Tag Archives: Маргарита Коженевская

В. Рубінчык. КАТЛЕТЫ & МУХІ (120)

Ізноў здароў kinda юбілейны выпуск, радуе гэта Вас або не! Канец чэрвеня – пачатак ліпеня былі багатыя на падзеі, але спярша – колькі слоў на вечную тэму: беларуская іудаіка, чым яна ёсць па сутнасці, як выглядае звонку.

Падштурхнула мяне да рэфлексій публікацыя кандыдата гістарычных навук, дацэнта БДУ, etc, з якім ужо асцярожна спрачаўся тут. Ага, таго самога Дзмітрыя Ш., які ў пачатку 2010-х ачоліў «цэнтр яўрэйскіх даследаванняў» у ЕГУ і ўзяўся рэдагаваць часопіс «Цайтшрыфт». У канцы 2018 г. ён жа (з)ацаніў стан іудаікі ў Беларусі, дый стан яўрэяў увогуле… Слушна канстатаваў, што нас тут нямнога, і звесткі Зэліка Пінхасіка (згодна з якімі пад закон аб вяртанні трапляе звыш 100 тыс. жыхароў РБ) «уяўляюцца неабгрунтаванымі». Праўда, нешта падобнае я ўжо чытаў, больш за тое – пісаў 🙂

Пан Ш. згадвае некаторыя арганізацыі, леташнія падзеі – усё гэта няблага, хоць і «без прэтэнзій». Ды раптам – гаркавы песімізм: «іудаікі як асобнай сферы даследавання і выкладання ў Беларусі больш не існуе (напрыклад, у параўнанні з перыядам 2000-х гг.); вядомых даследчыкаў, якія даўно займаюцца іудаікай, адзінкі; узровень работ, якія з’яўляюцца ў навуковай перыёдыцы і ў якасці дысертацый, што прадстаўляюцца да абароны, даволі слабы; сустракаецца і непрыхаваная прафанацыя».

Ніхто не будзе ўсур’ёз даводзіць, што цяперашняя РБ – міжгалактычны агмень яўрэйскіх даследаванняў. Але суцэльнага заняпаду ў параўнанні з пазначаным перыядам усё ж не прасочваецца. Дальбог, у 2000-х, асабліва ў першай палове, «яўрэйскія тэмы» не дужа былі папулярныя. Малатыражны – і, папраўдзе, не бліскучы – зборнік «Евреи Беларуси. История и культура» накрыўся вядомай пасудзінай у 2001 г., а ў іншых выданнях ахвотным не так часта выпадала публікавацца. Калі ж выпадала, то ў друк нярэдка праточвалася менавіта «непрыхаваная прафанацыя» (шматлікія артыкулы Эмануіла І. ды пад.).

Прыпамінаю, што на канферэнцыях у Брэсце, Гродна, нават у Мінску, я бываў ледзь не адзіным, хто нешта распавядаў пра яўрэяў Беларусі.

Абяцанкі-цацанкі ад газеты «Авив» (чэрвень-ліпень 2003)

У 2010-х гадах якраз назіраўся пэўны «рэнесанс», звязаны, відаць, з тым, што многа дзе распрацоўваліся экскурсіі па «яўрэйскіх мясцінах», і мелася патрэба ў навуковым абгрунтаванні. На мой одум, адна кніга Іны Соркінай «Мястэчкі Беларусі ў канцы XVIII – першай палове XIX ст.» (выд-ва ЕГУ, 2010) апраўдала існаванне беларускай іудаікі на 10 гадоў наперад.

Так, даводзілася чытаць нямала «папсы» (гл., напрыклад, тут водгук на крэатыў Г. Левінай; лёгка знайсці ў сеціве шматлікія кампіляцыі М. Акуліч ды інш.), але ж яна ніколі не падмяняла і не падмяняе навуковую літаратуру… Таму тэзіс Дзмітрыя («Характэрнай рысай дыскурсу пра яўрэяў Беларусі сталася замена сур’ёзнай літаратуры на масавую папулярную з адпаведным наборам скрыўленняў») гучыць надта неяк па-алармісцку.

У апошнія гады не маю магчымасці прафесійна займацца іудаікай. Выпусціў пару кніжак, дзе «яўрэйскае» прысутнічае, але не дамінуе:

Водгукі ад «Кніганошы» (№ 45, 2017) і «Дзеяслова» (№ 99, 2019). ¯\_(ツ)_/¯

Усё ж часам адпраўляю матэрыялы на канферэнцыі, па меры сіл сачу за тым, што публікуецца, адзначаю для сябе старыя і новыя імёны. Нават на belisrael.info, які не прэтэндуе на званне акадэмічнага сайта, іх цэлае суквецце. Па-свойму цікавымі мне падаліся, напрыклад, работы Цімоха Акудовіча, Інэсы Ганкінай, Інэсы Двужыльнай, Дзмітрыя Дзятко, Маргарыты Кажанеўскай, Уладзіслава Карчміта, Алы Кожынавай – і, безумоўна, Віктара Жыбуля, даследчыка спадчыны Цфаніі Кіпніса, Вульфа Сосенскага, Юлія Таўбіна, іншых знакамітых яўрэяў. А ёсць жа яшчэ, напрыклад, Канстанцін Карпекін, архівіст 1985 г. нар., зацікаўлены тэмай іудзейскіх абшчын пачатку ХХ ст… Уладзімір Ляхоўскі і Андрэй Унучак апошнім часам досыць паспяхова асвятлялі ўзаемадзеянне яўрэйскага і беларускага нацыянальных рухаў, Вольга Бабкова на падставе архіўных дакументаў распавядала пра стасункі іудзеяў з хрысціянамі ў часы сівой даўніны, Вадзім Зелянкоў падрыхтаваў грунтоўны артыкул пра мінскага доктара Лунца і яго нашчадкаў, закрануўшы тэму «яўрэйскай абшчыны». Ларыса Доўнар займалася тутэйшай ідышнай ды іўрыцкай бібліяграфіяй. Працягвае валтузіцца са справамі «нацменаў», у тым ліку яўрэяў, магілёўскі гісторык, дацэнт Ігар Пушкін. Не закінуў іудаіку яго мінскі калега Андрэй Кіштымаў.

Сяргей Старыкевіч шмат пісаў пра яўрэяў Маладзечаншчыны, Ігар Ціткоўскі – пра слуцкіх яўрэяў (ды іх сінагогі), Таццяна Вяршыцкая – пра наваградскіх, Эдуард Злобін – пра пінскіх, Леанід Лаўрэш – пра лідскіх. Наконт апошніх пяцярых не ведаю, гісторыкі яны, краязнаўцы або «проста» музейшчыкі, але планку трымаюць. Іх тэксты ў цэлым не горшыя за тое, што падаецца пра Беларусь і Мінск у ізраільскай «Электроннай яўрэйскай энцыклапедыі».

Мабыць, не ўсе з пералічаных звярталіся ў віленскі «Цайтшрыфт» і супрацоўнічаюць з расійскай суполкай «Сэфэр», але тое не значыць, што гэтых людзей не існуе, што ім няма куды расці. Упэўнены, грамадскі попыт на яўрэйскую тэматыку ў Беларусі ёсць і будзе, пра што сведчыць, між іншым, і выхад «Аўтабіяграфіі» філосафа Саламона Маймана (Мінск, 2018) у перакладзе на беларускую.

Карацей, трохі шкада, што ў «гісторыка-міжнародніка» атрымаўся занадта суб’ектыўны «агульны агляд» для «інстытута Еўра-Азіяцкіх яўрэйскіх даследаванняў». Ды такая, відаць, установа… Камусьці ў яе кіраўніцтве карцела паказаць тутэйшых яўрэяў «беднымі й няшчаснымі», і ў гэткім вобразе ёсць доля праўды, але ж канструктыўнага выйсця не было прапанавана. 🙁 Так, «маштабнае сацыялагічнае даследаванне» – лепей, чым нічога (сам адказваў на пытанні ў лютым г. г.), аднак, па-мойму, скіравана яно найперш на вывучэнне эміграцыйнага патэнцыялу яўрэйства СНД, а не на развіццё тутака «абшчын» і яўрэйскіх штудый. Пажывем-пабачым – магу і памыляцца.

Смешна, калі чалавек з’яўляецца «мудрацом у вачах сваіх»…

Зараз пра тое, што дзеецца вакол. «Галоўнакамандуючы» (па-французску «généralissime», амаль генералісімус :)) кур’ёзна бараніў практычна ўжо прыняты законапраект міністэрства абароны аб «удасканаленні» сістэмы прызыву: «Служыць павінны ўсе, а не толькі дзеці рабочых і сялян, іначай мы трапім у залежнасць ад Расіі або НАТА» (каму трэба, знайдзіце дакладныя цытаты). Гэх… па-першае, прызыў усё адно застанецца «не для ўсіх»; «хлопчыкі-мажоры» так ці іначай з’едуць за мяжу паводле адмысловых накіраванняў. Па-другое, прыпусцім, што ваенкаматам удасца дадаткова «падгрэсці» пару-тройку тысяч прызыўнікоў за год. Праблему баяздольнасці тутэйшых узброеных сіл гэта не вырашыць, што прызнавалі і самі вышэйшыя афіцэры. Па-трэцяе, довад «ад праціўнага»: нават з адтэрміноўкамі для студэнтаў/магістрантаў/аспірантаў за 27 год незалежнасці Сінявокая ўмудрылася не стаць ахвярай суседзяў; ёсць «смутныя сумневы», што ім увогуле не да нас. Калі ж «кампетэнтныя органы» (у адносінах да адміністрацыі РБ гэтае спалучэнне выпадае ўжываць хіба з іроніяй) маюць іншыя звесткі, дык трэба крычаць каравул тэрмінова мацаваць войска ў іншыя спосабы, чым лоўля моладзі, прагнай да навучання. Што, калі пачаць з таго, каб адмовіцца ад пагоні за пышнасцю, праз якую церпяць людзі? Маю на ўвазе мінскую трагедыю 03.07.2019 (загінула жанчына, некалькі беларусаў паранены ў мірны час), але не толькі; «святочныя» інцыдэнты здараліся і раней.

