From Israel to Australia. About Jews and everything else / מישראל לאוסטרליה. על היהודים ועל כל דבר אחר / От Израиля до Австралии. О евреях и обо всем на свете / Ад Iзраiля да Аўстралii. Аб яўрэях i ўсiм на свеце / Від Ізраїлю до Австралії. Про євреїв і все на світі
Шалом! Гэтае лета, дый шырэй, апошні год у РБ – нейкі трыумф альбо шабаш пасрэднасці (на мове суседняй дзяржавы маю трэцяліпеньскі тэксцік «Пасрэднасць на маршы», дзе, натуральна, былі паказаны далёка не ўсё факты й тэндэнцыі). А пачалося ўсё значна раней…
З нагоды ўганаравання «вялікага гуманіста» Міколы Чаргінца званнем «Народны пісьменнік Беларусі» (у канцы чэрвеня 2022 г.) успомнілася перапіска Янкі Брыля з Уладзімірам Калеснікам. У 1966 г. Калеснік пісаў сябру:
Вульгарызатары вельмі шмат нарабілі зла, унушыўшы пасрэдным рамеснікам погляд, быццам літаратура і ёсць рамяство, сутнасць якога заключаецца ў лоўкасці пераказу агульнавядомых палажэнняў сацыялогіі на мову наглядных вобразаў. Гэты погляд і зручны, і выгадны для людзей, якія робяць творы «без божества, без вдохновенья», бо ён аблягчае ім занятак і заробак, а галоўнае — ураўнівае пасрэднасць з талентам, рамяство з творчасцю. І ніколі гэтая катэгорыя літаратараў не адступіцца ад мілых іхняму сэрцу прынцыпаў. Барацьба за сапраўднае мастацтва заўсёды была і будзе барацьбой супраць рамяства, якое заўсёды гатова на кан’юнктурныя «подзвігі». Гэта горкая праўда, але ад яе няма куды дзецца… Мне думаецца, у гэтай сітуацыі трэба асцерагацца лішняй уражлівасці, хваравітасці, а старацца весці барацьбу сістэматычна і з такім напружаннем сіл душы, якога вымагаюць абставіны, каб не растрачваць пачуццяў па-дурному… Іронія, на мой погляд, якраз найлепшая зброя, бо яна наносіць удар праціўніку і зберагае агонь душы, псіхічную энергію, якая ў адрозненне ад фізічнай затрачваецца беззваротна.
Ну, я-то свае жарцікі (часам удалыя, часам не) як наступальную зброю не трактую – хіба што для самаабароны юзаю… Быццам Аркадзь Аверчанка, жартую, калі мне весела; паколькі мне даволі часта бывае весела, то і жартую не так ужо рэдка.
Cуперсерыю з 12 кніг, аб’яднаных (на думку ініцыятараў праекта) тэмай справядлівасці, прэзентавала тутэйшае міністэрства інфармацыі. Да Льва Талстога, Уладзіміра Караткевіча ды інш. далучылі «Вам – заданне» таго самага Чаргінца – «Гамер, Мільтон і Панікоўскі» ^_^
Сайт «Звязды», 9 жніўня. Данііл Гранін стаў у прапагандыстаў «Аляксандрам», а брытанка Этэль Ліліян Войніч з яе «Аваднём» – ці то беларускай, ці то ўкраінскай пісьменніцай. Намміністра інфармацыі Бузоўскі ў «СБ», 10.08.2022: «Мы ўзялі ў гэтую падборку вядомыя ўсім класічныя раманы рускіх, беларускіх і ўкраінскіх аўтараў» О_о
Увогуле-то, зразумела, не да смеху, не да фіесты. Абурае, калі марадзёры & аматары прыпісак, якія цягнуць прэміі з дзяржбюджэту ў «міжсабойчык», бяруцца вяшчаць-верашчаць пра справядлівасць.
Да спадчыны Адама Іосіфавіча Мальдзіса (1932-2022) стаўлюся збольшага з піетэтам… прафесар насамрэч багата зрабіў для беларускай культуры. Але ў канцы 2000-х я быў збянтэжаны, калі зусім ужо не малады А. І. пайшоў аглядальнікам у казённую «Советскую Белоруссию», ды неяк няўклюдна патлумачыў свой крок у газеце «Народная воля»: маўляў, у любым разе трэба ведаць непрыяцеля знутры.
А. І. Мальдзіс (на фота) пісаў у газеціну, здаецца, пераважна пра тое, што беларускія скарбы расцярушаны па розных краінах, у пэўным сэнсе «цывілізуючы» мурло «СБ», выдання адміністрацыі Лукашэнкі. К 90-годдзю з дня нараджэння Мальдзіса – 7 жніўня 2022 г. – на будынку астравецкай бібліятэкі меркавалі павесіць шыльду ў гонар знакамітага земляка…
Цяпер, калі стала вядома, што рашэнне Астравецкага райвыканкама аб наданні бібліятэцы імя Мальдзіса прыпынена аблвыканкамам, не магу не ўзгадаць крыху нецэнзурную прыказку: «Служы пану верне, ён табе …»
Копіі дакументаў адсюль. Спачатку «актывістцы» Бондаравай, для якой Мальдзіс быў занадта «прапольскім», адказалі, што адмены рашэння не плануецца, праз пару дзён – што яго выкананне прыпынена 🙁 Эх, «губернатар» Гродзеншчыны, займаўся б ты лепей медыцынай…
Добра, адзначым Мальдзісаў юбілей па-свойму – перачытайма цытаты, датычныя беларускіх яўрэяў, з яго кнігі «Як жылі нашы продкі ў ХVIII стагоддзі» (перавыдавалася не раз; тут карыстаюся выданнем 2009 г.). Наколькі распаведзенае слушна – ацэньваць не мне, я не гісторык.
Асаблівай праслойкай сярод жыхароў тагачаснай Беларусі былі яўрэі-карчмары. З аднаго боку, іх няшчадна эксплуатавала шляхат, з другога – яны самі з такой жа няшчаднасцю абдзіралі сялян, значна павялічвалі феадальны прыгнёт у вёсцы… Прыезд шляхціца і тым больш магната не прадвяшчаў карчмару нічога добрага. У лепшым выпадку падарожны госць здзекаваўся з яго веры, угаворваў прыняць хрысціянства. У горшым – выганяў з дзецьмі прама на вуліцу, на дождж і снег. Саламону Маймону, чыё дзяцінства прайшло пад берагам Нёмана, у Жукавым Барку, не раз даводзілася начаваць у кустах. Побач з карчмой Маймонаў быў стары мост, які ніхто не хацеў рамантаваць. За гэта бацьку будучага філосафа часта білі бізунамі. А аднойчы яго прымусілі выпіць цэбар вады, ад чаго ён захварэў ліхаманкай. Аднойчы ў карчму Маймонаў зайшоў поп і патрабаваў бясплатна гарэлкі, а калі яму адмовілі, падгаварыў селяніна-баброўніка падкінуць у карчму чалавечы труп. Арандатара-пахтара (іначай «фактара», г. зн. пасярэдніка, гандлёвага агента. – В. Р.) абвінавацілі «ў забойстве хрысціяніна». Пачаліся жорсткія допыты. Баброўнік прызнаўся, што гэта ён падкінуў тапельца. Збітага карчмара ўрэшце выпусцілі, селяніну далі розаг, аднак папа, які ўсё падстроіў, так і не пакаралі. Пра гэтыя перыпетыі бацька Саламона Маймона склаў «нешта накшталт эпапеі з лірычнымі спевамі» і часта яе зачытваў…
Ф. Булгарын расказваў у сваіх «Успамінах» такую гісторыю. Неяк у Слуцку перад яго бацькам яўрэй-адкупшчык не зняў шапку. Абражаны шляхціц папрасіў Кароля Радзівіла («самага… добрага і высокароднага чалавека!») даць яму ў арэнду маленькі фальварак пад Слуцкам і стаў там прадаваць гарэлку па самай нізкай цане. Карчмару пагражала банкруцтва, таму ён прыбег да Булгарына прасіць прабачэння. Шляхціц нібы злітаваўся і нават прапанаваў яўрэю ўзяць «карчму» ў арэнду. Але як толькі адкупшчык падпісаў кантракт, выбеглі слугі, павалілі новага «арандатара» і ўсыпалі яму дзвесце ўдараў скуранымі пастронкамі. Яўрэі паскардзіліся ў Нясвіж [Радзівілам]. Але Булгарын з’явіўся туды і лёгка апраўдаўся: ён біў свайго арандатара і па сваёй частцы яго цела!
***
Учора ў Варшаве прэзентавалі кнігу «ПП» – гэты скарот значыць «Плошча Перамен». Змешчаны ў ёй здымкі журналіста Яўгена Атцецкага, які жыў побач з самай знакамітай «бунтоўнай» пляцоўкай г. Мінска (што знаходзіцца паміж Смаргоўскім трактам, вуліцамі Кахоўскай і Чарвякова). Таксама Атцецкі і яго памочнікі сабралі расповеды жыхароў суседніх дамоў, якія 2 гады таму пачалі збірацца ў дворыку ля вентыляцыйнай будкі. Каму цікава, як яна тады выглядала, зазірніце ў мае матэрыялы 2020 г.: раз, два, тры, чатыры…
Праца над праектам «ПП» вялася з канца 2020 г., інтэрв’ю з рэзідэнтамі Плошчы Перамен пачалі збірацца ў лютым 2021-г. Характэрны расповед Яўгена на прэзентацыі: «Тыя словы, што людзі казалі тады — яны былі шчырымі, яны былі дастаткова вострымі, і людзі не цэнзуравалі сябе ў той ступені, як яны, на жаль, робяць гэта цяпер… Мы сутыкнуліся з гэтым на апошняй стадыі рэдактуры тэкстаў, калі пачалі ўзгадняць іх з героямі. Мы пабачылі, што многія з іх хочуць перапісаць ранейшыя тэксты». Я таксама заўважыў, што некаторыя цяпер «баяцца ўласнай смеласці» (праяўленай летам-восенню 2020 г.). Нават часам думаю – а ці была ў некаторых тая смеласць? Або, як у «Джэнтльменах удачы», «усе пабеглі, і я пабег(ла)»?
Яшчэ адна важная для культуры кніга «Ля вытокаў беларускай палітычнай навукі» (204 с.) выйшла надоечы ў Вільні (Еўрапейскі гуманітарны ўніверсітэт) пры дапамозе беларускага офіса нямецкага фонда Адэнаўэра. Гэта зборнік артыкулаў палітычных аналітыкаў Ірыны Бугровай, Святланы Навумавай, Сяргея Панькоўскага, Уладзіміра Роўды, Віктара Чарнова. Усе яны зарана памерлі, усіх я так ці іначай ведаў, у першых траіх нават навучаўся (той самы ЕГУ, Мінск, канец 1990-х). На жаль, не ўсё ў іх тэкстах пра Беларусь вытрымала выпрабаванне часам, але прадстаўлены матэрыял каштоўны, як мінімум з гістарычнага пункту гледжання. Добрую справу зрабілі ўсе, хто спрычыніўся да выхаду зборніка – найперш яго ўкладальнікі Уладзіслаў Іваноў і Андрэй Сцяпанаў, аўтар прадмовы Валер Карбалевіч. Што істотна, кніга зараз даступная ў сеціве – яе можна спампаваць, прааналізаваць, зрабіць на аснове прачытанага самастойныя высновы. Аспрэчыць, у рэшце рэшт.
C. Рогач, А. Ільінчык. Фота з адкрытых крыніц
Пасля колькіх дзён адседкі выйшла на волю аштрафаваная Сняжана Рогач, магістарка гісторыі, выкладчыца ВНУ, каторая час ад часу была пачытвала мае назіранні. Промні падтрымкі ёй… І гомельскаму барду, арганізатару канцэртаў Аляксею Ільінчыку, якога міліцыя на днях затрымала за «творчую дзейнасць у інтэрнэце» – таксама.
І культур-мультурны фінал. Год таму ў Менску (!) выйшаў альбомчык паэта і кампазітара Віктара Лупасіна з кампазіцыяй «Я – скумбрыя»… Сцёбнае танга не для ўсіх, але паслухаць варта.
Меня давно интересовала тема профессиональных династий. Я полагала, что в таких династиях есть что-то очень важное, а с другой стороны – существуют свои опасности, в том числе связанные с негативными установками окружающих. Речь идет о мифах, связанных с легким продвижением по карьерной лестнице, поступлением в престижные учебные заведениями и прочими «плюшками», которые незаслуженно получают счастливцы… Волей случая мне удалось поговорить на эту и другие темы с Жанеттой Ильиничной Котенковой – врачом во втором поколении, мамой и бабушкой врачей.
Итак, врачебная профессия из первых уст, но в моем пересказе и с моими историческими и психологическими отступлениями.
Мама, папа и война
Илья Герцевич Лейбман (1920–1993) – папа Жанетты, родившийся в Минске в еврейской семье. Его отец – коренной минчанин, работал завучем в Минском финансово-экономическом техникуме, то есть был из того первого послереволюционного поколения, которое смогло получить два высших образования без процентных ограничений в родном городе. Он был обычным еврейским интеллигентом, игравшим на скрипке и любившим двух своих сыновей.
Мама Ильи родилась в каком-то местечке под Минском, высшего образования не получила, но именно ее природный ум и верное понимание ситуации спасло в июне 1941 г. семью от уничтожения. Она твердо сказала, что от немцев ничего хорошего ждать не стоит, и отправилась вместе с двумя своими сыновьями по лесным дорожкам в сторону Могилёва. Известно, что еврейское население Минска, брошенное на произвол судьбы советской властью, и либо недооценившее смертельную опасность, либо недостаточно здоровое для такого длительного передвижения пешком (старики, маленькие дети…), в основном было уничтожено в Минском гетто.
