад выступаў як нешта адухоўленае. Кульбак тут не выключэнне, горад у яго “ўсеўся і пераўлегся”: ”Той рэвалюцыйны горад, што ўсеўся тут спаміж гор, дык ужо ізноў пераўлегся на спакой. Крыжы і высокія вежы акуналіся ў прыгожую ружань, вытыркаючыся, нібы гусіныя шыі, і шырокія дахі на ўсёй прасторы вакол іх ляжалі, пазасціланыя тонкімі туманамі, нібы мроямі. Ціша была на вуліцах. Нібы пасля буры выглядалі выварачаныя старыя масткі, гзымсы і камяніцы, чые шырокія цагліны пачалі крышыцца ад стрэлаў па сценах. Гэтыя рака, горы і лясы навокал блакітам дзіваваліся зверху на паварочаны ў горад спакой. Была раніца, чыстая і святочная.”

Такая інверсіраваная граматычная форма паўтараецца і ў наступным абзацы, дзе вядзецца пра сафу ў пакойчыку: “a sofe an altinke un a xurve” – “сафа старэнькая ды зруйнаваная”, на якой зазвычай і ляжаў Мордхэ Маркус. Праз такое падабенства яны ўтвараюць семантычную пару, дзе пераменныя наводзяць (індуцыруюць) дадатковыя адценні: горад і сафа (як прыкмета мяшчанства) былі старэнькімі і зруйнаванымі праз рэвалюцыю. (Адзначым выразны гебраізм “xurve” – “руіна”.) Кульбак вытрымлівае стылістычную еднасць разгляданага ўрыўку дарэшты, і нават герой ягоны пралежваў “ovntn ganсe” – “вечары цэлыя” (“вечары наскрозь”), а не “ganсe ovntn”, як было б пры звычайным парадку слоў. Усё гэта надае некаторую паэтычную ўзнёсласць тэксту, але яна суправаджаецца размоўнай лексікай.

Некаторыя назіранні па лексіцы М. Кульбака. “Іnem bojdem-štibl ojbn” – “у мансардзе ўверсе”. “Падстрэшша” тут не зусім удала выкарыстана, найперш з-за прыстаўкі “пад-“, бо пазіцыя назіральніка-мысленніка – “уверсе, над бегам дзён” (ён не “пад-“, а “над-“), адкуль ён можа заглыбляцца ўніз – “глыбока ўдумвацца”. Гэта не “задуменне”-“fartraxtn”, а менавіта “удумнасць”-“arajntraxtn” з прыстаўкай “arajn”, якая выражае пранікненне ўнутр, углыбкі. Тут цікава падваенне верхняй пазіцыі – “bojdem-ojbn” (“гарышча-уверсе”) і зрынанне з яе “tif-arajn” (“углыбкі-унутр”).

У руска-яўрэйскім (ідыш) слоўніку (пад рэд. М. А. Шапіры), як і ў “Ідыш-англійскім” слоўніку Вайнрайха, першым і асноўным сэнсам “bojdem-štibl” падаецца ў перакладзе на англійскую “gаrret” – “мансарда”, што літаральна адпавядае “дамку на гарышчы”. Такі тып эканомнага жытла быў звычайным у перадрэвалюцыйную эпоху, і яго дадатковае “напаўненне” сафой з пазамінулай эпохі (канапа – больш мадэрнае ўтварэнне) дадае драхласці ў побыце.

“Хaxmej-haležanke” – (літаральна “мудрацы лежанкі”), “дамарошчаныя мудрацы”, дасціпны выраз праступае ў намаляваным вобразе “дамарошчанага мудраца сафы”.

“Еjner alejn” – гэты выраз у ідышы з’яўляецца фразеалагічным словазлучэннем таўталагічнага характару, займеннікавага ўтварэння – бо ў аснове адзін корань “ejn” (“адзін”), яму выдатна адпавядае беларускі фразеалагізм “адзін-адным” (“адзін-разадзін” – спагадліва, добразычліва).

“Faršlofener” (разм.) – “заспаны”, “аспалы”.

“Noxgetraxt” (разм.) – “спасцігаць” (разм.), ужытае разам з “хадой сусвету” стварае стылістычны подступ (кантраст, подвох), які іранічна пераадольвае, зніжае ў сабе памкненне да вывучэння таямніц сусвету, дае зразумець уяўнасць, візіянерства працэсу.

“Baj im geklungen der kop” – размоўны выраз “у яго звінела галава”, адрозны ад нарматыўнага “se klingt mir inem kop” – “у мяне звініць у галаве”.

 

С. Шупа (фота з litrazh.org) i А. Дубінін (з kimpress.by)

Варыянт перакладу:

У тым горадзе ў рэвалюцыйным жыў настаўнік стараяўрэйскай мовы, ціхі чалавек Мордхэ Маркус. Пражываў ён у мансардзе ўверсе, адзін адным, і часта хапала ў яго часу, каб праседжваць ночы над тоўстымі кнігамі аж да світанку. Гэтак ён моўчкі (ціхутка) абдумваў (спасцігаў) рушэнне свету (хаду сусвету).

У яго ў пакоі, у цёмным кутку, стаяла сафа, старэнькая ды зруйнаваная; там, на ёй, звычайна пралежваў ён вечары наскрозь з папіроскай у роце, і летуцеў аспала, і глыбока ўдумваўся, так што часам у яго звінела галава…

Андрэй Дубінін,

г. Мінск, 27.10.2019

Апублiкавана 27.10.2019  19:19