Недарэчнасць законапраекта пад хітрай назвай «Пра змяненне законаў па пытаннях эфектыўнага функцыянавання ваеннай арганізацыі дзяржавы» відавочная ўжо і для часткі дэпутацікаў з палаты прадстаўнікоў. Ніколі ж не было ў гісторыі ПП, каб у другім чытанні прагаласавала «супраць» болей, чым у першым (9 і 6) – звычайна спрэчныя моманты залагоджваюцца паміж галасаваннямі. Няўжо «палатка» ператвараецца-такі ў сапраўдны парламент? Хацелася б верыць; мо нават дойдзе да таго, што ўвосень цяперашнія «кнопкадавы» не дадуць распусціць сябе датэрмінова. Да чаго не раз заклікаў.

Уразіла, якая публіка сабралася ва ўрадзе. Міністарка працы, у адказ на прапанову ўлучаць тэрмін службы ў войску ў стаж для налічэння пенсіі: «У 20 гадоў яны” не будуць думаць пра пенсію» (няхай прызыўнікі дабіраюць стаж потым). Нагадала эпізод з пачатку 1990-х: у Палацы шахмат і шашак планаваўся дзіцячы турнір, і нехта прапанаваў праветрыць памяшканне. Заслужаная трэнерка гмыкнула: «“Iм” усё роўна – пачнуць гуляць, дык забудуць пра ўсё на свеце». Чым скончылася справа, не ведаю; спадзяюся, трэнерцы зараз добра дыхаецца ў чужой краіне. Во каб і гора-міністарку туды адправіць, пажадана – разам з яе «шэфамі»…

*

Гульні з мінімум трохразовым (!) перарасходам сродкаў – і гэта называецца «ў межах запланаванага» – падзеяй для ўсёй краіны не сталі, што падкрэслівалі многія каментатары, у т. л. добразычлівыя (напрыклад). Няхай заява прэзідэнта Міжнароднага алімпійскага камітэта, маўляў, цешыцца «ўся Беларусь», застанецца на яго сумленні… Але ж трэба прызнаць, што Лукашэнкі, Рыжанкоў & Co. намацалі-такі слабое звяно ў масавай свядомасці – як тутэйшай, так і заходняй. Сам факт арганізацыі масавых гуляў уплывае на спажыўцоў, быццам наркотык, і адцягвае ўвагу ад рэальных праблем. А сярэдняму замежніку няма розніцы, куды ехаць… У краіну, дзе масава парушаюцца грамадзянскія правы, нават цікавей, бо па вяртанні будзе падстава пахваліцца сваёй смеласцю.

Рэзюмую: своеасаблівая логіка ў правядзенні Еўрапейскіх гульняў у Азербайджане-2015 і Беларусі-2019 была. Зразумела, што дзеля «іміджу» (які не прыяе ўзаемавыгадным стасункам з аўтарытэтнымі контрагентамі, але дапамагае ўтрымаць уладу ў кароткатэрміновым перыядзе) верхавіна можа ахвяраваць эканамічнай мэтазгоднасцю, парастрэсці гаманец – пагатоў, як правіла, не ўласны.

Не хачу пакрыўдзіць спартоўцаў і валанцёраў, многія з якіх насамрэч стараліся. Ва Ўруччы, напрыклад, праходзілі спаборніцтвы па боксе. Мая жонка, ні разу не аматарка гэтага віду спорту, схадзіла «за кампанію», і ёй спадабалася. Якраз у той дзень, 29.06.2019, беларускі баксёр Дзмітрый Асанаў заваяваў «золата»… Але лыжкай дзёгцю стала тое, што ахоўнік не даў чэмпіёну прабегчыся са сцягам перад усімі трыбунамі (дзе, безумоўна, хапала асанаўскіх балельшчыкаў).

Здымкі С. Рубінчык

Гэты факт, разам з іншымі, лішні раз сведчыць пра казённасць, неразняволенасць гульняў. Пра стаўленне да рабочых у «алімпійскай вёсцы» можна пачытаць тут.

*

Аналізаваць дзейнасць новага прэзідэнта Украіны ранавата – не мінула нават ста дзён з яго «інтранізацыі». Як бы скептычна я ні ставіўся да «Зелі», нейкія пазітыўныя сігналы наша паўднёвая суседка пасылае. Напрыклад, у чэрвені ўлады Палтавы вырашылі не пачынаць будоўлю на месцы забойства яўрэяў у Пушкароўскім Яры (як было ў беларускім Брэсце, гл. у мінулай серыі). Суд прызнаў незаконным перайменаванне кіеўскіх праспектаў у гонар Бандэры і Шухевіча, здзейсненае ў 2016-2017 гг. аматарамі «насілля і бяссілля». Так, глядзіш, і заказчыкаў забойстваў Алеся Бузіны ды Паўла Шарамета прыцягнуць да адказнасці?..

Цытатнік

«Кожная новая заява павінна яўным чынам абапірацца на аргументы, выказаныя табою раней. Калі гэтага няма, то аўдыторыя проста лічыць цябе вар’ятам. Такое здараецца таксама, калі аўдыторыі здаецца, што ты надаеш таму ці іншаму аргументу больш вагі, чым апраўдана на тым этапе» (Эліэзер Юдкоўскі, 2007)

«У сталасці хлусіць – як багатаму красці: і сорамна, і няма патрэбы» (Андрэй Федарэнка, «Народная воля», 02.02.2018)

«Вялікае не абавязана быць добрым» (Дзмітрый Быкаў, 05.07.2019)

Вольф Рубінчык, г. Мінск

07.07.2019

wrubinchyk[at]gmail.com

Апублiкавана 07.07.2019  22:13

Водгукi
“У многім падзяляю выкладзеныя тут развагі. Асабліва ўдзячны за належную апінію нашай Іны [Соркінай] і яе выдатнай працы пра штэтлы” (д-р Юрась Гарбінскі, Польшча) 08.07.2019
“Тое, што тычыць маёй працы як гісторыка, кладу ў папкі. Цікава было пра іудаіку. Зацікавілі кнігі Маймана і Соркінай” (Анатоль Сідарэвіч, Мінск), 10.07.2019.

В. Рубінчык. КАТЛЕТЫ & МУХІ (62)

Аўска-жнівеньскі шалом! Гэта серыя пра юбілеі, пра ізраільска-беларускага рабіна-дзівуна, пра тое, што дзеецца навокал, асабліва ў сферы культуркі.

Юбілеі… Не ведаю, як каго, а мяне ўжо горача павіншавалі з 500-годдзем беларускага кнігадруку 🙂 Нагадаю, што 5 жніўня 1517 года Францішак Скарына надрукаваў у Празе Псалтыр – на царкоўнаславянскай мове, але ў беларускай рэдакцыі, дый сам Скарына паходзіў «са слаўнага горада Полацка». У Беларусі-2017 была абвешчана кампанія «Пяцісотгоднасць», а ў Нацыянальнай бібліятэцы пастаўлены павялічаныя копіі скарынаўскіх фаліянтаў ды спецыяльны вясёлы стэнд… Ваш пакорлівы слуга яшчэ 16 чэрвеня прымасціўся да яго.

Цешыць, што апошнім часам у краіне ладзяцца шахматныя турніры ў гонар знамянальных падзей, вось і «500-годдзе беларускай кнігі» трэнер-суддзя-арганізатар Віктар Барскі не абышоў увагай. Палажэнне аб турніры па хуткіх шахматах 19-20 жніўня падрыхтавана таксама па-беларуску – усё, як належыць, хоць і з дробнымі памылачкамі. Зрэшты, мяне зараз больш вабяць гексашахматы.

Таксама ў пачатку жніўня адзначалі сто гадоў з дня нараджэння Янкі Брыля, народнага пісьменніка Беларусі (1917–2006). Наш аўтар шчодра падзяліўся ўспамінамі пра Івана Антонавіча, дзе адзначыў, сярод іншага: «Сярод яго любімых пісьменнікаў быў Рамэн Ралан з яго творам «Кала Бруньён» і Шолам-Алейхем». Я б таксама падзяліўся, аднак бачыў Янку Брыля толькі двойчы (у 2000 г., калі адбылася публічная сустрэча з ім на Інтэрнацыянальнай, 6, у Мінскім аб’яднанні яўрэйскай культуры, і ў 2002 г. – тады паспрабаваў пагутарыць з ім у кулуарах Дома літаратараў, ды класік быў заняты). Пагэтаму проста працытую пару мініяцюр Янкі Брыля з кнігі «Вячэрняе» (Мінск, 1994), у якой нямала гаворыцца пра яўрэяў, старонках аж на трыццаці… Папраўдзе, не толькі добрае.

* * *

Ярэмічы. Лета 1941 года. Паліцаі змушалі старую, хворую яўрэйку ўзбірацца на тэлеграфны слуп… Вясковыя хлопцы, што яшчэ ўчора, здаецца, былі звычайнымі, спакойнымі, нявіннымі рабацягамі.

Яўрэйская дзяўчына, што раней вучылася з Колем Б., прыбегла да яго, хаваючыся ад гвалтаўнікоў-паліцаяў.

«Каб яшчэ хто людскі прапанаваў такое, а то… Не, лепш ужо мне памерці!»

* * *

Зноў прыгадаліся два пажылейшыя за мяне яўрэі з друкарні, якіх я частаваў пасля выхаду першай кнігі. Як пілі мы, чам закусвалі, у якім закутку друкарні гэта было – добра не памятаю. Прозвішча загадчыка наборнага цэха Рудзін; я запомніў яго, відаць, з-за Тургенева. А прозвішча загадчыка цэха друкарскага не запомнілася – ад імені нейкага, здаецца, без вышэйшых асацыяцыяў. П’янкі, вядома, не было, яўрэі людзі акуратныя, а ўражанне ад маёй удзячнай радасці, ад іхняга разумення яе – памятаю.

З Рудзіным, чалавекам самавіта-сур’ёзным, мы і пасля гэтага, як і перад гэтым, прыязна здароваліся. А той другі, цяпер безыменны, па-прасцецку, дабрадушна губаты, пры сустрэчы шырока ўсміхаўся: «Ну, а калі будзе другая кніга?»