Отец и мать Ильи
Но вернемся к нашим героям… Представьте себе молодую женщину с двумя сыновьями, преодолевающую этот нелегкий путь. Старший, Илья, 22 июня 1941 г. сдал свой последний экзамен по программе третьего курса Белорусского медицинского института (именно такое название тогда носил Минский мединститут), младший – еще подросток… Люди, пожитки, жара, плач и немецкие самолеты… Уйти можно было только по лесным тропинкам и второстепенным дорогам, что и сделали наши герои. Рядом с ними шагает соседка с двумя маленькими детьми, и всю дорогу Илья несет ее двух- или трехлетнего сына на плечах. Кстати, про этот свой поступок Илья не рассказывал, видимо полагая его в порядке вещей, и Жанетта узнала такую яркую деталь отцовской биографии только после его смерти… Оказалось, что семья соседки хранила чувство благодарности всю жизнь и рассказывала историю своего спасения следующим поколениям.
Многие беженцы из Минска прошли такой же путь, в том числе и мой отец, многие погибли под бомбежками или были остановлены немецкими десантами, но наши герои добрались до Могилёва (180 км по прямой) и уехали в эвакуацию… Хочу напомнить, что в этот начальный период войны счет шел даже не на дни, а на часы… Пока измученные красноармейцы останавливали наступление немецких войск, где и как могли, в том числе на Днепровском рубеже, мирное население получило шанс уехать подальше от войны…
Итак, семья Лейбманов оказывается в эвакуации во Фрунзе. Там Илья за один год заканчивает мединститут. Новоиспеченный доктор направляется в самый котел сражений – в Сталинград, где фактически не было ни фронта, ни тыла, а санитарная летучка, которой руководил Илья, шла непосредственно на место только что закончившегося боя, где сортировала раненых. Кстати, сейчас я понимаю, что от правильной работы этого первого медицинского звена зависела жизнь и смерть солдата… Приходилось мгновенно решать, кого перевязать первым, а кто потерпит чуть подольше, кого отправлять во фронтовой госпиталь, а кого – сразу в тыл. И вся полнота ответственности лежит на плечах руководителя – вчерашнего студента…
А сейчас пора представить еще одну героиню нашей истории – Елену Петровну Котенкову (1922–1998). К началу войны она успела закончить только три курса Казанского мединститута и в 19 лет со своей родной сестрой, которая тоже училась в мединституте, добровольно ушла на фронт медсестрой…
Будущая мама нашей рассказчицы попала в летучку будущего отца… Они почти всю войну работают вместе, но время от времени приходится расставаться. Так, 9 мая Елена Петровна встречает в Вене, а Илья Герцевич – где-то неподалёку. Жизнь непредсказуема и смерть караулит за каждым углом… Незадолго до Дня Победы Елена везет большое количество раненых из одного места в другое, и внезапно на их санитарные машины нападают то ли власовцы, то ли еще какие-то части противника. Хорошо, что рядом оказались красноармейцы, которые защитили раненых и медиков.
Наконец война остается позади. В семейном архиве сохранилась открытка, которую влюбленный Илья присылает своей будущей жене: «Дорогая Леночка, я тебя поздравляю с окончанием войны … Какое счастье, что мы оба остались живы!». Как нередко бывало, их брак регистрирует военное начальство, 12 ноября 1945 г. они возвращаются в разрушенный Минск, а в декабре 1945 года на свет появляется их единственный ребенок Жанетта – коренная минчанка, врач и хранительница семейной памяти.
Военные фотографии Ильи и Елены
Люди помогающей профессии
В своей профессиональной жизни я часто консультировала подростков на тему выбора правильной профессиональной траектории. В наших личных беседах речь шла, конечно, об академических успехах и других внешних факторах, но в первую очередь я пыталась настроить будущего специалиста в той или другой сфере на понимание самой сути профессии или, скажем пафосно, ее миссии. Особенную ответственность я ощущала, когда подросток выбирал для себя профессию, связанную с общением с людьми, а еще более узко – профессию «помогающую», в частности, психолога или врача.
Признаюсь честно, не всех выпускников школы, а затем гимназии, я видела в роли хороших врачей. Порой мне казалось, что навязанный семьей или академической успеваемостью выбор позволит человеку стать хорошим специалистом, но недостаток эмпатии может помешать ему или ей стать врачом с большой буквы. Возможно, я ошибалась, ведь юноша или девушка не останавливаются в своем развитии – впереди у них еще вся жизнь, а значит, есть возможность «добрать» недостающие личностные качества.
После такого психологического отступления самое время вернуться к послевоенной судьбе наших героев.
Приехав в Минск, Елена Петровна закончила свое профессиональное образование в Минском государственном медицинском институте (именно под таким названием Белорусский мединститут открылся в столице БССР в 1947 г.) и попала на работу в Дом ребенка.
Дом ребенка № 1 – старейший в белорусской столице. Первое его документальное упоминание относится к 1895 году. В годы Великой Отечественной войны учреждение было разрушено и не действовало. После освобождения Минска от немецко-фашистских захватчиков Дом ребенка возобновил свою работу в 1944 г. в старом двухэтажном здании по улице Обувной. В 1969 году он переехал в новое двухэтажное здание по улице Разинская, 29.
В Доме ребенка находились дети от рождения до трех лет. Молодой врач пришла туда работать в 1948 г., а в 1950 г. стала главврачом этого уникального медицинского учреждения и проработала в нем всю свою жизнь.
Чтобы хоть чуть-чуть приблизиться к внутреннему миру нашей героини, стоит описать специфику работы. Маленьких детей после войны находили где угодно: на улицах, в лесу, даже на кладбище. Этих малышей надо было не просто выходить физически – им была необходима человеческая любовь и забота. Главная задача была найти людей, готовых не просто работать, а по-настоящему любить детей, и Елене Петровне удалось это сделать.
Понимание особенной роли первых лет жизни пришло в медицину и психологию не сразу. То что сейчас – общее место в психологических учебниках, после войны осознавалось специалистами скорее на уровне профессиональной интуиции. Елена Петровна была именно таким глубоко понимающим детскую психологию врачом, поэтому у каждого малыша был свой «опекун» из медперсонала, то есть человек, который особенно заботился именно об этом одном или нескольких детях. Такой новаторский подход решал проблему эмоциональной и сенсорной депривации в первые годы жизни, то есть нехватки любви, а также информации для развития органов чувств, что становится зачастую основной причиной задержки психического развития. Малыша важно покормить, но не менее, а даже более важно его погладить, поговорить с ним, поносить на руках и позволить увидеть, пощупать и попробовать на вкус разнообразие предметного мира. У Елены Петровны это глубокое понимание психологических потребностей раннего детства было либо врожденное, либо вынесенное из опыта собственного детства.
Организаторские способности Елены Петровны помогли ей добиться постройки на улице Разинской нового здания, окруженного садом. А еще была дача… Каждое лето дети отправлялись в Тарасово, где целые дни их манежи находились на свежем воздухе. Ну и что такого, спросите вы? На самом деле, попробуйте просто организовать технически вывоз всех этих малышей, которых в дороге надо держать на руках. Приходили все родственники сотрудников, ведь везти надо было детей, 160 кроватей, 160 матрасов, постельное белье, оборудование для кухни. Воду на даче приносилось носить из колодца… Но всё это делалось ради детей, и сотрудники разделяли эту позицию… Разделяли, потому что видели, что главврач никогда не уходит с работы в пять вечера, не закрывает за собой входную дверь Дома ребенка, пока не обойдет все помещения и не убедится, что все дети здоровы. Кстати, в этом медицинском учреждении фактически не было детской смертности. Не забываем, что на дворе трудное послевоенное время, недоедание, детские инфекции и т.п.
Завершить историю про настоящего врача Елену Петровну хочется важными формальными моментами: в 1966 г. ее награждают Орденом Трудового Красного Знамени (хотели первоначально наградить Орденом Ленина, но Елена Петровна оказалась беспартийной). В год 70-летия Победы возникла идея установить на современном Доме грудного ребенка, который сейчас располагается не в центре Минска, в районе Юбилейной площади, а по адресу Проспект Газеты Правда, 32, памятную доску в честь его первого директора. Идею поддержали двенадцать сотрудников, которые работали еще с Еленой Петровной, ветераны учреждения, новый главврач и Комитет здравоохранения. В 2017 г. эта доска появилась на фасаде здания – это событие можно увидеть в сюжете канала ОНТ.
Мирные фотографии Елены Петровны
Кстати, я полагаю, что таких памятных досок в честь людей, честно отработавших всю свою жизнь и оставшихся в памяти благодарных коллег, пациентов или учеников, в нашей стране должно быть гораздо больше, и сделаны они должны быть с любовью! Впрочем, историческая и культурная память у нас в стране как-то очень избирательна…
А сейчас самое время рассказать о послевоенной жизни Ильи Герцевича, вернувшегося с фронта капитаном Красной Армии. Я с удивлением узнала, что осенью 1945 года демобилизованному дипломированному врачу нелегко было найти место работы. Жанетта объяснила, что в тот момент работала только одна третья больница имени Клумова, которая до сих пор принимает пациентов в самом центре Минска. Единственной для опытного врача оказалась вакансия патологоанатома.
Илья Герцевич вначале настолько пришел в ужас, что даже думал уехать из Минска, но на сей раз вмешался его мудрый отец и заметил, что своей работой Илья будет помогать врачам определять пусть посмертный, но правильный диагноз и тем самым повышать уровень оказания врачебной помощи. Спустя короткое время Илья Герцевич стал главным патологоанатомом Белорусской железной дороги, а через пару лет отправился в Москву искать себе научного руководителя… В 1952 г. он был уже полностью готов к защите диссертации. Стоп, скажет внимательный читатель: в СССР пышным ядовитым цветком распустилась эпоха государственного антисемитизма, а «ненормальный» доктор из Минска планирует стать кандидатом наук?
Илья Герцевич не был ненормальным, и даже отправился для серьезного разговора к своему русскому оппоненту, давшему прекрасный отзыв на диссертационное исследование. Он хотел узнать, не откажется ли уважаемый коллега от своих слов прямо на защите ввиду сложившейся ситуации. В ответ уважаемый ученый чуть не выгнал Илью Герцевича из кабинета, закричав, что он ученый, а не политик, и своих оценок назад брать не намерен.
Итак, после успешной защиты в 1952 г. Илья Герцевич становится кандидатом медицинских наук. Оценить этот факт по-настоящему могут только люди, хорошо знающие историю 1948–1953 гг.
Сталин умер в 1953 г., но лишь в 1957 г. Илье Герцевичу предлагают работу, соответствующую его научной квалификации. Он становится заведующим лабораторией в Белорусском научно-исследовательском кожно-венерологическом институте (существовал с 1944 по 1988 гг.). Наш герой занимается гистологией кожи, исследует кожные болезни, берет для сравнения образцы здоровой кожи у всех друзей дочери, пытается решить проблему псориаза, постоянно готовит научные публикации, короче говоря, живет жизнью настоящего ученого… продолжая на полставки работать патологоанатомом в первой детской больнице. Вы ведь не забыли, что патологоанатом очень важен для повышения уровня медицинской помощи?
Мирная фотография Ильи Герцевича
Кроме бесконечной работы у двух высококлассных профессионалов есть общий дом, где растет единственная, горячо любимая дочь. Как во многих домах, где люди много и ответственно работают, решать повседневные домашние проблемы помогает домработница, но традиции семейного воспитания разумны и строги, поэтому с определенного возраста дочь должна раз в неделю качественно убрать всю квартиру. Достаточно часто отец с дочерью идут обедать в столовую, потому что Елена Петровна с утра до ночи на работе. Эти жизненные неудобства никогда не становятся поводом для упреков, как и не было таким поводом неумение Ильи Герцевича забить дома гвоздь. В семье высоко ценят профессионалов и справедливо полагают, что врачи должны лечить, а не тратить минуты короткого отдыха на неумелые ремонты. Главное – любовь и взаимопонимание. Как говорит наша рассказчица: «Вы представить себе не можете, как я счастлива, что меня воспитывали такие родители…»
Жанетта Ильинична в юности
Наша рассказчица, дочь врачей, училась в школе № 2 на Энгельса. В той самой школе, где в первых классах обучалась Наталья Машерова, а одноклассницами Жанетты были дочки Янки Брыля и Пилипа Пестрака. Но самое главное – уровень преподавания. Жанетта Ильинична вспоминает, что английский язык им преподавала легендарная Мэри Соломоновна Минц, приехавшая в СССР в начале 30-х годов, работавшая завкафедрой в институте иностранных языков и изгнанная оттуда на волне государственного антисемитизма. (Вы можете посмотреть фотографии этой уникальной женщины, например, здесь). Но вернемся к профессиональному самоопределению Жанетты Ильиничны… Достаточно рано она поняла, что хочет стать только врачом, ведь мама брала ее на ту самую дачу для детей Дома ребенка, где девочка рано осознала и ответственность, которая ложится на плечи врача, и ни с чем несравнимую радость, когда благодаря тебе вокруг царит здоровье и гармония.