…Захацелася дадаць, што я тады быў літработнікам «Вожыка», апранутым абы-як, у «юнраўскія» неданоскі, і гэта, відаць, яшчэ больш збліжала мяне з тымі небагатымі, працоўнымі людзьмі.

* * *

Чатыры тыдні таму папрасіў знаёмага здабыць дысер Ганны Бартнік – калі помніце, гаворка пра яе даробак вялася ў папярэдняй серыі… Ні адказу, ні прыказу, ні нават аўтарэферату, хоць электронная пошта працуе спраўна. Меркаваў, што пачытаю, а тады ўрывак будзе перакладзены з польскай і змешчаны на нашым сайце, аднак, калі ў канцы ліпеня з «Берегов» даведаўся, што Ганне дапамагалі такія «адмыслоўцы», як Леанід С. і Якаў Б., абазнаныя больш у агітацыі ды прапагандзе, чым у навуцы (ведаю, ведаю, пра што кажу…), то неяк і расхацелася. Па-ранейшаму рады за маладую даследчыцу з Польшчы, якая робіць паспяховую кар’еру на ніве іудаікі. Разам з тым хацеў бы згадаць, што, калі ў красавіку 2006 г. францужанка Клер Ле Фоль абараніла ў Парыжы доктарскую на тэму «Гісторыя і рэпрэзентацыі яўрэяў Беларусі (1772–1918)», то вельмі скора я атрымаў раздрукоўку «з дастаўкай дахаты», а было ў ёй звыш 600 старонак. Разумніца Клер не цуралася майго «самвыдату» – перадала бюлетэню «Мы яшчэ тут!» сенсацыйны архіўны дакумент, датычны беларускага грамадзянства Хаіма Нахмана Бяліка, па маёй просьбе адшукала першую публікацыю Ізі Харыка ў часопісе 1920 года. Пераклаў я ў 2008 г. для «Arche» рэцэнзію Ле Фоль на кнігу Аркадзя Зельцара пра яўрэяў Віцебска, а ў 2009 г. – артыкул пра «беларусізацыю» яўрэяў у міжваенны перыяд. Потым нашыя шляхі разышліся, але «асадачак застаўся» – збольшага прыемны.

Д-р Ле Фоль і яе праца

З сайтам belisrael.info, які фармальна не з’яўляецца пляцоўкай для навуковых публікацый (як не з’яўляліся газета «Анахну кан» і бюлетэнь «Мы яшчэ тут!»), супрацоўнічаюць або супрацоўнічалі досыць вядомыя даследчыкі: гісторыкі Цімафей Акудовіч, Барыс Гольдзін, Маргарыта Кажанеўская, Уладзімір Краўцоў, Анатоль Сідарэвіч, Іна Соркіна, філолагі Лявон Баршчэўскі, Дзмітрый Дзятко, Віктар Жыбуль, Віталь Станішэўскі, металазнаўца Марыя Гальцова, псіхолаг Людміла Мірзаянава, эканаміст Маргарыта Акуліч… Прашу дараваць, калі на кагосьці забыўся. Многія з іх маюць дыплом кандыдата навук – калі на заходні манер, то доктара (Ph. D.). Асабіста я рады чытаць якасныя тэксты незалежна ад статусу аўтараў і дзякую ўсім, хто давярае сайту (спадзяюся, галоўны рэдактар мяне падтрымае :)) Тым не менш запрашаю амбітных навукоўцаў-практыкаў больш актыўна дзяліцца сваімі знаходкамі з чытачамі ізраільска-беларускага сайта. Мець дадатковую «творчую лабараторыю» нікому, бадай, не зашкодзіць…

Падобна, мінчанка М. Акуліч так і трактуе сайт – «трэніруецца» тут, потым пашырае свае публікацыі ў іншых месцах. Нядаўна ў яе выйшла невялікая электронная кніга «Идиш, Холокост и евреи Беларуси»; азнаямляльны фрагмент можна пачытаць бясплатна. Выданне будзе карыснае тым, хто цікавіцца мовамі ды гісторыяй краіны, аднак толькі пачынае знаёмства з «яўрэйскай тэмай». Нават сам выхад кнігі здольны падштурхнуць чытачоў да актыўнасці ў слушным кірунку; праўда, хацелася б усё-такі большай глыбіні, меншай колькасці памылак (Астравух стаў «Астарухам» і г. д.)… З пажаданнем аўтаркі ідышу – «хочацца верыць, што гэтая мова яшчэ загучыць у поўную сілу на беларускай зямлі» – цяжка не згадзіцца, іншая справа, што спадзеў на «заможныя краіны», якія, паводле М. Акуліч, маюць дапамагчы адраджэнню мовы грашыма, выглядае наіўна. «Або няхай яны ўсе разам скінуцца на даражэзны помнік ідышу, які трэба пабудаваць у РБ», – тут я магу толькі паціснуць плячыма. Як на мой одум, то лепей адны «жывыя» курсы ідыша з парай энтузіястаў, чым тузін помнікаў.

 

Па-свойму дбае пра ідыш-культуру Аляксандр Фурс, былы вучань «яўрэйскіх класаў» 132-й школы, каардынатар праекта «Яўрэйскія твары Беларусі», музыка і чалавек у пошуку. Ладзіць бясплатныя для наведвальнікаў экскурсіі, вось і 13.08.2017 запрашае прыйсці а 6-й вечара да брамы Вайсковых могілак Мінска. «Мы пазнаёмімся з постаццю ІзіХарыка і даведаемся, як Янка Купала адпачываў разам з класікам ідышыцкай літаратуры. Даведаемся, як габрэйскі хлопчык Самуіл Плаўнік патрапіў у “Нашу Ніву” ды яшчэ шмат цікавага!» – інтрыгуе Алекс (арфаграфія арыгінала захаваная). Мо і падскочу… З іншага боку, «ідышыцкае» на афішцы крыху насцярожвае – такi прыметнік мне не знаёмы. Ведаю словы «ідышны», «ідышысцкі»; нячаста сустракаю варыянт «ідышаўскі». Ну, хіба пасля экскурсіі вакабуляр папоўніцца…

Агулам беларуская культура, незалежна ад «намаганняў» адпаведнага міністэрства, паступова ўзбагачаецца… Расце музей «Прастора Хаіма Суціна» ў Смілавічах пад Мінскам, якому французскі калекцыянер нядаўна падараваў дзве работы Шрагі Царфіна (адну, гуаш «На лузе», сёлета, балазе ў музеі ёсць ужо зала Царфіна). Шчыруюць мае калегі-перакладчыкі, якім неабыякавая спадчына жывых і мёртвых пісьменнікаў, ідышных і іўрыцкіх. З апошніх найбольш пашанцавала, бадай, юбіляру гэтага месяца Этгару Керэту – у апошнія пару гадоў выйшла дзве яго кнігі па-беларуску.

Усе тры белмоўныя кнігі тав. Керэта: 2007, 2016, 2017

Ёсць неблагія шансы, што яшчэ сёлета ў Мінску будуць надрукаваныя зборнікі паэзіі Хаіма Нахмана Бяліка і Майсея Кульбака. Рыхтуецца і новы, больш дасканалы за ранейшыя пераклад рамана «Зельманцы» («Зэлмэнянцы») – імпэту мастака-ідышыста Андрэя Дубініна можна толькі пазайздросціць.

Зараз – колькі абзацаў пра аднаго ізраільска-беларускага рабіна, які ведае ідыш мо лепей за ўсіх нас, ды скіроўвае свае сілы ў сумнеўнае рэчышча… Я паглядзеў яго інтэрнэт-ролікі, жорстка раскрытыкаваныя ў сеціве (яўрэямі і неяўрэямі). У адрозненне ад некаторых гора-каментатараў, завочныя дыягназы ставіць не бяруся; Ігаэль І. выглядае здаровым чалавекам, і асаблівасці яго жэстыкуляцыі не выходзяць за рамкі нормы. Мяркуйце самі

Р. Ігаэль пад канец 2000-х вярнуўся з Кір’ят-Гата ў родны Мінск, пэўны час наведваў сінагогу на Даўмана, 13б, ды потым рассварыўся з кіраўнікамі, назваў яе «свінагогай» і з’ехаў жыць у Барань пад Оршай. (Папраўдзе, на Даўмана не такое ўжо кепскае месца, прынамсі яўрэі завітваюць не адно дзеля ежы, а сёлета прыязджаў туды памаліцца чалавек з Бразілі, які вывучае беларускую…) Рээмігрант узяўся выкрываць «апазіцыю» і «ліберастаў», заходнія спецслужбы, «сіянісцкі істэблішмент» і прафесійных яўрэяў РБ за тое, што адныя стварылі «міф пра Курапаты», а іншыя падтрымліваюць. Трасе кнігай свайго знаёмца, беларускага журналіста Анатоля С. (ужо не жыве), які ў 2011 г. даказваў, што ў Курапатах расстрэльвалі толькі гітлераўцы пасля 1941 г., а не «саветы» ў 1937–1941 гг. Падобныя «доказы» грамадскай камісіі не раз даследаваліся ў 1990-х гадах, і заўжды спецыялісты прыходзілі да высноў пра іх неабгрунтаванасць. Можна не давяраць Зянону Пазняку праз яго палітызаванасць – заявы пра «камуна-маскоўскі генацыд» у Курапатах сапраўды былі залішне эмацыйнымі – але прафесійным археолагам Міколу Крывальцэвічу і Алегу Іову я давяраю куды больш, чым неназванай жонцы Ігаэля, «тожа археолагу».

Рэбе Ігаэль «зрывае покрывы» ў стылі Анатоля Васермана (aka Онотоле)

Прыхільнікам «нямецкай версіі» можна падзякаваць хіба за тое, што яны крыху разварушылі абыякавае грамадства, падштурхнулі апанентаў да больш уцямных фармулёвак. Што да Ігаэля І., у яго лекцыі прагучалі цікавыя звесткі пра «Яму», дзе яўрэі нават у брэжнеўскі час збіраліся не толькі 9 мая (на грамадзянскі мітынг), а і, негалосна, 9 ава… Апошняя традыцыя была закладзена значна раней – з года вызвалення Мінска – і пратрывала да 1989 года. Мінская рэлігійная абшчына пераехала ў Сцяпянку, а потым на рог Друкарскай і Цнянскай з Нямігі пасля таго, як у сярэдзіне 1960-х была знесена Халодная сінагога. Каб жа паважаны рабін і далей разважаў на гэтыя, рэальна вядомыя і блізкія яму тэмы, а не пра «ўсенародна выбранага Прэзідэнта» і яго каварных ворагаў…

Вольф Рубінчык, г. Мінск

12.08.2017

wrubinchyk[at]gmail.com

Апублiкавана 12.08.2017  23:39

Хасиды. Здесь они жили…

Путешествуя по Беларуси, Владимир Короткевич записал: «Милый городок Столин, который был некогда столицей наиболее почитаемого хасидами цадика, а теперь – столица района». Московский исследователь Полесья Юрий Лабынцев отмечает, что «Столинские цадики были едва ли не самыми главными… Жили они в большом деревянном доме-дворце, который не сохранился. Бывшая синагога, построенная из кирпича в 1792 году, подвергалась значительным переделкам. Это прямоугольное в плане здание по своим контурам несколько тяготеет к сооружениям эпохи позднего барокко».

В каждой мировой религии существуют различные течения, ортодоксальные настроения, секты. Хасидизм как раз и есть одно из крупных религиозных движений в иудаизме.

«Пусть человек постоянно пребывает в радостном расположении духа, думает и верует, что в Боге источник всех благ и страданий, что во всяком предмете есть частица Божественной жизненной силы. Творцу надо служить не печалью, но радостью…» Эти слова были произнесены устами раввина из Межирича Баал Шем Това около трехсот лет тому назад среди несчастий, выпавших соплеменникам на их пути изгнания. Народ Авраама, казалось бы, обретший в ХV – XVI веках покой в Великом княжестве Литовском, Речи Посполитой, в XVIII столетии после жестоких войн и казацких набегов оказался здесь на грани выживания. Особенно страдали евреи южных, западных пределов государства. Учение благочестия Баал Шем Това внесло в сердца людей Торы радость бытия. Со временем и пригород Пинска Каролин (по-еврейски – Карлин, территория восточней современной улицы Советской), и местечко Столин стали влиятельным центром хасидизма, существование которого прервалось уничтожением еврейского населения фашистскими захватчиками в годы Великой Отечественной войны.

Но возвратимся в более отдаленное прошлое.

…У хасидизма уже было много последователей на Волыни, в Подолии, Галиции и Польше, но в Литве и Белоруссии поначалу о нем почти ничего не знали. Во второй половине XVIII века новое учение в Каролине стал проповедовать Аарон Перлов (род. в 1736 г.), прозванный Великим. Этот раввин занимал видное место в хасидской традиции, придерживаясь господствующего среди учеников Баал Шем Това мистического течения, положившего в основание культа мистический экстаз и энтузиазм (В. Лавский). Он говорил: «Всё можно у меня отобрать – кроме Бога, живущего в душе моей».

Аарон Великий скончался молодым, как утверждают, «сгорел от внутреннего Божественного огня» (Ф. Кандель). Его сын Ошер утвердил хасидизм в Столине и долгое время жил в городе над Горынью, однако вернулся в Пинск, где и умер.

Каролинские и столинские хасиды действовали как единая организация. Она так и называется до сих пор «Карлин-Столин». Хотя не всегда духовные лидеры постоянно находились в Столине, отдавая предпочтение Пинску.

Первенство строго передавалось по мужской линии фамилии. Ошера сменил сын Аарон. Чтобы не путать с Великим, его дедушкой, говорили: Аарон Второй. (По некоторым сведениям, столинская община «начала свое существование с того момента, когда Аарон, сын Ошера, жившего в Карлине, преследуемый недоброжелателями, в 1767 году переселился в Столин»). Наследник Аарона Второго имел имя Ошер или Ошер младший. Ему пришлось пережить отца только на один год. Хасидское предание говорит, что он остановил страшную эпидемию на Украине, как бы принеся себя в жертву. Ошер выехал в зараженную местность, где умирало много евреев, страстно молился, прося искупить своей смертью ниспосланную свыше беду. После этой кончины болезнь отступила. Когда осмотрели дорожные вещи раввина, в поклаже оказался только один погребальный саван.

Пятое поколение Перловых представлял Исроил. Он-то, не в пример предшественникам, чаще всего находился в Столине, оставил здесь жить детей Ошера и Моше.

В годы последующего лихолетья погибли или умерли пятеро сыновей раввина Исроила. Община могла возобновить существование только за рубежом, где проживали выходцы с Полесья, где не было религиозных притеснений. Этой работой занялся младший сын Исроила Йохонон (ум. в 1956 г.), признавший своим последователем внука ныне здравствующего раввина Боруха Меира Якова.

Община «Карлин-Столин» представлена практически во всем еврейском мире. Имеет синагоги, школы, ведет большую религиозно-просветительскую деятельность. Но вернуться на землю цадиков – руководителей паствы, праведников – «каролинцам» выпало относительно недавно. Возродить, казалось бы, навсегда утраченные традиции иудаизма и хасидизма на Полесье взялся с 1992 года молодой раввин Йохонон Берман. Американец по месту рождения, подвижник по духу, он своими родословными корнями связан с Беларусью, Украиной и Прибалтикой. Так, в Воложине его далекий предок возглавлял известную еврейскую школу. Незадолго до приезда к нам Йохонон служил в синагогах на Украине, покуда не был призван своим главным раввином Борухом восстановить общину в городе над Пиной. Дело пошло на лад. Появилась хоть и небольшая, но сплоченная религиозная организация. Удалось вернуть и обустроить синагогу Перловых.

В Столине же религиозную еврейскую жизнь еще предстоит воссоздать. И будет очень стыдно, если к тому времени исчезнут надгробия последнего иудейского кладбища, рухнут обветшавшие стены сохранившейся постройки синагоги – уникального для Беларуси памятника архитектуры XVIII столетия. Его состояние просто позорит город.

Скоро наступит иудейская Пасха, и раввин проведет праздничный ужин. «Рабами были мы фараону в Египте», – начнет он свой ответ на просьбу ребенка рассказать об исходе евреев. Тысячелетняя история народа, ставшего первым молиться единому Богу, словно оживет в этот вечер в неспешном повествовании учителя. Без малого пять веков из них принадлежит и прошлому края полей и лесов. Половина этих лет непременно была связана с летописью хасидского движения.

Вячеслав ИЛЬЕНКОВ

Последователей хасидизма отличает большая религиозность. Раввины славились не только глубоким знанием Закона иудейского, каббалы, но и блистательной мудростью. Вот несколько примеров.

* * *

Баал Шем Тов как-то сказал: «Забвение – это, по существу, изгнание, а память о пройденном пути – избавление».

* * *

Про Аарона из Карлина рассказывали, что однажды ночью постучался его друг, которого он не видел несколько лет. «Кто там?» – спросил рабби Аарон. «Я», – ответил друг, полагая, что его тут же узнают. «Один Бог имеет право говорить «Я», – ответил на это рабби Аарон. – Земля слишком мала, чтобы вместить два «я»».

* * *

Существует много преданий о пребывании рабби Шнеура Залмана в Петропавловской крепости. Рассказывают, что однажды к нему в камеру зашел комендант крепости и спросил: «Как следует понимать, что Бог говорит Адаму: «Где ты?» Ведь Бог вездесущ – разве Он не знает, где в этот момент находится Адам?» Рабби ответил на это так: «В любой момент Всевышний взывает к человеку: «Где ты? Чего ты достиг за свою жизнь? Как далеко ты продвинулся в своем мире? Бог спрашивает человека: «Ты прожил сорок шесть лет, – так где же ты находишься теперь?..» Услышав, что рабби назвал его возраст, комендант крепости положил ему руку на плечо и воскликнул: «Браво!» Но сердце его затрепетало.

(газета «Вечерний Столин», весна 2000 г.)

* * *

От belisrael.info: Увы, 16 с половиной лет, прошедшие с момента выхода статьи известного пинского краеведа В. Ильенкова, не принесли столинским евреям возрождения. В начале 2000-х делались попытки воссоздать общину, было зарегистрировано общество «Мост» во главе с энергичным Михаилом Чернявским. Он занимался бизнесом, записал диск с песнями на идише в своем исполнении…

vokladka2-1

Делались попытки организовать реставрацию синагоги – евреи переводили деньги на счет в райисполкоме. Ничего не вышло. М. Чернявский уехал за границу, общество «Мост» фактически распалось, Большая синагога выглядит сейчас примерно так, как здесь. Или здесь (фото прислано Р. Циперштейном из Пинска):

synag_stolin1

Отчасти утешает, что «в настоящее время поездка в Столин включена в большинство туристических программ, нацеленных не только на обычный отдых в Беларуси, но и таких как «Экотуризм в Беларуси», «Отдых выходного дня в Беларуси» (или «Отдых в Беларуси на выходные»), «Активный отдых в Белоруссии», «Детский отдых в Белоруссии» и во многие другие». Здесь одна из наших корреспонденток М. Коженевская (в соавторстве с Т. Вершицкой) рассказала о евреях Столина в контексте общебелорусской истории. А здесь материал «Беларусь глазами новозеландца: Столин» с любопытной подборкой фотографий и комментарием: «Да, в Столине евреев совсем мало осталось, но каждый год летом стекается большое количество наследников столинских евреев. В этом году [2013], мама рассказывала, их было около 400 человек!! Они молились рядом с синагогой…»

***

От редактора. На иврите, как правило, говорят Бааль Шем Тов, и имя Йохонон, как Йоханан

Опубликовано 2.10.2016 17:26

Женские благотворительные организации в конце ХІХ – начале ХХ в.

Коженевская М.Г. (Гродно, Беларусь)

Коженевская Маргарита

Деятельность женских благотворительных организаций в конце ХІХ – начале ХХ в.