Жанетта Ильинична на всю жизнь связала себя с беременными женщинами, много лет отработав врачом в роддоме № 1, и сейчас продолжает работать врачом в женской консультации, следя за здоровьем беременных. Она на всю жизнь запомнила, как однажды в больнице у коллеги от тромбоза умерла беременная женщина, и нашей рассказчице пришлось участвовать в медицинском анализе причин трагедии. Жанетта Ильинична вспоминает, как она пришла советоваться с отцом – опытнейшим патологоанатомом, и он ей сказал, что, к сожалению, от такого случая не застрахован ни один профессионал, что указать на допущенную ошибку необходимо, но ломать профессиональную судьбу коллеги тоже недопустимо. Она запомнила этот совет отца на всю жизнь.
Слушая свою собеседницу, я подумала, насколько в нашем современном обществе привыкли обвинять людей двух самых важных профессий – врачей и учителей – во всех смертных грехах… Видимо, обвинители – во всех отношениях безупречные профессионалы? Я хочу, чтобы меня поняли правильно, речь идет не о преступной халатности, не о других недопустимых фактах, а о пресловутой профессиональной ошибке, от которой не застрахован никто.
Мне очень понравилось отношение старшего поколения к пресловутым материальным благам. Когда молодой врач сказала родителям, что мечтает о личном автомобиле, то они ответили просто и понятно: «Заработай…» Речь идет не о жадности или душевной черствости поколения фронтовиков, а о правильном отношении к предметам роскоши. Ведь в те годы личный автомобиль был в советском обществе именно таким предметом… На роскошь надо уметь заработать собственным трудом.
Жанетта Ильинична правильно поняла отцовский совет, и дополнительно к своей нагрузке в больнице устроилась дежурить врачом на скорой помощи. Эта работа хорошо оплачивалась, но сначала пришлось исписать целую тетрадь инструктажа, ведь врач скорой должен уметь все и решения принимать мгновенно! Первой мыслью Жанетты было отказаться от задуманного, но семейные черты – сочетание профессионализма и уверенности в собственных силах – взяли свое, и наша героиня стала прекрасным врачом скорой помощи. Прошло время, мечта осуществилась и автомобиль был куплен. Кстати, Жанетта Ильинична до сегодняшнего дня прекрасно водит машину, ездит на ней на работу и на прогулки в зеленые зоны Минска.
Какое-то время наша рассказчица читала курс внутренних болезней для будущих лаборантов и старательно внушала им, как важно внимательно и ответственно проводить анализы, ведь от их работы зависит правильный диагноз, а значит, порой и жизнь пациента. Администрация медучилища была очень благодарна Жанетте Ильиничне за такое ответственное отношение к преподаванию и за попытку сформировать у юных коллег правильную врачебную этику.
Тем временем у Жанетты Ильиничны рождается единственная дочь, которую называют Еленой в честь бабушки. И уже внучка летом отправляется с бабушкой на дачу, где кормит и носит на руках грудных детей, конечно, мечтая о профессии врача, которая становится семейной традицией.
Но на дворе поздний застой и поступить в Минский мединститут становится всё труднее и труднее. Хоть у Елены совсем другая, вовсе не еврейская фамилия, но Жанетта Ильинична предполагает, что «товарищи-экзаменаторы» хорошо знали, чью внучку так старательно заваливали на вступительных экзаменах. Я бы могла счесть это преувеличением, если бы не помнила свой опыт поступления в минский далеко не такой престижный, технический ВУЗ… У нас с Еленой были одинаковые аттестаты зрелости – с одной четверкой, и, похоже, одинаково «принципиальные» советские экзаменаторы… Только мне моих четверок вместо пятерок на устных экзаменах хватило для проходного балла, а Елене тройки вместо пятерки – нет.
«Заваливали» абитуриентку два года подряд. Только с третьей попытки Лена становится студенткой мединститута. Но если Вы полагаете, что три года будущий врач сидела на шее у семьи, то в очередной раз ошибаетесь. Она работала нянечкой – сначала в приемном покое, а потом в операционной родильного дома. Очень «престижная» работа для внучки учёного…
Однажды коллега Жанетты Ильиничны увидела из окна, как Лена ломом скалывает лед с обледеневшего крыльца, и недоуменно заметила: «Не понимаю, дедушка – ученый, бабушка – известный в городе главврач, мама – уважаемый специалист, а Лена в ватнике орудует ломом…». Моя рассказчица ничего не ответила коллеге. Да и что тут скажешь, когда путь в заветную профессию открыт только для людей со стажем, и стаж этот надо было заработать на должности санитарки… Никаких других вариантов будущего Лена-младшая для себя не рассматривала, хотя прекрасно владела английским и писала замечательные сочинения…
Елена младшая, дочь Жанетты, в Доме ребенка и вне профессии
Любая история имеет свое начало и свой конец, и до конца нашей истории остается совсем немного событий. Младшая Лена все-таки поступает в заветный мединститут, на четвертом курсе рожает своего первого ребенка, которому дают имя Илья в честь дедушки. Илью растит вся семья, потому что профессия врача – это серьезно, и юная мама учится с утра до вечера. Небольшим, но важным штрихом к портрету уже третьего поколения семьи служит история о том, как Лена с однокурсниками организует, как бы мы сказали по-современному, волонтерскую команду, и бесплатно работает с малышами в Доме ребенка. То есть деньги им за работу начисляют, но будущие врачи отдают свою зарплату в фонд Дома ребенка.
А сейчас мы сделаем маленькое отступление и расскажем еще одну историю… Отчим Лены был человеком с собственной удивительной биографией. Его тетя до войны жила в Пружанах, а еще раньше работала вместе с Н. Крупской в аппарате Наркомпроса, лично знала Ленина, но в какой-то момент поссорилась с Надеждой Константиновной и вернулась на родину. В 1941 г. немецкие войска заняли Пружаны вечером 22 июня и тут же организовали гетто, куда попали многочисленные тетины подруги. Она вместе с мужем и старшими сыновьями стала активно помогать своим еврейским подругам, но кто-то их выдал, и вся семья, кроме младшего сына, оказалась в концлагерях. Эта смелая женщина попала в Равенсбрюк, несколько раз была в шаге от гибели, но чудом выжила, и когда лагерь освободили американские войска, твердо решила не возвращаться в СССР. Тем паче, что ее муж и двое сыновей тоже остались живы и нашлись в американской зоне. В этот момент король Швеции предложил убежище таким семьям, ведь тетина семья считалась польской… Тяжело больные и измученные, они переехали в Швецию, а в пятидесятые годы за полученные от немцев деньги купили в Мальме дом. К тому времени третьему сыну тоже удалось воссоединиться с семьей. Тете Нине Бог дал долгую жизнь (94 года), ее сыновья выросли, получили хорошее образование, один в США даже стал известным ученым-физиком – специалистом в области космоса.
Но пора возвращаться к нашей основной истории… В начале перестройки открываются границы, наша юная врач Елена едет в гости в Швецию, и там знакомится со своим будущим вторым мужем Кентом. Она заканчивает институт, берет маленького Илью и отправляется в Швецию.
Ленин дедушка был невероятно расстроен – он думал, что все усилия внучки напрасны, и она никогда не будет врачом. Ведь известно, что дипломы мединститутов СССР в Европе не признаются. Но проходит какое-то время, Лена рожает второму мужу двух детей, а параллельно прекрасно осваивает шведский и блестяще сдает десять квалификационных экзаменов, получая право на работу по специальности. К сожалению, в этот момент в Минске умирает любимая бабушка Елена Петровна, Лена приезжает на похороны, и тут на фоне семейного горя, узнает от Кента, что она успешно прошла все испытания. Впереди ее ждет двухгодичная ординатура за 140 км от дома, где растут трое детей, помощь любящего мужа и, наконец, прекрасная карьера врача-гематолога, защита докторской диссертации.
«А что же следующее поколение?» – спросите вы. На самом деле всё прекрасно… Закончив школу в Швеции, старший внук Илья поступает в университет в польском Гданьске и получает там диплом врача. Фишка заключается в том, что в Швеции вступительные экзамены не сдаются, но набор студентов на первый курс невелик, и можно несколько лет ждать, пока до тебя дойдет очередь. В Гданьске Илья учится на английском языке, получает медицинский диплом, возвращается в Швецию, становится врачом-анестезиологом и в 2020 г. два месяца работает в красной зоне. Два года назад он женился, и у него недавно родился сын. Внучка Жанетты тоже получила медицинское образование в Польше, сейчас у нее ординатура. Только младший внук Антон (вылитый прадедушка) получил в Англии экономическое образование.
Антон Хольм, Илья Лейбман и Малин Хольм
Елена с тремя детьми и мамой
Эпилог
На этом уже точно можно было поставить большую жирную точку, но такие истории часто имеют неожиданный финал. На пятом курсе института Илья начинает размышлять над историей своей семьи и принимает важное решение – он хочет носить прекрасную еврейскую фамилию дедушки… В Швеции с этим не так всё просто, ведь если ты хочешь сменить фамилию, то обязан спросить разрешение у семьи с такой же фамилией. Единственная на всю Швецию семья Лейбман такое разрешение дает, и в свой, надеюсь, долгий и счастливый профессиональный путь отправляется Илья Лейбман – достойный представитель четвертого поколения врачебной династии.
Пожелаем всем нашим героям здоровья, гармонии и самореализации, и еще раз задумаемся, так ли легко быть представителем врачебной династии. Ведь известно, что врач всегда врач.
Закончить материал я хочу коротким видеосюжетом, к котором о своей семье говорит Жанетта Ильинична.
Инесса Ганкина, культуролог и психолог,
г. Минск
От ред. belisrael
Не забывайте поддержать автора. Связаться с И.Г. можно через ее стр. в FB или написать на адрес сайта.
Аніяк не адпускае 2020-ы. Данеслася рэха ажно з лета: ініцыятыва BYPOL 13.02.2021 прэзентавала публіцы відэаролік пра тое, як на рагу сталічных вуліц Веры Харужай і Крапоткіна затрымлівалі «дыджэяў перамен» Кірыла Галанава і Уладзіслава Сакалоўскага. Запіс, ажыццёўлены ўвечары 06.08.2020, – чарговы доказ таго, што хлопцы не супраціўляліся ды не перашкаджалі мінакам, а значыць, сведчанне АМАПаўца, агучанае ў судзе 7 жніўня, было хлуслівым.
Сімвалічная перамога, як і ў сітуацыі з медычнымі даведкамі пра стан жорстка збітага 11.11.2020 Рамана Бандарэнкі (у якога не знайшлі алкаголю ў крыві). Зразумела, што ў бліжэйшы час за лжэсведчанні ды вынесеныя на іх грунце судовыя рашэнні не прыцягнуць да адказнасці ні «сілавікоў», ні «суддзяў», бо рыба псуецца з галавы, а хлусня ў нашых умовах заахвочваецца зверху. У канцы вясны 2020 г. тым апанентам рэжыму, якія не паслухалі перасцярогі ад Яўгена Прэйгермана, была фактычна абвешчана вайна… праўда, не ўсе яе нават адразу заўважылі. Некаторыя дагэтуль вельмі селектыўна ўспрымаюць падзеі апошніх дзевяці месяцаў; мажліва, рэч у гібрыднасці гэтай вайны, а можа, на падсвядомасць уздзейнічае гімн краіны, дзе пяецца пра «беларусаў, мірных людзей».
У пачатку кастрычніка 2020 г. я крыху парадаваўся, дазнаўшыся, што віцебскага чыноўніка, які намаўляў падначаленых фальшаваць вынікі выбараў (гэта пацвердзіў, у прыватнасці, старшыня выбарчай камісіі – дырэктар школы), пазбавілі пасады. Рана я радаваўся… Па-першае, міліцыя «не выявіла» парушэнняў на ўчастку. Па-другое, Сярожу з Віцебска папросту перавялі ў Мінск, дзе ён не (ра)згубіўся: заняў пасаду намесніка начальніка Беларускага гідраметэацэнтра. Ну, у тым, што гэткае дабро не патоне, сумнявацца не выпадала. Вунь обер-чыноўніцу Лілю, якая ў 2000-х прагнула стаць валадаркай морскай аўтаркай кніжнай, а ў 2016 г. раздзьмувала пагрозу ад пісаніны траіх публіцыстаў-«рэгнумаўцаў» (іх надоўга закрылі), не выправілі на пенсію, а зрабілі «дэпутаткай»… Цяпер і начальніцай у «камісіі па экстрэмізму».
Як там у актуальнай казцы Яўгена Шварцатрактаваў сваіх служак Дракон: «Дзіравыя душы, прадажныя душы, прапаленыя душы, мёртвыя душы». У нашым выпадку лекаванне мае зацягнуцца, бо «пан народ», вядома, паціху дае адпор, але канкрэтнага Ланцэлота на даляглядзе не відаць. Не лічыць жа супергероем Пал-Палыча… (пра яго крыху ніжэй).
Тут мушу перапрасіць за тое, што два месяцы таму мог увесці ў зман асобных чытачоў. Пісаў 10.12.2020: «Дабралася да мянеінфаі пра даведнік “Уладзімір Караткевіч”, які выйшаў да 90-гадовага юбілею пісьменніка ў дзяржаўным жа выдавецтве “Беларуская энцыклапедыя”»… Cпасылка вядзе да матэрыялу з sb.by ад 28.11.2020 («Энциклопедический справочник «Уладзімір Караткевіч» вышел к юбилею писателя») аўтарства нейкай Ірыны Васільевай. Я падумаў, што, раз кніга ёсць на фота, яна рэальна выйшла…
Але ж недаацаніў каварства тутэйшых «баявых лісткоў» – яны почасту маняць нават у «маргінальных» для іх пытаннях (успомніў, што падобнае здаралася ў снежні 2016 г., калі філія «СБ», газета «Голас Радзімы», пісала пра канферэнцыю, прысвечаную Максіму Багдановічу). Не выйшаў даведнік «Уладзімір Караткевіч» станам на 28 лістапада, а на фота ў той дзень паказалі макет або муляж. Тыдзень таму пагартаў даведнік у Нацыянальнай бібліятэцы – кніга, выдадзеная на замову міністэрства інфармацыі РБ, была падпісана да друку на месяц пазней, 28.12.2020…
Тут у выходных звестках няма апіскі: напрыклад, у энцыклапедыі паспелі пазначыць год смерці акцёра Барыса Плотнікава, якога не стала 02.12.2020.