(на примере Пинского женского еврейского благотворительного общества)

Среди представителей различных конфессий, проживающих на территории Беларуси, издревле была традиция помогать нуждающимся. Со временем подобная помощь стала приобретать организационные формы. Во второй половине ХІХ – начале ХХ вв. на территории белорусских губерний Российской империи стали активно создаваться женские благотворительные организации, которые своей деятельностью охватывали здравоохранение, воспитание, образование, социальное обеспечение и т.п.

Законодательные акты, принятые в этот период (Положение “Об учреждении мелкого кредита”, “Примерный устав общества пособия бедным”, “Положение об обществах и союзах” и т.п.) вызвали всплеск учредительства благотворительных обществ [1]. Нередким было создание обществ, которые оказывали помощь представителям той или иной религии. Наличие черты оседлости объясняет тот факт, что среди действующих в городах и местечках женских благотворительных обществ немало было таких, которые помогали нуждающимся евреям. В качестве примера, можно привести Пинское женское еврейское благотворительное общество, которое действовало на рубеже XIX-XX в. и оказывало помощь своим единоверцам.

Устав этого общества был утвержден 10 июня 1897 г. Располагалось оно в Пинске по ул. Завальная, в доме А. Гольдман [2, с. 32].

Пинское женское еврейское общество было создано с целью доставления средств к улучшению материального и нравственного состояния бедных евреев Пинска, без различий пола, возраста, званий и состояний. Помощь общества выражалась:

– в снабжении одеждой, пищей, приютом неимущих, если они не могли приобретать их собственными трудами, то выдачей им денежных пособий;

– в снабжении бедных больных медицинскими пособиями под наблюдением врача на дому;

– в определении малолетних в ремесленные и учебные заведения;

– в распространении в народе книг нравственного содержания.

По мере развития средств, обществу разрешалось открывать общественные столовые, дешевые квартиры, ночлежные дома, приюты и т.п.

Общество состояло из неограниченного числа лиц женского пола, иудейского вероисповедания всех званий, состояний. Членами общества не могли быть несовершеннолетние и учащиеся учебных заведений, а также подвергшиеся ограничению прав по суду.

Первоначальный состав женского благотворительного общества образовывался из 36 учредительниц, которые, по утверждению устава и немедленного созыва общего собрания, получали звание членов почетных, действительных или соревнователей, согласно принятыми на себя обязательствами. Члены, которые не уплатили до ближайшего общего собрания годовых взносов, не имели права участвовать в этом собрании.

Члены общества, действия которых нарушили интересы оного, исключались из состава, по постановлению общего собрания [4, с. 5].

В 1909 г. председательницей Пинского женского еврейского благотворительного общества являлась Эльяш Шарлотта Осиповна, товарищем председательницы – Каган Анна Монисовна, казначеем – Левин Рахиль Иосифовна, секретарем – Лурье Григорий Ааронович. В члены правления входили Блюменталь Регина, Лурье Ревекка, Лев Сима, Любжинская Вера, Рубинштейн Клара, Семежовская Фанни, Сольц Роза, Страшун Евгения, Тюкель Ольга, Фрадман Ревекка, Френкель Геня [4, с. 9].

Средства Общества состояли из членских взносов, доходов от капиталов и имуществ общества, пожертвований от посторонних лиц, различных учреждений (деньгами и вещами), а также отказов по духовным завещаниям. Все поступившие в Общество суммы, по назначению своему, подразделялись на капиталы неприкосновенный и расходный [4, с. 7].

Одним из способов получения средств на благотворительные нужды являлась организация драматических представлений, концертов, лотерей и и т.п. Так, в 1910 г. правление Пинского женского еврейского благотворительного общества обратилась с прошением к Минскому губернатору с целью добиться разрешения на устройство лотереи-аллегри в пользу Общества. Лотерею планировалось устроить в октябре или ноябре 1910 г. в г. Пинске на увеселительном вечере на сумму 1250 руб. Разыгрывать планировалось разные предметы домашнего обихода разной ценности [3, Л. 160-162].

Женское еврейское благотворительное общество оказывала нуждающимся иудеям Пинска разнообразную помощь, чему способствовала хорошо организованная финансовая деятельность. Согласно отчетам о деятельности общества, с 1902 по 1913 гг. обществом было оказано содействие по обучению в 1574 случаях, предоставлена медицинская помощь в 625 случаях, назначено денежных пособий 1971 раз [1, с. 31].

Нередко благотворительными обществами содержались мастерские, где дети из бедных семей могли получить те или иные навыки труда, которые в будущем помогали им зарабатывать средства на жизнь. Не было исключением и данное Общество, которое с 1899 г. содержало в Пинске мастерскую для девочек иудейского исповедания от 11 до 16 лет. Они бесплатно обучались грамоте и швейному мастерству. В мастерской обучались в 1907 г. – 60, а к 1911 г. – 106 учениц, которые обеспечивались одеждой и учебными пособиями. Женское общество представляло свои услуги и в поиске работы. Например, в 1903 г. ее получили 40 человек.

Общество заботилось о предоставлении средств, для улучшения материального положения и физического состояния родильниц. Оно выдавало беспроцентные ссуды, снабжало родильниц необходимыми предметами, пищей и денежным пособием.

Пинское женское еврейское благотворительное общество имело также специальный капитал в пользу пострадавших от погромов [1, с. 32].

Таким образом, в конце ХІХ – начале ХХ в. на территории белорусских губерний Российской империи активно создавались благотворительные организации. Часть из них были созданы представительницами прекрасного пола с целью оказания помощи различным категориям нуждающихся. Некоторые женские благотворительные общества формировались по религиозному принципу и стремились помогать своим единоверцам, ярким примером такой организации является Пинское женское еврейское благотворительное общество.

Литература

1. Функ, Ю. Общая характеристика еврейских благотворительных обществ на территории белорусских губерний в середине ХІХ – начале ХХ вв. / Ю. Функ // Веснік БДУ. Серыя 3. Гіст. Філас. Псіхал. Палітал. Сацыял. Экан. Права. – 2011. – № 2. – С. 5-10.

2. Помалейко, О.Л. Женские организации в Беларуси на рубеже веков (конец ХІХ-начало ХХ в.) / О.Л. Помалейко; науч. Ред. И.Р. Чекалова. – Минск: Тесей, 2012. – 128 с.

3. Отчёты и уставы благотворительных и пожарных обществ // НИАБ в Минске Ф. 295. – Оп. 1. – Д. 7950.

4. Устав Пинского женского еврейского благотворительного общества. – Пинск: Типо-литография Р. Вильковича, 1898. – 23 с.

Статья опубликована – Коженевская, М.Г. Деятельность женских благотворительных организаций в конце ХІХ-начале ХХ в. (на примере деятельности Пинского женского еврейского благотворительного общества) / М. Коженевская // Религия и общество – 10 : сборник научных статей /под общ. ред. В.В. Старастенко, О.В. Дьяченко. – Могилев : МГУ имени А.А. Кулешова, 2016. – С. 207-209.

Для сайта прислана автором 6 сентября.

Предыдущая статья автора

Обучение еврейских девушек в Гродненской губернии … 

Опубликовано 6.09.2016  20:27

Обучение еврейских девушек в Гродненской губернии …

Маргарыта Кажанеўская

АДУКАЦЫЯ ЯЎРЭЙСКІХ ДЗЯЎЧЫН У ЖАНОЧЫХ ДЗЯРЖАЎНЫХ СЯРЭДНІХ НАВУЧАЛЬНЫХ УСТАНОВАХ ГРОДЗЕНСКАЙ ГУБЕРНІ Ў ДРУГОЙ ПАЛОВЕ ХІХ – ПАЧАТКУ ХХ СТСТ.

У другой палове ХІХ – пачатку ХХ ст. на беларускіх землях інтэнсіўна развівалася жаночая сярэдняя адукацыя, што стала вынікам поспеху эмансіпатарскага руху. Пад уплывам дэмакратычнай грамадзкасці Міністэрства Народнай Асветы вымушана было прызнаць неабходнасць адкрыцця хаця б у губернскіх гарадах такіх жаночых навучальных устаноў, якія б па сваім характары і ўзроўні адукацыі набліжаліся да гімназій. Такое рашэнне канчаткова было прынята ў 1858 г., калі ў некаторых гарадах Паўночна-Заходняга краю пачалі адкрывацца Марыінскія вучылішчы, пазней перайменаваныя ў гімназіі. Першае Марыінскае вучылішча на тэрыторыі Гродзенскай губерні адчыніла свае дзверы 7 студзеня 1860 г. у губернскім горадзе Гродна, яно была перайменавана ў гімназію ў 1862 г. і стала першай дзяржаўнай жаночай навучальнай установай на тэрыторыі Беларусі [12, с. 31-33].

6 кастрычніка 1861 г. было дазволена прымаць ў гімназіі яўрэек [12, с. 33]. Паколькі ў сярэдзіне ХІХ ст. сярэдняй яўрэйскай адукацыі не існавала, яўрэйскія хлопцы і дзяўчаты ішлі вучыцца ў агульныя гімназіі і прагімназіі. Для яўрэяў жаночыя гімназіі з’яўляліся адзінымі навучальнымі ўстановамі, дзе іх дочкі маглі атрымаць сярэднюю адукацыю, якая знаходзілася на ўзроўні сучасных на той час патрабаванняў [4]. Трэба адзначыць тое, што па яўрэйскай традыцыі жанчыны былі вызваленыя ад пачатковай адукацыі, якая была абавязковая для мужчын, а імкненне жанчыны да навукі ўвогуле ўспрымалася з падазронасцю, лічылася адступленнем ад жаноцкасці. Аднак, час дыктаваў іншыя ўмовы, што выклікала змяненне стаўлення да жаночай адукацыі ў яўрэйскім асяроддзі.

Згодна з зацверджаным 9 студзеня 1862 г. уставам вучэбны курс жаночых гімназій быў разлічаны на 7 класаў, які ўключаў у сябе Закон Божы, рускую мову і славеснасць, гісторыю, геаграфію, прыродазнаўства, арыфметыку, геаметрыю, фізіку і касмаграфію, чыстапісанне і рукадзелле. Гэтыя прадметы лічыліся абавязковымі. За асобную аплату жадаючыя маглі навучацца мовам, маляванню, спевам, танцам і музыцы. У пачатку ХХ ст. у жаночых гімназіях была ўведзена лацінская мова, дамаводства, гімнастыка і гігіена [12, с. 33].