У снежні зрабіў агаворку: «Хваліць гэтыя кнігі, не чытаўшы, не бяруся, але сам па сабе факт [іх выхаду] уцешны». Цяпер, у лютым, я ўжо не настолькі гатовы бараніць думку, што лепей такая кніга пра Караткевіча, чым ніякай. Шэраг недахопаў адзначыў на тутбаі 28.01.2021 кандыдат гістарычных навук Дзяніс Марціновіч, але… Як член Саюза пісьменнікаў Беларусі (СПБ), ён, пэўна, пасаромеўся крытыкаваць артыкул пра суполку, да якой належыць. Між тым названы артыкул – бадай, самы абуральны ў даведніку.
За такое варта натаўчы ў каршэнь – паясню, чаму. Пераемнікам Саюза пісьменнікаў БССР, куды Уладзімір Караткевіч быў прыняты ў 1957 г., з’яўляецца Саюз беларускіх пісьменнікаў (СБП), які не знікаў і не мяняў назву. У лістападзе 2005 г. невялікая група літаратараў на чале з Міколам Чаргінцом пакінула СБП і пры падтрымцы адміністрацыі прэзідэнта заснавала сваю, афіцыёзную суполку. Найбольш вядомыя пісьменнікі, у тым ліку таварышы Уладзіміра Караткевіча Рыгор Барадулін, Янка Брыль, Адам Мальдзіс, Сяргей Панізнік, Вячаслаў Рагойша, Васіль Сёмуха, засталіся ў Саюзе беларускіх пісьменнікаў, які, згодна з рыторыкай «чаргінцоўцаў», ішоў шляхам палітызацыі і барацьбы з уладай.
Няма ні маральных, ні юрыдычных падстаў лічыць новаўтвораны «Саюз пісьменнікаў Беларусі» пераемнікам таго, у які ўваходзіў Караткевіч. Піярыць СПБ з яго сервільным кіраўніцтвам («У Доме літаратара прайшоў збор подпісаў у падтрымку дзеючага Прэзідэнта Беларусі, вылучанага на наступны тэрмін у якасці кандыдата. На карысць пераабрання Аляксандра Рыгоравіча Лукашэнкі сведчыць многае…», 16.06.2020) пры дапамозе пісьменніка-вальналюба, памерлага ў 1984 г., – сапраўдныя «скокі на костках». Калі б «чаргінцоўцы» гэта рабілі на ўласным сайце – такой бяды, але энцыклапедыя, па ідэі, мусіла б кіравацца такімі прынцыпамі, як узважанасць, грунтоўнасць… Узважаны падыход характэрны для шэрагу іншых артыкулаў, аднак «лыжка дзёгцю» псуе ўвесь «мёд».
Да напісанага Дз. Марціновічам дадаў бы, што мне не хапае артыкулаў «Шахматы» (граюць найважнейшую ролю ў «Ладдзі Роспачы») і «Яўрэі» (пры тым, што «Цыганы» ў энцыклапедыю заслужана трапілі). Тое, што для Уладзіміра Караткевіча яўрэі былі не проста адной з «нацыянальнасцей CCCР», па-мойму, хутчэй аксіёма, чым тэарэма. Але дзеля-мадзеля: ён разумеў ідыш і ў Оршы хадзіў з сястрой на гастрольныя пастаноўкі яўрэйскага тэатра, цікавіўся іўрытам, меў багата сяброў-яўрэяў. Некаторыя з іх згаданы ў энцыклапедыі: Л. Крыгман, Д. Сімановіч…
Паводле Барыса Казанава, Караткевіч казаў яму ў сярэдзіне 1960-х гадоў, што «задумаў раман з яўрэямі, што гэта раманная тэма». Не зусім ясна, што мелася на ўвазе, але персанажы-яўрэі насамрэч фігуруюць ледзь не ў кожным буйным творы пісьменніка, а адзін з вершаў Караткевіча завецца «Яўрэйцы» (1957 г.). І назоў, і акрэсленая сімпатыя да яўрэйскага народу былі рэдкай з’явай у пасляваеннай савецкай літаратуры.
Выдавецтва «Беларуская энцыклапедыя», улічыце пры перавыданні.
Цяпер – чым «не дагадзіў» П. П. Латушка… Ну, тое, што ў жніўні 2020 г. і пазней ён выказваўся супраць гвалту ў краіне, можна толькі вітаць (лепей позна, чым ніколі), але насцярожвае, што ладная частка яго кар’еры прайшла ў парадыгме «падзяляй і пануй». У сярэдзіне 2000-х малады пасол РБ у Польшчы спрычыніўся да расколу Саюза палякаў у Беларусі, у канцы 2000-х, калі П. Латушка стаў міністрам культуры, узнялася новая хваля «наездаў» на Саюз беларускіх пісьменнікаў («звышмэтай» было яго поўнае падпарадкаванне вышэйзгаданаму СПБ). Членам СБП, якія працавалі ў дзяржустановах, ставілі ўльтыматумы; так зволілі з бальніцы хірурга, паэта Фелікса Баторына (Хаймовіча), пра што ў сакавіку 2010 г. распавядаў мне сам Фелікс Барысавіч.
Існавалі ў пачатку 2010-х і «чорныя спісы» для артыстаў, недастаткова лаяльных з пункту гледжання ўраду. У кастрычніцкім інтэрв’ю з Сяргеем Будкіным Латушка прызнаў іх існаванне, але перакінуў адказнасць на Ірыну Дрыгу, якая ў той час курыравала культуру ў адміністрацыі прэзідэнта, і на аднаго з тагачасных бонзаў адміністрацыі Аляксандра Радзькова. Аналагічна, віну за цкаванне «нелаяльных» пісьменнікаў ён мог бы перакінуць на Чаргінца… але ў такім разе Пал-Палыча давялося б уважаць за чалавека, які на пасадзе міністра выявіўся «пустым месцам». Куды яму ў прэзідэнты, як жадае праект NEXTA (відаць, не без маўклівай згоды самога кіраўніка «Народнага антыкрызіснага ўпраўлення»)?
Недзе – хіба ў кнізе савецкага дысідэнта Якава Сусленскага – бачыў радкі, якія даю ў перакладзе з рускай: «Гэта што – стаяць за праўду, / Ты за праўду пасядзі». Калі зараз і варажыць, хто будзе наступным кіраўніком Беларусі (па-мойму, не час), то выбіраць трэба з тых, каторыя сядзелі або дагэтуль сядзяць за кратамі. Няма чаго ўвішным уцекачам перацягваць медыйна-рэсурсную «коўдру» на сябе!
Збольшага спадабалася, прынамсі кранула спроба дэпутаткі Мінгарсавета 1995 г. нар. «расплюшчыць вочы» удзельнікам «Усебеларускага народнага сходу» 11-12 лютага. Паведамляе «Еўрарадыё» (12.02.2021):
Выступіць у Вольгі Цесаковай так і не атрымалася. Дэлегатка разлічвала падняць тры пытанні. Першае — чаму няма падрабязнай справаздачы Мінэканомікі аб тым, па якіх прычынах не выкананая праграма сацыяльна-эканамічнага развіцця на мінулую пяцігодку.
— Другое пытанне — па змяненні ў Канстытуцыю. Калі ўсё так добра, калі людзі, якія сядзяць там[ва ўладзе. —Еўрарадыё],уяўляюць сабой сілу, за імі праўда, то чаго ім баяцца? Я хацела прапанаваць правесці новыя выбары сумленна і адкрыта з дзеючай Канстытуцыяй.
Трэці не агучаны тэзіс тычыцца вызвалення палітвязняў. Акрамя таго, па некаторых пытаннях Вольга Цесакова галасавала супраць, але аказалася, што рашэнні па іх на УНС прынятыя аднагалосна.
В. Цесакова
Карацей, улады «паблыталі берагі»: нахабна ўтылізуюць што мёртвых (змагары з нацызмам, якія нібыта падтрымалі б Лукашэнку; Уладзімір Караткевіч…), што жывых (Уладзіслаў Каташук, Вольга Цесакова…) І па-ранейшаму баяцца творчых людзей: увечары 13.02.2021 сарвалі канцэрт на турбазе пад Смалявічамі. Цяпер у палоне, сярод іншых, выдатныя рабяты з гурта «Разбітае сэрца пацана», якія ў кастрычніку 2020 г. зайгралі з Бенькай у «Шахматным дворыку» для жыхароў нашага квартала.
Павел Гарадніцкі і Дзяніс Тарасенка
Адносна добрая навіна – змена шыльды на будынку гімназіі, побач з «караткевіцкім» домам.
Не выключаю, што мясцовым уладам захацелася штось зрабіць «у гонар Караткевіча» – хаця б перакласці шыльду з адрасам на беларускую мову, калі ўжо не знайшлі сродкаў на муралы і пад. Ну, рэжым з белмовай пераносіцца неяк лепей, чым рэжым без яе, аняж лепей бы рэжым сышоў, мова засталася. Мяркую, гэтак скора і будзе: усюдыісная хлусня дадзявае прыблізна ўсім «пластам насельніцтва».
От ред. По случаю 90-летия со дня рождения М. В. Данцига и учитывая, что юбилейный материал в газете «СБ. Беларусь сегодня» не раскрывает всех граней этой личности, публикуем перевод с белорусского языка статьи, которая впервые появилась на belisrael.info в марте 2018 г. (В. Рубинчик немного дополнил свою работу в апреле 2020 г.). См. на нашем сайте также подборку 2017 г.: МАЙ ДАНЦЫГ (1930–2017)
С марта 2017 г. Мая Вольфовича нет в этом мире (в иной мир он не верил, но, надеюсь, ему там хорошо). Я не был его приятелем, но в 1994–2001 гг. видел и слышал Данцига на улице Интернациональной, 6 чуть ли не каждую неделю. Напомню – по этому адресу примерно 10 лет действовало Минское общество еврейской культуры имени Изи Харика (МОЕК).
В МОЕК я пришёл осенью 1993 г., когда учился в выпускном классе и на многое не претендовал. Помогал в библиотечных делах, иногда выполнял поручения «начальства» – короче, был волонтёром. Распрощался с организацией летом 2001 г. без всяких справок и записей в трудовой книжке. По правде говоря, посещал организацию прежде всего ради библиотекарши Дины Звуловны Харик, т. к. она нуждалась в поддержке – моральной, а случалось, и физической. Взамен получал душевное тепло, завязывал знакомства… Некоторые не угасли до сих пор.
Сначала отношения с М. В. Данцигом были ровные, корректные – председатель выглядел энергичным весельчаком. Он не очень обращал внимание на то, как я копался в библиотеке, но летом 1994 г. подписал мне рекомендацию для поступления на библиотечный факультет университета культуры. Впрочем, когда на экзаменах мне не хватило балла, то от дальнейших хлопот профессор академии искусств воздержался. Осенью 1994 г. независимо от МОЕКа (но при поддержке своей школьной учительницы французского языка Валентины Лопатнёвой) я поступил в Европейский гуманитарный университет, и с того времени отношения с Данцигом… не улучшались. Но я на его «милость» больше и не рассчитывал: по-прежнему приезжал на Интернациональную 2-3 раза в неделю, консультировал гостей библиотеки, оформлял заказы, расставлял книги… Изредка готовил выставки, ездил за литературой в посольство Израиля или в представительство «Джойнта».
Некоторое время в середине 1990-х я посещал воскресные курсы идиша и лекции по идишской литературе, которые вели, соответственно, Абрам Жениховский и Гирш Релес (с ними отношения складывались лучше). Устраивались в читальном зале библиотеки также лекции иных еврейских деятелей, прежде всего Якова Басина: что-то интересовало больше, что-то меньше. Хотел или нет, приходилось слушать, т. к. проходили они во время работы библиотеки.
В тот же «исторический период» (середина 1990-х) МОЕК сдавал читальный зал под уроки иврита, за которые отвечал «Сохнут» (офис его находился наверху; там же работал ульпан, но, видимо, места не хватало). Случались пикировки с учительницами, которым, естественно, мешало то, что во время занятий читатели библиотеки шагали через комнату. Особенно возмущалась израильтянка Анат Лифшиц… Когда не было занятий, то в этой же комнате репетировал детский хор – кажется, тоже сохнутовский. Именно во время одной из репетиций я заметил, что удалец и весельчак Данциг может быть, мягко говоря, не очень вежливым человеком. Из-за какой-то мелочи он раскричался на детей, а затем и на руководительницу хора… И позже Май Вольфович стремился показать, кто в округе хозяин. Однажды позвал меня в «секретариат» (комнатку справа от входа) и сообщил, что «Сохнут» ищет сторожа»; мол, устройся, «нам там нужен свой человек». Я отказался; разговор продолжения не имел.
Вот ещё характерный эпизод. Немного читателей посещало библиотеку МОЕКа; по картотеке было свыше 100, а постоянных, может, 15-20. Один из них признался Дине Звуловне, что потерял книгу (хорошо помню – не из ценных). Обычно в таких случаях мы искали компромисс – но угораздило же в ту минуту оказаться рядом Данцигу! Крик, скандал… Читатель ушёл и больше не приходил.