Жаночыя гімназіі з’яўляліся ўстановамі, накіраванымі на тое, каб даць гуманітарную адукацыю. Аднак, у жаночых гімназіях прыродазнаўчым навукам надавалася больш увагі, чым у мужчынскіх, дзе гуманітарныя прадметы складалі 81 %. На выкладанне геаграфіі ў жаночых гімназіях адводзілася на 2 урокі больш, гісторыі – на 2 урокі менш, матэматыкі – на ўрок больш, чым у мужчынскіх гімназіях. 26 мая 1872 г. было дазволена ўвесці ў жаночых гімназіях выкладанне закона іудзейскай веры (на рускай мове) [12, с. 102].

Значная колькасць яўрэйскіх дзяўчат у гімназіях уплывала на прыняцце пэўных рашэнняў у адносінах да прадметаў. У канцы ХІХ ст. прапанавалася выкладаць дамаводства ў гімназіях. Пытанне аб гэтым уздымалася неаднаразова. У пачатку ХХ ст. прадмет дамаводства быў уведзены ў якасці эксперымента ў абмежаванай колькасці гімназій. Камісія, абраная педагагічным саветам Слонімскай жаночай гімназіі, лічыла пажаданым увядзенне дамаводства, але цяжкім з прычыны таго, што большасць вучаніц складаюць яўрэйкі, для якіх веды па вядзенні нашай кухні непатрэбныя [10, л. 145].

Асобная ўвага ў жаночых гімназіях была звернута на вывучэнне рускай мовы і літаратуры. Афіцыйна гэта тлумачылася нізкай паспяховасцю вучаніц па прадмету. Як сведчаць дакументы, большая колькасць гімназістак былі яўрэйкамі і на рускай мове размаўлялі толькі ў сценах навучальнай установы [9, л. 154].

Яркім прыкладам таго, што яўрэйкі складалі значную частку вучаніц гімназій, з’яўляецца Гродзенская жаночая гімназія. У 1875 г. з 237 вучаніц было 98 яўрэек (41%) [2, л. 63], 1905 г. – з 501 вучаніцы 184 яўрэйкі (36 %) [8, л. 46]. У 1914 г. на паседжанні педагагічнай канферэнцыі з мэтай вывучэння вучэбнай, выхаваўчай дзейнасці настаўнікаў і навучэнцаў было адзначана, што яўрэйкі дастаткова паспяхова вучыліся ў гімназіі. Так, за 1914 г. залаты медаль атрымалі 3 дзяўчыны-яўрэйкі з чатырох, сярэбраны медаль атрымалі 3 вучаніцы, з якіх 2 былі яўрэйкі. Аднак не ўсе вучаніцы яўрэйскай нацыянальнасці вучыліся добра і мелі добрыя паводзіны. Вучаніца трэцяга класа Гельгор Рэвэка засталася на другі год, таму што не паспявала больш, чым па трох прадметах, а вучаніцы трэцяга класа Абрамскай Рахіль была зніжана адзнака за паводзіны за прагулку па вуліцы з вучнем рэальнага вучылішча [6, л. 54, 59]. У 1913 г. вучаніцам Гродзенскай гімназіі іудзейскага веравызнання былі зніжаны адзнакі па паводзінах з прычыны няўважлівасці ў час урока, за нясціплыя паводзіны ў тэатры, за падробку подпісу маці ў вучнёўскім журнале, за тое, што засталіся на вечары звыш дазволенага часу ў асяроддзі маладых людзей [7, л. 53].

Што тычыцца праграмы навучання дзяўчат у Гродзенскай жаночай гімназіі, то ў дадзенай навучальнай установе выкладаліся такія прадметы як руская славеснасць, матэматыка і касмаграфія, французская і нямецкая мовы, геаграфія, руская мова, арыфметыка, прыродазнаўчая гісторыя, чыстапісанне, гісторыя, маляванне, рукадзелле, танцы, Маісееў закон (у 1890 г. яго выкладаў Аарон Рэвес) [5].

У жаночых гімназіях існавалі спецыяльныя ўнутраныя правілы паводзін для вучаніц, якія былі зацверджаны 4 мая 1874 г. і распаўсюджваліся на гімназіі Гродзенскай губерні. Правілы датычыліся ўсяго навучальна-выхаваўчага працэсу ў гімназіі. Згодна з імі, вучаніцы, што не з’явіліся ці спазніліся на заняткі, павінны былі прадставіць ад бацькоў ці родных спраўку аб хваробе ці іншай уважлівай прычыне. Гімназісткі павінны былі насіць сукенкі вызначанай формы цёмна-карычневага колеру з чорным фартухом. Прычоска павінна быць простай і ахайнай, валасы заплецены ў косы, забаранялася насіць банты і стужкі. Выключалася нашэнне ўпрыгожванняў: бранзалетаў, гадзіннікаў, пярсцёнкаў [12, c. 119].

У пачатку ХХ ст. колькасць жаночых гімназій у Віленскай навучальнай акрузе павялічылася. Да адчыненых у гэты перыяд гімназій адносяцца Брэсцкая (1906 г.), Ваўкавыская (1909 г.), Слонімская (1910 г.).

Слонімская жаночая гімназія была адчынена 24 верасня 1910 г. На момант адкрыцця ў гімназіі было 375 вучаніц, з якіх яўрэек было 269 (72%) [3, л. 4]. У гімназіі выкладаліся такія прадметы, як руская мова, Закон Божы, закон яўрэйскай веры, гісторыя, прыродазнаўчая гісторыя, матэматыка, маляванне, арыфметыка, геаграфія, французская і нямецкая мовы, рукадзелле, чыстапісанне, танцы разам з гімнастыкай, у некаторых класах свецкія спевы [3, л. 5; 10, л. 34].

Гімназія складалася з 7 асноўных класаў і двух паралельных (5 “б”, 6 “б”). Сярод вучаніц былі прадстаўнікі розных саслоўяў і веравызнанняў. Дзейнасць кіраўніцтва гімназіі была накіравана на тое, каб выхаваць вучаніц фізічна і духоўна правільна, звяртаючы ўвагу на іх індывідуальныя здольнасці.

Сярод абавязковых прадметаў значная ўвага надавалася рускай мове, таму што вынікі працы настаўнікаў хаця і былі задавальняючыя, аднак, дасягненню пажаданых поспехаў перашкаджаў склад вучаніц, сярод якіх 60 % былі яўрэйкі. Для такіх гімназістак руская мова з’яўлялася толькі мовай школы, у хаце яны пераважна ўжывалі яўрэйскую [10, л. 153].

Замест Закона Божага як абавязковага прадмета прадстаўніцы іудзейскага веравызнання вучылі асновы яўрэйскай веры. У Слонімскай жаночай гімназіі дадзены прадмет выкладалі Ізраіль Ільіч Штейнман, які ў свой час скончыў Віленскі яўрэйскі настаўніцкі інстытут, і Рувім Барысавіч Шумах, які меў званне настаўніка пачатковых вучылішч. На ўроках па дадзеным прадмеце, напрыклад, у 7 класе вывучалася гісторыя яўрэйскага народа ў сярэднія вякі, становішча народа ў дадзены перыяд. Становішча яўрэяў у Італіі, Францыі, Германіі, на Русі і ў Хазарскім каганаце. Вывучаліся перыяды крыжовых паходаў, выгнанне яўрэяў з Англіі, Францыі, Іспаніі, Партугаліі, Германіі ў гета, ілжывыя абвінавачванні, становішча яўрэяў у Польшчы. Шмат увагі было нададзена яўрэйскай літаратуры, біяграфіі яўрэйскіх мудрацоў і пісьменнікаў [6, л. 22-24].

З мастацкіх прадметаў вучаніцы навучаліся маляванню, спевам і танцам разам з гімнастыкай. Рукадзеллю як абавязковаму прадмету навучаліся вучаніцы ўсіх класаў (1-6). Музыка не выкладалася ў гімназіі з-за адсутнасці інструмента [9, л. 15].

З неабавязковых прадметаў гімназісткі вывучалі французскую і нямецкую мовы. Пастаноўка выкладання моў была тэарэтычна-практычнай, пры гэтым перавага аддавалася натуральнаму метаду: пры паслядоўным вывучэнні тэорыі мовы паступова ўводзяцца размоўныя яго элементы. Да неабавязковых прадметаў адносілася таксама гігіена, аднак у Слонімскай жаночай гімназіі яе вывучалі ўсе вучаніцы 7 класа [9, л. 17].

Нягледзячы на тое, што Слонімская жаночая гімназія была дзяржаўная і ўсесаслоўная, былі класы, дзе вучыліся толькі яўрэйкі. Прыкладам тут могуць быць класы 5 “Б” і 6 “Б”, а таксама сюды можна ўключыць 7 клас, дзе з 43 выпускніц толькі адна была каталіцкага веравызнання.

Вучаніцы 5 “Б” класа найбольш паспяхова вучыліся па такіх прадметах як алгебра, французская мова, руская мова, закон яўрэйскай веры. Па ўсіх прадметах паспявалі 25 з 37 гімназістак (67,57 %). Па выніках экзамену ў канцы навучальнага 1910/1911 гг. пераведзены ў 6 клас 23 вучаніцы, 11 вучаніц пераздавалі экзамены пасля канікул, а 3 былі пакінутыя на другі год [11, л. 25].

Вучаніцы 6 “Б” класа найбольш паспяхова вучыліся па прадметах: закон яўрэйскай веры, руская мова, алгебра, геаметрыя, фізіка, гісторыя, рукадзелле. Усяго ў класе вучылася 37 вучаніц, з якіх па ўсіх прадметах паспявалі 33 (89,19%) [11, л.28].

У 1910/1911 навучальным годзе ў 7 класе было 47 вучаніц (46 з іх былі іудзейскага веравызнання), з іх скончылі сямікласны курс гімназіі 43. Усе яны прыналежалі да гарадскога саслоўя. Найбольш паспяхова ішлі такія прадметы як Закон Божы (для пераважнай большасці закон яўрэйскай веры), руская мова, касмаграфія, геаграфія, французская мова, маляванне і педагогіка. Па ўсіх прадметах паспявалі 30 вучаніц (70,21%). Па выніках года 45 вучаніц былі дапушчаны да выпускных экзаменаў, з якіх 43 паспяхова здалі іспыты і атрымалі атэстаты. 8 вучаніц атрымалі медалі: 2 залатыя і 6 сярэбраных. Усе медалісткі былі яўрэйкамі [11, л. 32].

І гэта далёка не ўсе прыклады таго, што пераважная большасць вучаніц жаночых дзяржаўных сярэдніх навучальных устаноў Гродзенскай губерні, як правіла, былі іудзейскага веравызнання. У 1914 г. у Ваўкавыскай жаночай гімназіі з 252 вучаніц было 112 яўрэек (44%), ў Беластоцкай Мікалаева-Аляксандраўскай гімназіі з 664 вучаніц – 401 яўрэйка (60%) [1, л. 5,6]

Такім чынам, у другой палове ХІХ – пачатку ХХ стст. расійскі ўрад адчыняе яўрэям дзверы ва ўсесаслоўныя школы. У выніку прадстаўнікі гэтага народа, часам насуперак шматгадовым традыцыям, сталі пераважаць у сярэдніх навучальных установах, што яскрава бачна на прыкладах жаночых гімназій Гродзенскай губерні.

Спіс выкарыстаных крыніц і літаратуры:

1. Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі ў Гродна (НГАБ у г. Гродна). – Фонд 14. – Воп. 1. – Спр. 460.

2. НГАБ у г. Гродна. – Фонд 1. – Воп. 15. – Спр. 531.

3. НГАБ у Гродна. – Фонд 370. – Воп. 1. – Спр. 160.

4. Іванчык, А.А. Развіццё сярэдняй яўрэйскай адукацыі ў Гродзенскай губерніі в ХІХ – начале ХХ в. / А.А. Іванчык // Навука-2008: зб. навук. арт. / Гродзенскі дзяржаўны ўніверсітэт імя Я. Купалы; рэд.кал.: А.І. Борка (адк. рэд). – Гродна: ГрДУ, 2008. – С. 146–150.

5. Памятная кніжка Гродзенскай губерні на 1890 г. / Выд-ва Гродзенскага статыстычнага камітэта. – Гродна: Тыпаграфія губернскага праўлення, 1891.

6. НГАБ у г. Гродна. – Фонд 370. – Воп. 1. – Спр. 11.

7. НГАБ у г. Гродна. – Фонд 39. – Воп. 1. – Спр. 588.

8. НГАБ у г. Гродна. – Фонд 39. – Воп. 1. – Спр. 2– 10.

9. НГАБ у г. Гродна. – Фонд 370. – Воп. 1. – Спр. 22.

10. НГАБ у г. Гродна. – Фонд 370. – Воп. 1. – Спр. 21.

11. НГАБ у г. Гродна. – Фонд 370. – Воп. 1. – Спр. 20.

12. Ступакевіч, М.А. Жаночая адукацыя ў Беларусі (другая палова ХІХ – 1917 г.) / М.А. Ступакевіч. – Гродна: ГрДУ, 2006. – 170 с.

Апублiкавана ў зборнiку матэрыялаў канферэнцыi (Шлях да ўзаемнасці – Droga ku wzajemności: матэрыялы XVIII міжнар. Навук. Канф. (Гродна, 15-16 лістапада 2012 г.) / рэдкал.: Я. Панькоў, І. Папоў, Э. Ярмусік. – Ліда: Лідская друкарня, 2014. – С. 177-181. )

Глядзi таксама ранейшы матэрыял

Начальное женское еврейское образование в Гродненской губернии

Размешчана 1 лiпеня 2016  02:44

Начальное женское еврейское образование в Гродненской губернии

М. Г. КОЖЕНЕВСКАЯ

НАЧАЛЬНОЕ ЖЕНСКОЕ ЕВРЕЙСКОЕ ОБРАЗОВАНИЕ В ГРОДНЕНСКОЙ ГУБЕРНИИ

ВО ВТОРОЙ ПОЛОВИНЕ ХІХ – НАЧАЛЕ ХХ В.

Статья посвящена проблеме развития начального женского еврейского образования в Гродненской губернии во второй половине ХІХ – начале ХХ в. Показаны основные этапы возникновения и развития начального женского еврейского образования в данном регионе на протяжении изучаемого периода. На основе мемуаров и архивных данных, автор рассматривает деятельность различных видов еврейских учебных заведений на территории губернии, где девочки могли получить начальное образование. Выявленные процессы трансформации сферы традиционного еврейского образования наиболее ярко отразили изменения в еврейском обществе.

Образование играло важнейшую роль при определении места, которое человек занимал в еврейском обществе, так как высокий социальный статус обеспечивался не знатностью происхождения, а ученостью. Общество долгое время не придавало особенного значения образованию девочек и лишь в мужчине видело человека, достойного изучать Закон. Воспитание же дочерей преследовало узкие цели – вырастить добродетельных девушек, умеющих молиться и хорошо знающих те заповеди, выполнение которых обязательно для женщины.

XIX – начало XX в. внесли много нового в сложившуюся веками систему традиционного еврейского образования. Именно в трансформации сферы образования наиболее ярко отразились социально-экономические и политические изменения еврейского общества.

С первых лет жизни девочка усваивала нормы поведения, моральные и религиозные ценности в лоне своей семья. Воспитанием и обучением занимались матери, которые служили объектом подражания для своих дочерей. От нее девочка узнавала, как зажигать свечи, произносить над ними благословение, у неё же училась выполнять домашнюю работу. Конечно, девочка разглядывала вместе с братьями иллюстрации в книгах, имевшихся в доме, и просила объяснить увиденное [1, с. 37].

Нанять специального учителя могли лишь в богатых семьях. На раннем этапе развития женского образования в состоятельных семьях обучение дочерей часто ограничивалось молитвой и религиозными темами. Девочкам часто нанимали домашнего учителя, который учил их читать и писать на идише [2].

О таком домашнем учителе, вспоминает в своих мемуарах Белла Шагал: «Старый учитель, который приходит давать нам уроки, скользит по двору как тень. Маленький, короткий, он прижимается к стене, как будто боится, что его кто-то тронет. – Басенька, – улыбается он. – Ты запомнила алфавит? Иди, позови Аврамеле. Сегодня мы будем учиться, правда? Он такой смиренный человек, хочет научить нас хотя бы алфавиту, подвести к страницам Библии, как он говорит. Почему же он боится быть с нами твердым? В конце концов, не мы, а родители наняли его. Мы злые. Только когда он спит, мы его жалеем. Мне хочется сказать ему, что с сегодняшнего дня я буду хорошо учиться» [3].

Начальное образование еврейский мальчик получал в хедере или в Талмуд-Торе. В 1894 г. в Гродненской губернии воспитанниками хедера было 64 % от всего контингента детей школьного возраста. Главным учителем в хедере был меламед, который учил детей закону веры и еврейской грамоте. В хедерах получали образование почти 90 % всего еврейского населения Беларуси, что было обусловлено религиозными соображениями родителей [4, с. 77].

Среди белорусского еврейства традиционный хедер для девочек стал популярен в середине XIX в. Однако стоит отметить, что число девочек, по сравнению с числом мальчиков, было незначительным. Девочек могли отправить учиться в хедер вместе с мальчиками, для них также существовали специальные хедеры, иногда находившиеся по соседству с помещением для мальчиков. Девочек обучала образованная женщина или жена раввина – «ребецин». В программу входила арифметика, обучение чтению и письму на идише, также изучение молитв. Учебниками служили Tekhinot и Zeena ureena (молитвы на идише, предназначенные для женщин). Девочки проводили большинство времени за играми, по очереди читая вслух, в некоторых случаях их также обучали шитью [2].

Согласно ведомости об учебных заведениях Гродненской губернии за 1914 г., наибольшее количество хедеров, где обучались девочки, находилось в Белостоке. В 113 хедерах воспитывались до 3000 мальчиков и до 400 девочек. На территории губернского Гродно насчитывалось 34 хедера, в которых училось 769 мальчиков и 61 девочка[5].

Полина Венгерова в своих мемуарах описывает хедер, которые посещала в Бресте. «В один прекрасный день мама вдруг позвала меня в столовую. Там уже сидел, реб Лейзер, меламед, и мать, обращаясь к нему, сказала: «Вот моя Песселе, завтра она вместе с Хавелебен (моя сестра) придет к вам в хедер». … Теперь мне нужно было проститься с веселыми играми. … Правда, меня немного утешал интерес к месту действия моей новой жизни» [6, c. 61].

Автор весьма подробно описала свое пребывание в хедере в первый день: «Страх, смущение, множество незнакомых лиц, духота помещения, низкий потолок, на который я все время боязливо взглядывала – все это встало комом в горле, и я не нашла ничего лучшего, как вдруг заплакать во весь голос. Реб Лейзер пытался меня успокоить, обещая, что сегодня учение ещё не начнется, что я смогу на перемене поиграть с девочками … Я немного успокоилась, но не решалась сдвинуться с места. Сестра прочла один абзац с учителем, повторила его со старшим помощником и собралась идти на улицу, взяв меня с собой. Но я не согласилась. … После обеда в хедере, сестра взяла меня за руку, потом одна из учениц за другую, и я очутилась на улице и приняла участие в играх. Это продолжалось до семи вечера. Потом нас созвали в помещение хедера на вечернюю молитву. Помощник учителя стоял посредине, а мы толпились вокруг, не сводя с него глаз и повторяя за ним каждое слово. Потом все быстро разошлись по домам» [6, c. 65, 66].

Исходя из описаний мемуаристки, можно говорить и о том, что в хедере девочки получали не только навыки чтения и письма, но и определенные знания по ведению домашнего хозяйства. «Каждый день жена ребе выбирала одну из учениц, чтобы та помогала ей в домашних обязанностях. Во мне она тоже нашла послушную и услужливую помощницу. Иногда я качала в колыбели ее дочку, иногда помогала ей посыпать мукой противень, когда она собиралась ставить хлеб в печь» [6, c. 68].