Весной 1998 г., когда отмечалось 100-летие со дня рождения Изи Харика, Данциг накричал уже на Дину Звуловну – при мне и даже при женщинах из родного местечка Харика, приехавших на юбилей. Позже я попробовал тет-а-тет объяснить, что… не следует так делать. В какой-то момент задал ему вопрос: «Неужели вы исповедуете принцип «Я начальник – ты дурак»?» Он бросил в ответ: «Да, я начальник, а ты – дурак и хамло!»
Мне хотелось проститься с МОЕКом, но жалел вдову поэта (ей было сильно за 80). Ходил на Интернациональную и дальше, даром что видел – общество хиреет, с каждым годом его посещает всё меньше любителей… Особенно с конца 1990-х, когда старый артист-идишист Моисей Абрамович Свирновский и его «капелла» перебрались в «Хэсед Рахамим» – там и условия для репетиций были более адекватные, и творческих людей лучше поощряли. Шахматно-шашечный клуб «Белые и чёрные» переехал в район станции метро «Восход» ещё раньше.
В 2000 г., после поступления в аспирантуру, я «дорос» до того, что заместительница Данцига попросила прочесть посетителям МОЕКа несколько лекций. Приходили и те, кого обычно на Интернациональной не было видно. Ясно, всё это делалось с санкции «самого» – он мне и деньги отсчитывал (пожалуй, доллар-два за лекцию, а их состоялось пять или шесть). Может, и зря я их брал: позже, летом 2001 г., этими деньгами меня публично попрекали, когда я стал задавать руководству неудобные вопросы.
О конфликте 2001 г., связанном с выселением МОЕКа, написано немало – хотя бы в газетах «Анахну кан», «Берега», «Авив», да и в моей книжке «На яўрэйскія тэмы» (Минск, 2011). Кто-то обвинял городские власти, которые «неожиданно» подняли арендную плату за помещение, кто-то – «Джойнт», отказавшийся платить в несколько раз больше и предложивший МОЕКу место в тогда ещё не открытом Общинном доме на ул. В. Хоружей, кто-то – союз еврейских объединений во главе с Леонидом Левиным… Небезосновательно упрекая за пассивность руководство названного союза, надо учитывать, что М. Данциг много лет был там вице-президентом. Правда, после того, как «банда четырёх» (Басин, Гальперин, Данциг, Нордштейн) в середине 1990-х пыталась сбросить Левина с должности, вряд ли Леонид Менделевич доверял своему заместителю… Скорее держал его для «витрины», как руководителя первой «светской» еврейской организации в позднесоветской Беларуси (МОЕК образовался осенью 1988 г.; сперва действовал под эгидой Белорусского фонда культуры).
«Антилевинские» интриги плелись в 1994-95 гг. на Интернациональной даже в моём присутствии. Конечно, в 17-18 лет меня интересовали преимущественно иные вопросы… Припоминаю, не в восторге был от левинской Soviet-style демагогии, но и «демократическая» альтернатива, обрисованная на полосах газеты «Авив хадаш» (редактор – Нордштейн, помощники – Басин, Данциг), не привлекала. Напрягали как особенности поведения Данцига, пожалуй, не менее склонного к «культу личности», чем тот самый Левин, так и равнодушие председателя общества еврейской культуры к языку идиш. Дина Харик приглашала его подучить язык на курсах, однако М. Д. всегда отнекивался; он знал несколько слов и полагал, что хватит. Я не удивился, когда в 2002 г. Александр Астраух, один из белорусских реставраторов-идишистов, сказал в интервью о начале 1980-х: «Художник Май Данциг, мой учитель, знал, что мы учим идиш, но для него эта тема была абсолютно закрытая».
Примерно в 2001 г. от Леонида Зуборева я узнал, что осенью 1988 г. художника на должность руководителя общества еврейской культуры привёл, фактически, горком партии. О том же Л. З. написал в своей статье 2013 г.: «Данцига активисты впервые услышали на учредительном собрании. До этого никогда ни на одном еврейском мероприятии Данцига никто не видел…» Но г-н Зуборев не очень грустил, что стал на том собрании лишь заместителем, а не председателем: «Надо признать, что Данциг, хотя и отрабатывал что-то обещанное, может быть, квартиру или мастерскую, но старался честно. Делал все хорошо, добросовестно и со всеми ладил». Полагаю, активисты, стоявшие у истоков МОЕКа, но вскоре покинувшие его (Феликс Хаймович, Юрий Хащеватский…), с этим не согласятся. Ещё один тогдашний претендент на лидерство в МОЕКе, инженер Яков Гутман, в 2017 г. высказался так: «Я не могу дать высокую оценку результатам работы Данцига. Он работал по принципу – ты, работа, нас не бойся, мы тебя не тронем. Когда выделили в аренду здание на Интернациональной (в 1991 г. – В. Р.), я был категорически против того, чтобы мы его брали. Я говорил, что нам не нужно чужого, отдайте нам наше…»
Кажется, последнее из обращений (газета «Літаратура і мастацтва», май 1990 г.), которое Гутман и Данциг подписали вместе. Речь об учреждении Фонда сохранения еврейского исторического наследия.
Характеристика от Гутмана появилась, увы, не на пустом месте. В начале 1990-х борисовский краевед (зампред еврейской организации г. Борисова) Александр Розенблюм встречался с Данцигом и рассказал ему о печальном состоянии дома в Зембине, где родился Изи Харик. В 1997 г. А. Розенблюм, переехав в Израиль, констатировал в «Еврейском камертоне»: «как мне показалось,уважаемый профессор не проявил к моему рассказу никакого интереса». Осенью 2001 г. родной дом Изи Харика снесли (вопреки мнению нынешней директрисы минского еврейского музея, «мемориальной таблички» на нём не было).
Осенью 1997 г., впервые вернувшись из Зембина, я пытался убедить заместительницу М. Данцига, поэтессу и экскурсоводку, что силами активистов МОЕКа можно было бы как-то отремонтировать дом, добиться для него охранного статуса… Но в 1990-х Данциг подбирал заместителей себе под стать, и смысл ответа был таков: «Вам что, Володя, больше всех надо?».
Не самые комплиментарные записи о Данциге и работе МОЕКа в первой половине 1990-х нашлись в дневнике Михаила (Иехиэля) Зверева, который до 1995 г. входил в правление организации. Кстати, в июне 2001 г. Михаил Исаакович пришёл на собрание, где я протестовал против планов закрытия библиотеки и передачи книг МОЕКа на хранение в мастерскую Данцига. Зверев выступил эмоционально и критически, подчеркнув, что МОЕК превратился в «кружок пенсионеров». Данциг со своими апологетами (Алла Левина, Семён Лиокумович…) пытались заткнуть Звереву рот, но присутствие корреспондентки газеты «Берега» Елены Когаловской немного их сдерживала. В своей статейке Лена, знавшая всю подноготную, выставила председателя в роли жертвы… пусть это останется на её совести.«Засветился» художник и в фильме «В поисках идиша» (2008), где показан как ревнитель «маме-лошн» 🙂
Кто-то скажет: ну вот, обиженный чел выплёскивает негатив… Но я ничего не выдумываю и специально не собирал «досье» на Мая Вольфовича; просто его всегда – даже после отставки 2001 г. – было настолько «много», что факты сами прыгали в глаза. Из каталога Национальной библиотеки легко узнал о том, что художник в середине 1970-х рисовал таких знаменитых деятелей, как Алексей Косыгин, Михаил Суслов.
Не всех художников в хрущёвско-брежневское время допускали к «телам» и выпускали за границу. Не каждый становился членом правления Союза художников БССР, а вот Данцигу это удалось в 32-летнем возрасте (позже он был и зампредседателя Союза). Видимо, начальническая должность наложила отпечаток и на его дальнейшую жизнедеятельность. Как метко сказал художник Андрей Дубинин, Май Данциг «выиграл жизнь, но проиграл судьбу».
Тем не менее личность М. Д. не вызывает у меня такой неприязни, как, например, личность Л. М. Левина. Всё-таки заслуженный живописец работал на «еврейской улице» в непростых условиях конца 1980-х, когда существовали и недоверие со стороны чиновников, и мощная «внутриеврейская» конкуренция (к весне 1991 г., когда Л. Левин возглавил «всебелорусскую» еврейскую организацию, большинство активистов уехали): подписывал важные воззвания, ходил по «инстанциям». Некоторый авторитет Май Вольфович, приложивший руку к появлению в Минске первой официально признанной еврейской воскресной школы (1990), таки завоевал. На Интернациональной в 1990-х собирались ветераны, бывшие узники гетто, музыканты, шахматисты с шашистами… У секретарши всегда можно было приобрести еврейские газеты, а иногда – журналы, книги. Под конец, в 2000 г., на втором этаже открылся музейчик с экспозициями, посвящёнными довоенному еврейскому театру (я сам отдал туда пару экспонатов) и Катастрофе евреев Беларуси, – мало кому в городе известный, но всё же… В 1990-х МОЕК приютил и редакцию газеты «Авив»; редактора это настолько растрогало, что затем он не раз писал панегирики в адрес М. Данцига, а в 1995 г. включил его в редколлегию газеты «Авив хадаш».
Он запомнился таким… Фото 1998 г.
Если председатель мало благоприятствовал любителям идиша, то не очень и мешал им; площадок же для сбора евреев в Минске 1990-х гг. не хватало, ценным был каждый клочок. Некоторое время «моековцы» собирались также в библиотеке имени Я. Купалы у Комаровки – пространства там было куда больше, чем на Интернациональной. Довольно яркими помнятся презентации книг Арона Скира «Еврейская духовная культура в Беларуси», Марата Ботвинника «Г. М. Лившиц». Интересно в 1996 г. мы посидели и попели с Яковом Бодо, актёром израильского театра «Идишпиль». А в 2000 г. Интернациональную посетил Янка Брыль – присутствовал и я на той встрече, слушателей набилась уйма.
Не забывая его «странности и заморочки», я благодарен Маю Данцигу за всё доброе. Человеку, сформированному в советское время, а тем более в сталинское, трудно было переделать себя. Даже его пролукашенковские заявления 1998 г. (в газете «Белоруссия») и 2014 г. (в журнале «Беларуская думка») могу понять – Лукашенко в январе 1995 г. присвоил ему звание народного художника, а в сентябре 2005 г. наградил и орденом Франциска Скорины. Как бы то ни было, в МОЕКе портретов «вождя» не наблюдалось, а вот изображения идишских писателей в читальном зале много лет висели.
Заслуженным ли было то звание «народного»? Вопрос чисто абстрактный. По-моему, приключались в художественном творчестве М. В. Данцига провалы, но не было недостатка и в реальных достижениях. Да, из истории искусства и еврейского движения в Беларуси его не вычеркнуть.
(раздзел з кнігі “Менскае гета. Барацьба савецкіх габраяў-партызанаў супраць нацыстаў”, Мінск: Тэхналогія, 2002. Пераклад з ангельскай Міколы Гілевічапаводле выдання 1989 г.)
Колькі ж засталося нас, ацалелых габраяў? Гэтае пытанне мы задавалі сабе ў гета пасля кожнай антыгабрайскай акцыі нацыстаў. І калі тады, у гета, мы мусілі цалкам залежаць ад інфармацыі юдэнрата і нашых нацысцкіх “наглядчыкаў”, то цяпер мы падлічвалі свае шэрагі самі – на падставе тых звестак, што прыносілі нам, вяртаючыся з лясоў, габрайскія партызаны, а таксама габраі, пераважна жанчыны, што жылі сярод беларусаў у “рускай зоне” з “арыйскімі” дакументамі.
З Беларускага штаба партызанскага руху, які цяпер размяшчаўся ў Менску, мы атрымалі паведамленне, што 16 ліпеня 1944 года ў Менску на тэрыторыі іпадрома адбудзецца вялікі ўрачысты мітынг у гонар вызвалення сталіцы ад нацысцкіх захопнікаў, а потым пачнецца парад з удзелам 30000 партызанаў. Партызанскія брыгады й атрады нашага цэнтра не былі ўлучаныя ў спіс удзельнікаў. Прычыны: мы мусілі заставацца ў поўнай боегатоўнасці на месцах, каб не дазволіць разбітым войскам ворага замаскавацца ў пушчы і перагрупавацца. Мы мусілі быць падтрымкай савецкіх войскаў, якія актыўна наступалі на ворага.
Тым не меней Стаўбцоўскаму міжраённаму партызанскаму цэнтру прапаноўвалася паслаць на парад двух партызанаў – прадстаўнікоў брыгад і атрадаў, якія падпарадкоўваліся цэнтру. Гэтымі двума сталі малады беларускі пісьменнік Янка Брыль (служыў у польскай марской пяхоце, удзельнічаў у баях з нацыстамі на Балтыйскім моры, а пасля быў сувязным партызанскай брыгады імя Жукава) і Яфім Сталярэвіч (г. зн. сам Г. Смоляр – belisrael)…
Па дарозе ў Беларускі штаб партызанскага руху я намерыўся зноў, як і тры гады таму, калі Гітлер толькі-толькі напаў на Беларусь, прайсціся па вуліцы Маскоўскай, паглядзець, ці ацалеў будынак, які колісь служыў прытулкам кіраўнікам камуністычнага падполля Заходняй Беларусі. І зноў, як і тры гады таму, Маскоўская сустрэла мяне гурбамі зваленага камення, хіба толькі з той розніцай, што цяпер гэта былі ўжо не гурбы, а гіганцкія крушні, сапраўдныя ўзгоркі. На момант я прыпыніўся каля “дома падпольшчыкаў” і – паспяшаўся ў штаб.