Многие девочки покидали хедер из-за различных социальных факторов – начинали учиться дома или переходили в новый тип школ, государственных и частных.

В конце ХIХ – начале ХХ в. повсеместно начали открываться еврейские частные школы, в которых девочки получали начальное образование. В Гродненской губернии подобные школы появились в 50-60-е годы ХІХ века. Наиболее активно этот процесс проявляется в конце 70-80-х годов ХІХ века. Тогда были созданы Гродненское трехклассное женское училище (1852 г.), Брестское одноклассное женское училище (1885 г) [7]. В Гродно у 1884 г. было открыто частное одноклассное женское училище Бейлы Гальперн, в котором в 1885/1886 учебном году обучались 63 девочки [8].

Согласно «Памятной книжки Гродненской губернии» за 1910 г. в Гродно действовали два частных женских еврейских училища: одно из них находилось на ул. Замковой (в доме Шилингова), а другое – на ул. Тюремной (в доме Яновского) [8].

По предписанию Министерства Народного Просвещения от 10 декабря 1885 г. открывать частные еврейские училища могли лишь еврейки [9]. Архивные источники позволяют назвать имена организаторов начального еврейского образования для девочек в Гродно во второй половине ХIХ – начале ХХ в.: Теофания Острогорская, Бейла Гальперн, Тамарина, Погребецкая, Гиршкохун и др. [8].

Каким образом происходил процесс обучения в частных еврейских женских училищах, мы можем проследить на примере Пружанского частного одноклассного женского еврейского училища.

Данное учебное заведение было разрешено открыть Управлением Виленского учебного округа 23 марта 1910 г. начальной учительнице Годес Липштейн. Это решение объяснялось тем, что 2/3 населения г. Пружаны на начало ХХ в. составляли евреи. Поскольку женского еврейского училища ранее не существовало, то обучение еврейских девочек русской грамоте осуществлялось совершенно неподготовленными лицами. Новое учебное заведение имело целью давать еврейским девочкам школьного возраста правильное элементарное образование. Училище состояло из одного основного и приготовительного класса, при этом приготовительный класс мог быть разделён на два отделения с годичным курсом в каждом. Содержалось училище за счёт платы за обучение [10].

В училище обучались только приходящие еврейские девочки не моложе 7 и не старше 13 лет. Приём учащихся в училище совершался в начале года, а по соответствующим испытаниям допускались и в течение всего года. В начале учебного года учащиеся приготовительного класса поступали без предварительных испытаний. Число учащихся в каждом классе не должно было превышать 50 человек [10].

В училище преподавались такие предметы, как закон еврейской веры, русский язык, арифметика, чистописание, рукоделие и пение. Русский язык, арифметика и чистописание преподавались по программам, утверждённым для одноклассных еврейских народных училищ Виленского учебного округа. На уроках объяснительного чтения в основном классе должны были прочитываться статьи по истории и географии России. Занятие по закону еврейской веры в приготовительном классе подразумевало чтение молитв с переводом и объяснением их на русский язык, ознакомление с важнейшими религиозными обрядами, а в основном же классе – Библейская история в рассказах, объяснение 10 заповедей, праздников и постов. На уроках пения изучались гимны «Коль славен», «Боже, Царя храни!», а также соответствующие детскому возрасту русские народные песни [10].

Все предметы в училище преподавались на русском языке и по учебникам, допущенным Министерством Народного Просвещения к употреблению в начальных учебных заведениях.

Обучение начиналось с 20 августа по 1 июня ежедневно, кроме дней субботних, табельных и высокоторжественных, а также еврейских праздников. Уроки начинались в 9 часов утра и продолжались по 50 минут каждый, перемены между уроками были 10 минут. Прошедшим полный курс обучения в училище и сдавшим испытания, выдавалось свидетельство согласно установленной для частных училищ форме [10].

Таким образом, на примере Пружанского частного еврейского женского училища можно говорить о том, что в частных женских еврейских учебных заведениях наблюдалось сочетании еврейской традиции (к примеру, преподавание закона еврейской веры) и светского образования (обучение на русском языке).

К началу ХХ века стали появляться начальные еврейские школы, где вместе обучались мальчики и девочки. Российские власти, содействуя открытию подобных школ, видели в дальнейшем определенные результаты. Происходило нравственное взаимодействие: мальчики становились более мягкими в манерах и обращении, девочки утрачивали излишнюю сентиментальность и изнеженность, становились более самостоятельные. Практическая польза проявлялась в том, что соревнования с девочками заставляло мальчиков усерднее заниматься. Смешанные школы должны были благотворно влиять на общий уровень нравственности юношества [11].

В 1888 г. в Гродненской дирекции народных училищ насчитывалось 17 частных мужских еврейских училищ с отделением для девочек, где обучалось 602 мальчика и 286 девочек [12].

Примером смешанного еврейского начального учебного заведения может служить Ружанское двухклассное еврейское училище. На 1 января 1914 г. тут обучались 55 мальчиков и 57 девочек [13].

В 1915 г. женское еврейское начальное образование в г. Гродно было представлено тремя двухклассными училищами для девочек, и одним двухклассным училищем, в котором обучались и мальчики, и девочки [8].

Таким образом, во второй половине XIX – начале XX века происходило возникновение и развитие начального женского еврейского образования. Появились женские начальные учебные заведения, широкое распространение получила практика смешенного обучения детей в начальных школах различного типа и уровня. Выявленные процессы трансформации сферы традиционного еврейского образования наиболее ярко отразили изменения в еврейском обществе.

The article is devoted to the problem of the development of female Jewish primary school in Grodno province in the second half of the XIX – early XX centuries. Main stages of the development of primary female Jewish education during the period studied. Based on the memoirs and archival data, the author examines the activities of the various types of Jewish schools in the province, where the girls are able to complete their primary education.

Список литературы

1. Главы из истории и культуры евреев Восточной Европы: в 10 частях. Часть 5-6. – Тель-Авив: Изд-во Открытого ун-та Израиля, 1995. – 308 с.

2. Архипецкая, А. Еврейское женское образование в Российской империи в конце XIX – начале XX века / А. Архипецкая // Проблемы еврейской истории: материалы научных конференций Центра «Сэфер» по иудаике. Часть 1. – Москва, 2008. – С. 333-344.

3. Шагал, Б. Горящие огни / Б. Шагал. – М.: Текст, 2006. – 380 с. [электронный ресурс] – Режим доступа: www. webreading.ru/sci_/sci_history/bella-shagal-goryaschie-ogni.html.: Дата доступа: 10.03.2010.

4. Баранава, А. Да пытання аб гісторыі адукацыі яўрэяў у Беларусі ў ХІХ – пачатку ХХ ст // Беларусіка. – Кн.4: Яўрэйская культура і яе ўзаемаадносіны з беларускай і іншымі культурамі. – Мн.: Навука і тэхніка, 1995. – 382 с.

5. Ведомость об учебных заведениях в Гродненской губернии за 1914 г. // Национальный исторический архив Беларуси в г. Гродно (НИАБ в г. Гродно). Фонд 14. – Оп. 1. – Д. 460. – Л. 5– 11.

6. Венгерова, П. Воспоминания бабушки: Очерки культуры истории евреев России в ХІХ века / П. Венгерова. – М.: Мосты культуры, 2003. – 350 с.

7. Иванчик, А.О. Еврейские учебные заведения в Гродно в ХІХ – начале ХХ века / А. Иванчик // Гродна і гродзенцы: дзевяць стагоддзяў гісторыі (да 880-годдзя горада): матэрыяды міжнар. навук. канфер., Гродна, 10-11 красавіка 2008 г. / Гродз. дзярж. ун-т; рэдкал. А.І. Антоненка [і інш.]. – Гродно, 2008. – С. 495– 498.

8. Соркіна, І. Навучальныя ўстановы, настаўнікі і вучні Гродна ў 60-я гады ХІХ – пачатку ХХ ст. / І. Соркіна // Гарадзенскі палімпсест. 2010. Дзяржаўныя і сацыяльныя структуры XVI – XX ст. / Пад рэд. А.Ф.Смаленчука, Н.У.Сліж. – Мінск: Зміцер Колас, 2011. – С.357.

9. Скир, А.Я. Еврейская духовная культура в Беларуси / А.Я. Скир. – Мн.: Маст. літ., 1995. – 144 с.

10. Дело об открытии еврейского женского училища в г. Пружаны в 1910 г. // НИАБ в г. Гродно. Фонд 840. – Оп. 1. – Д. 109. – Л. 4– 11.

11. Совместное обучение мальчиков и девочек // Еврейская школа. – 1904 г. – февраль. – С. 63– 64.

12. Ведомость о числе учебных заведений и учащихся состоящих в ведении Гродненской дирекции народных училищ за 1888 г. // НИАБ в г. Гродно. Фонд 14. – Оп. 3. – Д. 69. – Л. 3– 25.

13. Отчётная ведомость о Ружанском двухклассном еврейском училище // НИАБ в г. Гродно. Фонд 839. – Оп. 1. – Д. 220. – Л. 2– 15.

Коженевская Маргарита

Коженевская Маргарита

Об авторе:  магистр исторических наук и аспирантка Гродненского государственного университета им. Янки Купалы. Сфера научных интересов связана с историей еврейской общины Беларуси. Неоднократный участник экспедиций по изучению истории и культуры евреев Беларуси и автор ряда статей, которые опубликованы не только в сборниках, вышедших по итогам конференций (продолжительный период времени занималась изучением женского еврейского образования в Гродненской губернии во второй половине ХІХ – начале ХХ вв), а также есть в книге о еврейском местечке Лепель, которая вышла по итогам экспедиции Центра Сэфер.

“Мне бы хотелось поделиться некоторыми статьями с читателями сайта belisrael.info. (к примеру, статья «Начальное женское еврейское образование в Гродненской губернии во второй половине ХІХ-начале ХХ вв.», которая была опубликована в сборнике научных статей «Наука-2013».)

Опубликовано 3 июня 2016  23:46