Там нас вельмі гасцінна прынялі, сказалі нават, што парад мы будзем назіраць з трыбуны, дзе адмыслова для нас ужо адвялі два месцы. Начальнік аддзела кадраў штаба Раманаў, якога я ведаў з Беластока, вітаў мяне, быццам родны брат пасля доўгага-доўгага расстання. Аднак радасць гэтая імгненна знікла, калі я запытаў яго, ці не мог бы хто-колечы з ягонага аддзела даць мне дакладныя лічбы наконт колькасці габраяў, удзельнікаў беларускага партызанскага руху, па кожным раёне і ў прыватнасці – па сталіцы. Насупіўшыся, ён адказаў: “Мы не вядзем статыстыкі па нацыянальнай прыкмеце…”
Гэта была чыстая хлусня. У справаздачы, агучанай пазней Беларускім штабам, нацыянальная прыкмета фігуравала – ва ўсіх, акрамя габраяў. Габрайскіх жа партызанаў “упіхнулі” ў шэраг зусім нязначных па колькасці нацыянальных партызанскіх групаў з агульным найменнем: ІНШЫЯ…
У тыя дні Менск нагадваў адзін велічэзны партызанскі лагер. На кожным кроку сустракаліся ўзброеныя людзі ў самым розным адзенні, пачынаючы ад дзівакаватай сялянска-гарадской вопраткі і заканчваючы нямецкай вайсковай формай – яе забіралі ў палонных немцаў, але ва ўсіх быў неадлучны партызанскі сімвал – вузенькая чырвоная стужка на шапцы. У самым цэнтры сталіцы, сярод руінаў, “пасвіліся”, паскубваючы пустазелле, партызанскія коні. Высока ў чыстае летняе неба ўздымаўся дым партызанскіх вогнішчаў. А ў вялікіх закуродымленых катлах, што віселі над вогнішчамі на рагалінах, кіпела, сквірчэла, духмянілася партызанская ежа. У той дзень Менск сапраўды стаў для партызанаў вялікім партызанскім лесам. І мы з Янкам Брылём таксама, падпарадкоўваючыся лясным звычаям, прыселі каля адной з такіх партызанскіх “кухняў” у кампаніі зусім незнаёмых людзей, слухалі розныя гісторыі ды запускалі час ад часу ў агульны кацёл з тушанкай лыжкі; лыжка, паводле партызанскіх няпісаных законаў, у кожнага свая, заўсёды павінна была быць пры сабе…
Хоць на парад прыйшло меней за адну дзясятую ад усіх 370000 партызанаў, якія змагаліся на Беларусі ў 1100 фармаваннях, усё ж такі гэта было ні з чым не параўнанае відовішча: якую ж магутную сілу мы прадстаўлялі! Менавіта гэтае войска нязломных і нястомных народных помснікаў да канца 1943 года ўзяло пад кантроль блізу 60 працэнтаў усёй тэрыторыі Беларусі, у дваццаці раёнах усталяваўшы поўную партызанскую ўладу. Менавіта яны, беларускія партызаны, разгарнулі знакамітую “рэйкавую вайну”, пазбавіўшы немцаў дапамогі з тылу ў гэткі крытычны для іх перыяд наступлення савецкіх войскаў. За адну толькі ноч 3 жніўня 1943 года ўзляцелі ў паветра больш за 42 тысячы рэек, у выніку чаго былі цалкам разбураныя чыгункавыя камунікацыі, якія выкарыстоўвалі немцы для падвозу сваіх рэзервовых войскаў, цяжкога ўзбраення і боепрыпасаў на паўночна-ўсходні фронт.
А праз год, 20 чэрвеня 1944 года, за два тыдні да пачатку наступальнай аперацыі “Багратыён”, ізноў былі падарваныя дзясяткі тысячаў рэек; у тую ноч мы нават наладзілі ім “праводзіны”, афарбаваўшы неба ў самыя розныя колеры – колеры трасавальных куляў з нашых аўтаматаў. Тады былі выведзеныя з строю стратэгічна важныя для ворага чыгункавыя лініі Менск – Ворша, Полацк – Маладзечна, Глыбокае – Вільня і, бадай, асабліва важная Менск – Бранск.
(У адной з лекцыяў прафесар Ясафат Гаркаві выказаў меркаванне, што калі б гэтыя шматлікія тысячы партызанаў былі больш навучаныя прафесійна ваяваць, то яны былі б рэгулярным войскам. Я дазволю сабе не пагадзіцца з паважаным прафесарам. Рэгулярнае войска не змагло б дэмаралізаваць і падарваць адміністрацыйную ўладу ў тыле акупантаў, паралізаваць іхныя камунікацыі і забяспечыць генеральны штаб штодзённай інфармацыяй пра кожны рух ворага. Той жа міжраённы партызанскі цэнтр, дзе мне давялося працаваць, з дапамогай сваёй інфармацыйна-выведкавай “сеткі” мог выдаваць і выдаваў штодзённыя справаздачы пра сітуацыю ў нацысцкай адміністрацыі і войску. І гэта не кажучы ўжо пра вялікую значнасць партызанскага руху як маральна-палітычнага факттару ў падахвочванні мірнага насельніцтва акупаваных тэрыторый да супраціву ворагу.)
Аднак жа вернемся ў Менск, на партызанскі парад 16 ліпеня 1944 года…
Пазнаёміўшы Янку Брыля (пазней ягоныя партызанскія творы прынясуць яму шырокую вядомасць таленавітага пісьменніка) з сваімі старымі таварышамі, беларускімі літаратарамі Максімам Танкам, Піліпам Пестракам ды іншымі, я намерыўся прагуляцца адзін па ўскраінных раёнах Менска, дзе паўсталі тысячы часовых халупінаў. Тут пасяліліся і многія габраі, якіх я ведаў па гета і лесе.
Дабраўшыся туды, я сустрэў шмат знаёмцаў: мы абдымаліся, і нам не патрэбныя былі словы, іх проста б не хапіла, каб выказаць нашую радасць ад усведамлення таго, што мы ацалелі, што ўсё-такі “перажылі ворага”, што нарэшце вярнуліся ў зруйнаваны, але ж гэткі да болю родны горад.
З Навумам Фельдманам, які таксама – як камісар буйнога партызанскага атрада – апынуўся ў гэты дзень у сталіцы, я наогул не змог гаварыць, настолькі перапаўнялі мяне пачуцці… “Давай счакаем, калі скончыцца парад, тады й пагутарым, – прапанаваў ён, – а зараз…” А зараз мы, ацалелыя гетаўцы, надумалі наведаць магілы нашых родных, сяброў і знаёмых, каб яшчэ раз схіліць галовы перад іхнай трагедыяй, каб яшчэ раз аддаць даніну іхнай памяці, каб яшчэ раз праліць пякучую горкую слязу…
Моўчкі хадзілі мы па выпаленых гетаўскіх вуліцах – нямых сведках дзікунскага забойства ні ў чым невінаватых людзей. І ўсё, літаральна ўсё яшчэ так яскрава нагадвала доўгія дні і ночы задротавага калясмертніцтва: будынак юдэнрата з выбітымі дзвярыма і вокнамі; біржа працы і Юбілейная плошча з паваленымі, нібы пасля шалёнага ўрагану, дрэвамі; габрайскія могілкі з незасыпанымі або толькі з большага прысыпанымі магіламі, дзе нават яшчэ бачныя былі парэшткі замардаваных людзей; жудаснае, ажно дрыжыкі прабягалі па скуры, месца (хоць нідзе не было і знаку, што гэта за месца), дзе нацысты закатавалі 5000 габраяў пад час Пурыма 1942 года; нарэшце, гетаўская больніца, дзе ўнутры “спачывала” мая верная “маліна” ў кацельні…
Будынак былой больніцы на вул. Кальварыйскай, 3а, і мемарыяльная дошка на ім (усталявана ў 2010 г.). Фота з netzulim.org
Па дарозе назад мы з Фельдманам дамовіліся сустрэцца пасля парада і абмеркаваць: што далей?
…Ніхто з нас дагэтуль ніколі не бачыў такога парада, як гэты: брыгада за брыгадай, атрад за атрадам, людзі напалову ў цывільным і напалову ў форме, з зброяй і без яе, з серыйнымі вінтоўкамі і адмысловымі партызанскімі “вынаходкамі ручной работы” – бясконцая чалавечая плынь…
Стоячы на трыбуне, я пільна ўглядаўся ў шэрагі, шукаючы вачыма каго-колечы з знаёмых габраяў. Нярэдка я знаходзіў іх, а найчасцей людзі самі мяне пазнавалі і тады шчасліва махалі мне знізу, бы гукаючы: “Мы тут, мы жывыя!..”
У нейкі момант я не стрымаўся і крыкнуў сам: “Хаім!”
Гэта быў адзін з першых гетаўскіх партызанаў і мой добры сябра па Менскім гета – Хаім Александровіч.
Як толькі я крыкнуў “Хаім!”, прысутныя на трыбуне: і ўсыпаныя медалямі генералы, і ўрадавыя кіраўнікі, і нават сам начальнік Цэнтральнага штаба партызанскага руху Панцеляймон Панамарэнка – усе ўтаропіліся ў мяне. Хто – у здзіўленні, хто – не хаваючы злосці, а хто – скрывіўшыся ў саркастычнай грымасе… Панамарэнка літаральна працяў мяне сваім падазроным калючым поглядам. Як сталася пазней, ён так і не забыў і не дараваў мне той нястрымны радасны вокліч.
Цэлы год Мая Вольфавіча няма на гэтым свеце (у іншасвет ён не верыў, але, спадзяюся, яму там добра). Я не быў ягоным прыяцелем, аднак у 1994–2001 гг. бачыў і чуў на вуліцы Інтэрнацыянальнай, 6 ледзь не кожны тыдзень. Нагадаю – па гэтым адрасе прыкладна 10 гадоў дзейнічала Мінскае таварыства яўрэйскай культуры імя Ізі Харыка (МОЕК).
У МОЕК я прыйшоў увосень 1993 г., калі вучыўся ў выпускным класе, і на многае не прэтэндаваў. Дапамагаў у бібліятэчных справах, часам выконваў даручэнні «начальства» – карацей, быў валанцёрам. Развітаўся з арганізацыяй улетку 2001 г. без аніякіх даведак і запісаў у працоўнай кніжцы. Папраўдзе, наведваў суполку перадусім дзеля бібліятэкаркі Дзіны Звулаўны Харык, бо ёй патрабавалася падтрымка – маральная, а здаралася, і фізічная. Узамен атрымліваў душэўнае цяпло, завязваў знаёмствы… Некаторыя не згаслі дагэтуль.
Cпачатку адносіны з М. В. Данцыгам былі роўныя, карэктныя – старшыня выглядаў імпэтным веселуном. Ён не вельмі зварочваў увагу на тое, як я корпаўся ў бібліятэцы, але ўлетку 1994 г. падпісаў мне рэкамендацыю для паступлення ва ўніверсітэт культуры на бібліятэчны факультэт. Зрэшты, калі па іспытах мне не хапіла балу, то ад далейшых клопатаў прафесар aкадэміі мастацтваў устрымаўся. У верасні 1994 г. незалежна ад МОЕКа (але пры падтрымцы сваёй школьнай настаўніцы французскай мовы Валянціны Лапатнёвай) я паступіў у Еўрапейскі гуманітарны ўніверсітэт, і з таго часу адносіны з Данцыгам… не паляпшаліся. Ды я на яго ласку больш і не разлічваў: па-ранейшаму прыязджаў на Інтэрнацыянальную 2-3 разы на тыдзень, кансультаваў гасцей бібліятэкі, афармляў заказы, расстаўляў кнігі… Зрэдчас рыхтаваў выставы, ездзіў па літаратуру ў пасольства Ізраіля або ў прадстаўніцтва «Джойнта».
Пэўны час у сярэдзіне 1990-х наведваў нядзельныя курсы ідыша і лекцыі па ідышнай літаратуры, якія вялі, адпаведна, Абрам Жаніхоўскі і Гірш Рэлес (з імі адносіны складваліся лепей). Арганізоўваліся ў чытальнай зале бібліятэкі таксама лекцыі іншых яўрэйскіх дзеячаў, найперш Якава Басіна: нешта цікавіла больш, нешта менш. Хацеў або не, выпадала слухаць, бо праходзілі яны ў час працы бібліятэкі.
У той жа «гістарычны перыяд» МОЕК здаваў чытальную залу пад урокі іўрыта, за іх адказваў «Сахнут» (офіс яго знаходзіўся наверсе; там жа працаваў ульпан, але, відаць, месца не хапала). Здараліся пікіроўкі з настаўніцамі, якім, натуральна, замінала тое, што ў час заняткаў чытачы бібліятэкі крочылі праз пакой. Асабліва абуралася ізраільцянка Анат Ліфшыц… Калі не было заняткаў, то ў гэтым жа пакоі рэпеціраваў дзіцячы хор – здаецца, таксама сахнутаўскі. Менавіта падчас адной з рэпетыцый я заўважыў, што зух і весялун Данцыг умее быць, мякка кажучы, не дужа ветлівым чалавекам. Праз нейкую драбязу ён раскрычаўся на дзяцей, а потым і на кіраўнічку хору… І пазней Май Вольфавіч імкнуўся паказаць, хто ў акрузе гаспадар. Аднойчы паклікаў мяне ў «сакратарыят» (пакойчык справа ад уваходу) і паведаміў, што «Сахнут» шукае ахоўніка; маўляў, уладкуйся, «нам там патрэбен свой чалавек». Я адмовіўся; гутарка працягу не мела.
Вось яшчэ характэрны эпізод. Бібліятэку наведвала няшмат чытачоў: па картатэцы было звыш 100, а пастаянных, можа, 15-20. Адзін з іх прызнаўся Дзіне Звулаўне, што згубіў кнігу (добра помню – не з каштоўных). Звычайна ў такіх выпадках мы шукалі кампраміс – але собіла ж у тую хвілю апынуцца побач Данцыгу! Крык, скандал… Чытач сышоў і больш не прыходзіў.
Увесну 1998 г., калі святкавалася 100-годдзе з дня народзін Ізі Харыка, Данцыг накрычаў ужо на Дзіну Звулаўну – пры мне і нават пры жанчынках з малой радзімы Харыка, якія прыехалі на юбілей. Потым я паспрабаваў тэт-а-тэт патлумачыць, што… не варта так рабіць. У нейкі момант задаў яму пытанне: «Няўжо Вы спавядаеце прынцып “Я начальнік – ты дурань”?» Ён кінуў у адказ: «Так, я начальнік, а ты – дурань і хамло!»
Мне карцела развітацца з МОЕКам, але шкадаваў удаву паэта (ёй было моцна за 80). Хадзіў і далей, дарма што бачыў –таварыства занепадае, штогод яго наведвае ўсё менш аматараў… Асабліва з канца 1990-х, калі стары артыст-ідышыст Майсей Абрамавіч Свірноўскі і ягоная «капела» перабраліся ў «Хэсэд Рахамім» – там і ўмовы для рэпетыцый былі больш адэкватныя, і творчых людзей лепей заахвочвалі. Клуб «Белыя і чорныя» пераехаў у раён станцыі метро «Усход» яшчэ раней.
У 2000 г., пасля таго, як паступіў у аспірантуру, «дарос» да таго, што намесніца Данцыга папрасіла пачытаць наведвальнікам МОЕКа на Інтэрнацыянальнай некалькі лекцый. Ясна, з санкцыі «самога» – ён мне і грошы адлічваў (хіба долар-два за лекцыю, а іх адбылося пяць або шэсць). Мо і дарэмна браў: пазней, у 2001 г., гэтымі грашыма мяне публічна папракалі, калі стаў задаваць кіраўніцтву нязручныя пытанні.
Пра канфлікт 2001 г., звязаны з высяленнем МОЕКа, напісана нямала – хоць бы ў газетах «Анахну кан», «Берега», «Авив», дый у маёй кніжцы «На яўрэйскія тэмы» (2011). Нехта вінаваціў гарадскія ўлады, якія «нечакана» ўзнялі арэндны кошт за будынак, нехта – «Джойнт», які адмовіўся плаціць у некалькі разоў болей і прапанаваў МОЕКу месца ў тады яшчэ не адкрытым Абшчынным доме на В. Харужай, нехта – саюз яўрэйскіх аб’яднанняў на чале з Леанідам Левіным… Небеспадстаўна ўпікаючы за пасіўнасць кіраўніцтва названага саюза, трэба ўлічваць, што М. Данцыг шмат гадоў быў там віцэ-прэзідэнтам. Праўда, пасля таго, як «хеўра чатырох» у сярэдзіне 1990-х спрабавала скінуць Левіна з пасады, наўрад ці Леанід Мендалевіч давяраў свайму намесніку… Хутчэй трымаў яго для «вітрыны», як старшыню першай «свецкай» яўрэйскай суполкі ў познесавецкай Беларусі (сёлета МОЕКу – 30; спярша ён працаваў пад эгідай Беларускага фонда культуры).
«Антылевінскія» інтрыгі пляліся ў 1994–95 гг. на Інтэрнацыянальнай і ў маёй прысутнасці. Вядома, у 17–18 гадоў мяне збольшага цікавілі іншыя праблемы. Прыпамінаю, не ў захапленні быў ад левінскай дэмагогіі, але і «дэмакратычная» альтэрнатыва, абмаляваная на палосах газеты «Авив хадаш» (рэдактар – Нардштэйн, памочнікі – Басін, Данцыг), не вабіла. Напружвалі як асаблівасці паводзін Данцыга, бадай, не менш схільнага да «культу асобы», чым Левін, так і абыякавасць старшыні таварыства яўрэйскай культуры да мовы ідыш. Дзіна Харык запрашала яго падвучыць мову на курсах, аднак М. Д. заўсёды аднекваўся. Ён ведаў некалькі слоў і меркаваў, што досыць. Я не здзівіўся, калі ў 2002 г. Аляксандр Астравух, адзін з беларускіх рэстаўратараў-ідышыстаў, сказаў у інтэрв’ю пра пачатак 1980-х: «Мастак Май Данцыг, мой выкладчык, ведаў, што мы вывучаем ідыш, але для яго гэта тэма была абсалютна закрытая».
Прыкладна ў 2001 г. ад Леаніда Зубарава я даведаўся, што ўвосень 1988 г. мастака на пасаду старшыні таварыства яўрэйскай культуры прывёў, фактычна, гаркам партыі. Пра тое самае Л. З. напісаў у сваім артыкуле 2013 г.: «Данцыга актывісты ўпершыню пачулі на ўстаноўчым сходзе. Перад тым ніколі ні на водным яўрэйскім мерапрыемстве Данцыга ніхто не бачыў». Але пан Зубараў не надта тужыў, што стаў на тым сходзе толькі намеснікам, а не старшынёй: «Трэба прызнаць, што Данцыг, хоць і адпрацоўваў нешта абяцанае…, але стараўся. Рабіў усё добра, сумленна і з усімі ладзіў». Мяркую, актывісты, якія стаялі ля вытокаў МОЕКа, але неўзабаве пакінулі яго (Фелікс Хаймовіч, Юрый Хашчавацкі…), з гэтым не згодзяцца. Яшчэ адзін колішні прэтэндэнт на лідэрства ў МОЕКу, інжынер Якаў Гутман, летась выказаўся так: «Я не магу даць высокую ацэнку вынікам работы Данцыга. Ён працаваў паводле прынцыпу – ты, работа, нас не бойся, мы цябе не кранем. Калі выдзелілі ў [арэнду]будынак на Інтэрнацыянальнай [у 1991 г. – В. Р.], я быў катэгарычна супраць таго, каб мы яго бралі. Я казаў, што нам не трэба чужога, аддайце нам наша…»
Хіба апошні зварот («Літаратура і мастацтва», май 1990), які Гутман і Данцыг падпісалі разам
Характарыстыка ад Гутмана з’явілася, на жаль, не на пустым месцы. У пачатку 1990-х барысаўскі краязнавец Аляксандр Розенблюм сустракаўся з Данцыгам і расказаў яму пра гаротны стан дома ў Зембіне, дзе нарадзіўся Ізі Харык. У 1997 г. А. Розенблюм, пераехаўшы ў Ізраіль, канстатаваў у «Еврейском камертоне»: «як мне здалося, паважаны прафесар не выявіў да майго расповеду ніякай цікавасці». Увосень 2001 г. дом знеслі.
Не самыя кампліментарныя запісы пра Данцыга ды працу МОЕКа ў першай палове 1990-х знайшліся і ў дзённіку Міхаіла (Ехіэля) Зверава, які да 1995 г. уваходзіў у праўленне суполкі. Дарэчы, у чэрвені 2001 г. Міхаіл Ісакавіч прыйшоў на сход, дзе я пратэставаў супраць планаў закрыцця бібліятэкі і перадачы кніг МОЕКа на хаванне ў Данцыгаву майстэрню. Ён выступіў эмацыйна і крытычна, падкрэсліўшы, што МОЕК ператварыўся ў «гурток пенсіянераў». Данцыг са сваімі апалагетамі (Ала Левіна, Сямён Ліякумовіч…) спрабавалі заткнуць Звераву рот, але прысутнасць карэспандэнткі «Берегов» Алены Кагалоўскай крыху іх стрымлівала.
Нехта скажа: ну во, пакрыўджаны чэл выплюхвае негатыў… Але я нічога не выдумляю і адмыслова не збіраў «дасье» на Мая Вольфавіча; проста яго заўсёды – нават пасля адстаўкі 2001 г. – было настолькі «многа», што факты самі скакалі ў вочы. З каталога Нацыянальнай я лёгка даведаўся пра тое, што мастак у cярэдзіне 1970-х рысаваў такіх знакамітых дзеячаў, як Аляксей Касыгін, Міхаіл Суслаў.
Не ўсіх мастакоў у хрушчоўска-брэжнеўскі час дапускалі да «целаў» і выпускалі за мяжу. Не кожны станавіўся членам праўлення Саюза мастакоў БССР, а вось Данцыгу тое ўдалося ў 32-хгадовым узросце (пазней быў і намстаршыні Саюза). Відаць, начальніцкая пасада наклала адбітак і на яго далейшую жыццядзейнасць. Як трапна выказаўся мастак Андрэй Дубінін, Май Данцыг «выйграў жыццё, але прайграў лёс».
Тым не менш, асоба М. Д. не выклікае ў мяне такой непрыязнасці, як, напрыклад, асоба Левіна. Усё-такі заслужаны мастак працаваў на «яўрэйскай вуліцы» ў няпростых умовах канца 1980-х, калі існаваў як недавер з боку чыноўнікаў, так і моцная канкурэнцыя (к 1991 г., калі Л. Левін узначаліў «усебеларускую» яўрэйскую суполку, большасць актывістаў з’ехала): падпісваў важныя адозвы, хадзіў па «інстанцыях». Пэўны аўтарытэт Май Вольфавіч, які прыклаў руку да з’яўлення ў Мінску першай афіцыйна прызнанай яўрэйскай нядзельнай школы (1990), такі заваяваў, і на Інтэрнацыянальнай у 1990-х гуртаваліся ветэраны, былыя вязні гета, музыкі, шахматысты з шашыстамі… У сакратаркі заўсёды можна было набыць яўрэйскія газеты, а калі-нікалі – часопісы, кнігі. Пад канец, у 2000 г., на другім паверсе адкрыўся музейчык з экспазіцыямі, прысвечанымі даваеннаму яўрэйскаму тэатру і Катастрофе яўрэяў Беларусі, – мала каму ў горадзе вядомы, але ўсё ж… Прытуліў МОЕК і рэдакцыю мінскай газеты «Авив»; рэдактар настолькі расчуліўся, што потым не раз пісаў панегірыкі на адрас М. Данцыга.
Ён запомніўся такім… Фота 1998 г.
Калі старшыня мала спрыяў аматарам ідыша, то не дужа і замінаў ім; пляцовак жа для збору яўрэяў у Мінску 1990-х не хапала, каштоўны быў кожны лапік. Некаторы час «моекаўцы» збіраліся таксама ў бібліятэцы імя Купалы ля Камароўкі – прасторы там было куды больш, чым на Інтэрнацыянальнай. Запомніліся прэзентацыі кніг Арона Скіра «Еврейская духовная культура в Беларуси», Марата Батвінніка «Г. М. Лившиц». Цікава ў 1996 г. мы пасядзелі і паспявалі з Якавам Бадо, акцёрам ізраільскага тэатра «Ідышпіль». А ў 2000 г. на Інтэрнацыянальную завітаў Янка Брыль – прысутнічаў я і на той сустрэчы, слухачоў набілася процьма.
Не забываючыся на ягоныя «дзіўноты і памароцтвы», я ўдзячны Маю Данцыгу за ўсё добрае. Чалавеку, сфармаванаму ў савецкі час, а пагатове ў сталінскі, цяжка было перарабіць сябе. Нават яго пралукашэнкаўскія заявы 1998 г. (у газеце «Белоруссия») і 2014 г. (у часопісе «Беларуская думка») магу зразумець – Лукашэнка ў студзені 1995 г. надаў яму годнасць народнага мастака, а ў верасні 2005 г. узнагародзіў і ордэнам Францыска Скарыны. Усё ж у МОЕКу партрэтаў «правадыра» не назіралася, а вось выявы ідышных пісьменнікаў у чытальнай залі шмат гадоў віселі.
Заслужанае ці не было тое званне «народнага»? Пытанне чыста абстрактнае. Па-мойму, здараліся ў мастацкай творчасці М. В. Данцыга правалы, але ж не бракавала і рэальных дасягненняў. Так, з гісторыі мастацтва і яўрэйскага руху ў Беларусі яго не выкрэсліць.
Вольф Рубінчык, г. Мінск
wrubinchyk[at]gmail.com
26.03.2018
Увага! Скора на сайце – ч. 2 (мастацтвазнаўчыя рэфлексіі Андрэя Дубініна пра творчасць Мая Данцыга і не толькі)
Аўска-жнівеньскі шалом! Гэта серыя пра юбілеі, пра ізраільска-беларускага рабіна-дзівуна, пра тое, што дзеецца навокал, асабліва ў сферы культуркі.
Юбілеі… Не ведаю, як каго, а мяне ўжо горача павіншавалі з 500-годдзем беларускага кнігадруку 🙂 Нагадаю, што 5 жніўня 1517 года Францішак Скарына надрукаваў у Празе Псалтыр – на царкоўнаславянскай мове, але ў беларускай рэдакцыі, дый сам Скарына паходзіў «са слаўнага горада Полацка». У Беларусі-2017 была абвешчана кампанія «Пяцісотгоднасць», а ў Нацыянальнай бібліятэцы пастаўлены павялічаныя копіі скарынаўскіх фаліянтаў ды спецыяльны вясёлы стэнд… Ваш пакорлівы слуга яшчэ 16 чэрвеня прымасціўся да яго.
Цешыць, што апошнім часам у краіне ладзяцца шахматныя турніры ў гонар знамянальных падзей, вось і «500-годдзе беларускай кнігі» трэнер-суддзя-арганізатар Віктар Барскі не абышоў увагай. Палажэнне аб турніры па хуткіх шахматах 19-20 жніўня падрыхтавана таксама па-беларуску – усё, як належыць, хоць і з дробнымі памылачкамі. Зрэшты, мяне зараз больш вабяць гексашахматы.
Таксама ў пачатку жніўня адзначалі сто гадоў з дня нараджэння Янкі Брыля, народнага пісьменніка Беларусі (1917–2006). Наш аўтар шчодра падзяліўся ўспамінамі пра Івана Антонавіча, дзе адзначыў, сярод іншага: «Сярод яго любімых пісьменнікаў быў Рамэн Ралан з яго творам «Кала Бруньён» і Шолам-Алейхем». Я б таксама падзяліўся, аднак бачыў Янку Брыля толькі двойчы (у 2000 г., калі адбылася публічная сустрэча з ім на Інтэрнацыянальнай, 6, у Мінскім аб’яднанні яўрэйскай культуры, і ў 2002 г. – тады паспрабаваў пагутарыць з ім у кулуарах Дома літаратараў, ды класік быў заняты). Пагэтаму проста працытую пару мініяцюр Янкі Брыля з кнігі «Вячэрняе» (Мінск, 1994), у якой нямала гаворыцца пра яўрэяў, старонках аж на трыццаці… Папраўдзе, не толькі добрае.
* * *
Ярэмічы. Лета 1941 года. Паліцаі змушалі старую, хворую яўрэйку ўзбірацца на тэлеграфны слуп… Вясковыя хлопцы, што яшчэ ўчора, здаецца, былі звычайнымі, спакойнымі, нявіннымі рабацягамі.
Яўрэйская дзяўчына, што раней вучылася з Колем Б., прыбегла да яго, хаваючыся ад гвалтаўнікоў-паліцаяў.
«Каб яшчэ хто людскі прапанаваў такое, а то… Не, лепш ужо мне памерці!»
* * *
Зноў прыгадаліся два пажылейшыя за мяне яўрэі з друкарні, якіх я частаваў пасля выхаду першай кнігі. Як пілі мы, чам закусвалі, у якім закутку друкарні гэта было – добра не памятаю. Прозвішча загадчыка наборнага цэха Рудзін; я запомніў яго, відаць, з-за Тургенева. А прозвішча загадчыка цэха друкарскага не запомнілася – ад імені нейкага, здаецца, без вышэйшых асацыяцыяў. П’янкі, вядома, не было, яўрэі людзі акуратныя, а ўражанне ад маёй удзячнай радасці, ад іхняга разумення яе – памятаю.
З Рудзіным, чалавекам самавіта-сур’ёзным, мы і пасля гэтага, як і перад гэтым, прыязна здароваліся. А той другі, цяпер безыменны, па-прасцецку, дабрадушна губаты, пры сустрэчы шырока ўсміхаўся: «Ну, а калі будзе другая кніга?»
…Захацелася дадаць, што я тады быў літработнікам «Вожыка», апранутым абы-як, у «юнраўскія» неданоскі, і гэта, відаць, яшчэ больш збліжала мяне з тымі небагатымі, працоўнымі людзьмі.
* * *
Чатыры тыдні таму папрасіў знаёмага здабыць дысер Ганны Бартнік – калі помніце, гаворка пра яе даробак вялася ў папярэдняй серыі… Ні адказу, ні прыказу, ні нават аўтарэферату, хоць электронная пошта працуе спраўна. Меркаваў, што пачытаю, а тады ўрывак будзе перакладзены з польскай і змешчаны на нашым сайце, аднак, калі ў канцы ліпеня з «Берегов» даведаўся, што Ганне дапамагалі такія «адмыслоўцы», як Леанід С. і Якаў Б., абазнаныя больш у агітацыі ды прапагандзе, чым у навуцы (ведаю, ведаю, пра што кажу…), то неяк і расхацелася. Па-ранейшаму рады за маладую даследчыцу з Польшчы, якая робіць паспяховую кар’еру на ніве іудаікі. Разам з тым хацеў бы згадаць, што, калі ў красавіку 2006 г. францужанка Клер Ле Фоль абараніла ў Парыжы доктарскую на тэму «Гісторыя і рэпрэзентацыі яўрэяў Беларусі (1772–1918)», то вельмі скора я атрымаў раздрукоўку «з дастаўкай дахаты», а было ў ёй звыш 600 старонак. Разумніца Клер не цуралася майго «самвыдату» – перадала бюлетэню «Мы яшчэ тут!» сенсацыйны архіўны дакумент, датычны беларускага грамадзянства Хаіма Нахмана Бяліка, па маёй просьбе адшукала першую публікацыю Ізі Харыка ў часопісе 1920 года. Пераклаў я ў 2008 г. для «Arche» рэцэнзію Ле Фоль на кнігу Аркадзя Зельцара пра яўрэяў Віцебска, а ў 2009 г. – артыкул пра «беларусізацыю» яўрэяў у міжваенны перыяд. Потым нашыя шляхі разышліся, але «асадачак застаўся» – збольшага прыемны.
Д-р Ле Фоль і яе праца
З сайтам belisrael.info, які фармальна не з’яўляецца пляцоўкай для навуковых публікацый (як не з’яўляліся газета «Анахну кан» і бюлетэнь «Мы яшчэ тут!»), супрацоўнічаюць або супрацоўнічалі досыць вядомыя даследчыкі: гісторыкі Цімафей Акудовіч, Барыс Гольдзін, Маргарыта Кажанеўская, Уладзімір Краўцоў, Анатоль Сідарэвіч, Іна Соркіна, філолагі Лявон Баршчэўскі, Дзмітрый Дзятко, Віктар Жыбуль, Віталь Станішэўскі, металазнаўца Марыя Гальцова, псіхолаг Людміла Мірзаянава, эканаміст Маргарыта Акуліч… Прашу дараваць, калі на кагосьці забыўся. Многія з іх маюць дыплом кандыдата навук – калі на заходні манер, то доктара (Ph. D.). Асабіста я рады чытаць якасныя тэксты незалежна ад статусу аўтараў і дзякую ўсім, хто давярае сайту (спадзяюся, галоўны рэдактар мяне падтрымае :)) Тым не менш запрашаю амбітных навукоўцаў-практыкаў больш актыўна дзяліцца сваімі знаходкамі з чытачамі ізраільска-беларускага сайта. Мець дадатковую «творчую лабараторыю» нікому, бадай, не зашкодзіць…
Падобна, мінчанка М. Акуліч так і трактуе сайт – «трэніруецца» тут, потым пашырае свае публікацыі ў іншых месцах. Нядаўна ў яе выйшла невялікая электронная кніга «Идиш, Холокост и евреи Беларуси»; азнаямляльны фрагмент можна пачытаць бясплатна. Выданне будзе карыснае тым, хто цікавіцца мовамі ды гісторыяй краіны, аднак толькі пачынае знаёмства з «яўрэйскай тэмай». Нават сам выхад кнігі здольны падштурхнуць чытачоў да актыўнасці ў слушным кірунку; праўда, хацелася б усё-такі большай глыбіні, меншай колькасці памылак (Астравух стаў «Астарухам» і г. д.)… З пажаданнем аўтаркі ідышу – «хочацца верыць, што гэтая мова яшчэ загучыць у поўную сілу на беларускай зямлі» – цяжка не згадзіцца, іншая справа, што спадзеў на «заможныя краіны», якія, паводле М. Акуліч, маюць дапамагчы адраджэнню мовы грашыма, выглядае наіўна. «Або няхай яны ўсе разам скінуцца на даражэзны помнік ідышу, які трэба пабудаваць у РБ», – тут я магу толькі паціснуць плячыма. Як на мой одум, то лепей адны «жывыя» курсы ідыша з парай энтузіястаў, чым тузін помнікаў.
Па-свойму дбае пра ідыш-культуру Аляксандр Фурс, былы вучань «яўрэйскіх класаў» 132-й школы, каардынатар праекта «Яўрэйскія твары Беларусі», музыка і чалавек у пошуку. Ладзіць бясплатныя для наведвальнікаў экскурсіі, вось і 13.08.2017 запрашае прыйсці а 6-й вечара да брамы Вайсковых могілак Мінска. «Мы пазнаёмімся з постаццю ІзіХарыка і даведаемся, як Янка Купала адпачываў разам з класікам ідышыцкай літаратуры. Даведаемся, як габрэйскі хлопчык Самуіл Плаўнік патрапіў у “Нашу Ніву” ды яшчэ шмат цікавага!» – інтрыгуе Алекс (арфаграфія арыгінала захаваная). Мо і падскочу… З іншага боку, «ідышыцкае» на афішцы крыху насцярожвае – такi прыметнік мне не знаёмы. Ведаю словы «ідышны», «ідышысцкі»; нячаста сустракаю варыянт «ідышаўскі». Ну, хіба пасля экскурсіі вакабуляр папоўніцца…
Агулам беларуская культура, незалежна ад «намаганняў» адпаведнага міністэрства, паступова ўзбагачаецца… Расце музей «Прастора Хаіма Суціна» ў Смілавічах пад Мінскам, якому французскі калекцыянер нядаўна падараваў дзве работы Шрагі Царфіна (адну, гуаш «На лузе», сёлета, балазе ў музеі ёсць ужо зала Царфіна). Шчыруюць мае калегі-перакладчыкі, якім неабыякавая спадчына жывых і мёртвых пісьменнікаў, ідышных і іўрыцкіх. З апошніх найбольш пашанцавала, бадай, юбіляру гэтага месяца Этгару Керэту – у апошнія пару гадоў выйшла дзве яго кнігі па-беларуску.
Усе тры белмоўныя кнігі тав. Керэта: 2007, 2016, 2017
Ёсць неблагія шансы, што яшчэ сёлета ў Мінску будуць надрукаваныя зборнікі паэзіі Хаіма Нахмана Бяліка і Майсея Кульбака. Рыхтуецца і новы, больш дасканалы за ранейшыя пераклад рамана «Зельманцы» («Зэлмэнянцы») – імпэту мастака-ідышыста Андрэя Дубініна можна толькі пазайздросціць.
Зараз – колькі абзацаў пра аднаго ізраільска-беларускага рабіна, які ведае ідыш мо лепей за ўсіх нас, ды скіроўвае свае сілы ў сумнеўнае рэчышча… Я паглядзеў яго інтэрнэт-ролікі, жорстка раскрытыкаваныя ў сеціве (яўрэямі і неяўрэямі). У адрозненне ад некаторых гора-каментатараў, завочныя дыягназы ставіць не бяруся; Ігаэль І. выглядае здаровым чалавекам, і асаблівасці яго жэстыкуляцыі не выходзяць за рамкі нормы. Мяркуйце самі…
Р. Ігаэль пад канец 2000-х вярнуўся з Кір’ят-Гата ў родны Мінск, пэўны час наведваў сінагогу на Даўмана, 13б, ды потым рассварыўся з кіраўнікамі, назваў яе «свінагогай» і з’ехаў жыць у Барань пад Оршай. (Папраўдзе, на Даўмана не такое ўжо кепскае месца, прынамсі яўрэі завітваюць не адно дзеля ежы, а сёлета прыязджаў туды памаліцца чалавек з Бразілі, які вывучае беларускую…) Рээмігрант узяўся выкрываць «апазіцыю» і «ліберастаў», заходнія спецслужбы, «сіянісцкі істэблішмент» і прафесійных яўрэяў РБ за тое, што адныя стварылі «міф пра Курапаты», а іншыя падтрымліваюць. Трасе кнігай свайго знаёмца, беларускага журналіста Анатоля С. (ужо не жыве), які ў 2011 г. даказваў, што ў Курапатах расстрэльвалі толькі гітлераўцы пасля 1941 г., а не «саветы» ў 1937–1941 гг. Падобныя «доказы» грамадскай камісіі не раз даследаваліся ў 1990-х гадах, і заўжды спецыялісты прыходзілі да высноў пра іх неабгрунтаванасць. Можна не давяраць Зянону Пазняку праз яго палітызаванасць – заявы пра «камуна-маскоўскі генацыд» у Курапатах сапраўды былі залішне эмацыйнымі – але прафесійным археолагам Міколу Крывальцэвічу і Алегу Іову я давяраю куды больш, чым неназванай жонцы Ігаэля, «тожа археолагу».
Рэбе Ігаэль «зрывае покрывы» ў стылі Анатоля Васермана (aka Онотоле)
Прыхільнікам «нямецкай версіі» можна падзякаваць хіба за тое, што яны крыху разварушылі абыякавае грамадства, падштурхнулі апанентаў да больш уцямных фармулёвак. Што да Ігаэля І., у яго лекцыі прагучалі цікавыя звесткі пра «Яму», дзе яўрэі нават у брэжнеўскі час збіраліся не толькі 9 мая (на грамадзянскі мітынг), а і, негалосна, 9 ава… Апошняя традыцыя была закладзена значна раней – з года вызвалення Мінска – і пратрывала да 1989 года. Мінская рэлігійная абшчына пераехала ў Сцяпянку, а потым на рог Друкарскай і Цнянскай з Нямігі пасля таго, як у сярэдзіне 1960-х была знесена Халодная сінагога. Каб жа паважаны рабін і далей разважаў на гэтыя, рэальна вядомыя і блізкія яму тэмы, а не пра «ўсенародна выбранага Прэзідэнта» і яго каварных ворагаў…