Tag Archives: Гродно

Yohanan Ben Yaakov. Trip to Belarus. Pesach 1990

On the eve of Pesach, on April 1990, I went with the Israeli delegation, one of the 34 organizers of the Pesach Seder in the Soviet Union. It was the first Israeli delegation that met with the Jews of the USSR after the fall of the Iron Curtain, and I was instructed to lead the Pesach seder in Mozyr, a small town in the south of Belarus, near Chernobyl.

When I arrived in Mozyr, which was closed to tourism and foreign visits, I discovered that there are from 3 to 5 thousand Jews. There is no minyan for prayer, there is no place for prayer, there are no Hebrew teachers, there is no Jewish cultural club, there is no Jewish community. I found two Jewish textbooks brought here before my arrival.
Near the place of mass execution of Kalinkovichi jews, September 22, 1941. from the left, Edik Gofman of Mozyr and Kalinkovichians Grisha Weinger (1920 – 1994, Nazrat Illit, Israel), Aaron Shustin and Leva Sukharenko.
A monument erected in 1996 with funds collected by fellow countrymen living in Israel and other countries.
.
An elderly Jew remembered a few words in Hebrew. Sometimes he went to Shabbat and holidays to pray in the elderly minyan in the nearby town of Kalinkovichi, where he read the Torah. He was the only one in the area who could read the Torah.
On the left is Leva (Leiba) Shnitman from Kalinkovichi .            Yankel Mopsik
Kalinkovichi and Mozyr Jews near the house in Kalinkovichi on the street of Kalinina 31, in one of the room there was a synagogue. In the front in a sweater Aaron Shustin, the founder of the site belisrael.info
                                                                    Joseph Malkin
.
This elderly man, Yosef Malkin, was the hero of my first Seder, held in Mozyr. The faded and dusty local restaurant hall was decorated with a number of colorful and spectacularly vivid paintings of Eretz Israel, in all corners Jewish national flags flaunted. Pictures of seven plant species and the landscape of the Land of Israel were surrounded by a large Jewish audience that gathered in the evening and darkened the wooden articles of the symbolic Belarusian figures located on the walls of the hall …
.
.I started the Seder with the description of the “throne of my God”, which is now in the Peschah Seder in my house in Kfar-Ezione and in tens of thousands of Jewish homes in Israel, which are going to celebrate Pesach. A vacant chair near the Seder table is waiting for them, those who are sitting with us now. Speaking of Kiddush, I respected the elderly Yosef Malkin, who came with many awards on his jacket for his service in the Red Army in World War II. Two days before I managed to find this kind old man, and he accepted my request to consecrate and take part in the preparation of the Seder. The only Jew in Mozyr, who from childhood remembered some Jewish rules of life.
 
 
The reader of the Pesach Haggadah is Sveta Shustin. In the front is Zhenya Kotlyar from Kalinkovichi
.
.With trembling hands, Mr. Malkin took a large silver bowl filled with red wine from Israel, and began to read in Hebrew with a heavy Ashkenazi accent the words of the Kidush. His voice choked with excitement that rose and filled his eyes with warm tears. The people around us did not understand the intensity of his emotions, I realized. Who knew that these images were in the head of this Jewish old man who in his childhood knew the rich Jewish world around him, a bright Jewish life thriving “within the town limits”, old Jewish communities, famous yeshivas, prosperous Hasidism, the awakening Zionist movement. Yosef Malkin knew in his childhood that it was in Volozhin and Minsk, Bobruysk and Pinsk, Vitebsk and Grodno, Brisk and Vilna, Dvinsk and Dubno, Mir and Baranovichi, Slonim and Rakov, Lida and Oshmyany and many other towns and villages. All this was destroyed by the enemies of Israel, past and worn out of the world. From the intensity of his emotions, Yosef’s hands trembled, tears choked his throat, he could not finish Kiddush. I had to do it myself and continue to manage Seder …
.At the end of the Seder Yosef Malkin asked me to come to his house. It was very late, so we agreed that I would come on the first day of Pesach. The whole family, his daughters, his sons-in-law and grandchildren, as well as other family members gathered in a small apartment. As a result of my attempt to remember about his childhood, a hearty conversation ensued. The old man said that several times over the past decades he have ate matza for Pesach. He could try some matza on Pesach, which reached him in secret and indirect way.
In the armchair an interpreter from English. Zina Zeltser (Vinokur)  from Kalinkovichi
.
Suddenly the old man went to the hidden corner of the wall under the ceiling, took off the cover, opened the slot and pulled out a dusty bag of cloth. Inside were moldy canvas wrappers, which filled the room with a cloud of dust. From them appeared the Shofar of Yosef! The shock was huge. No one in the family knew about this, even his wife, it seems, did not know about this hidden object. Yosef gave me the shofar and quoted a verse with a heavy Yiddish accent: “blow a big shofar for our freedom …”. I asked: “Did anyone in the family know what kind of strange object it was? – No one answered, no one knew. I hesitantly asked Yosef Malkin why he hid it from them, why does no member of his family know anything about the shofar? The old man answered in a whisper, as if in secret: my wife also does not know. If they knew, one of them would have reported it and it would all have ended bitterly. To his amazement, his elderly wife, who always listened in silence, said: “I knew!” Shofar was discovered by chance, but she was afraid to tell her husband that she knew that he would not report it! “These two friendly elders
were tearful and we were all with them.” People there realized that the story was a big surprise for me. For seventy years Rabbi Yosef Malkin kept the shofar, perhaps he even occasionally used it once or twice, but his wife, his amazing wife, could not reveal the secret.
.
.When I returned to Israel, I learned something about the nature of Soviet power. Nachman Raz, a member of the kibbutz Geva, then the chairman of the Knesset Education Committee, gave me the memorial book of Nadezhda Mandelstam (Am Oved, 1977). A book that opened a window to the Soviet world and the Jews in it. Horrors of those times of Stalin’s terror created such a deep furrows in the souls of this elderly couple that they could no longer be cured. And I learned more about the term “Stukach” (snitch) in the years of my future work in the countries of the former Soviet Union. The couple’s fear was real, the secret was their only refuge.
Yosef Malkin gave me the shofar, briefly explaining to his family what he had in mind, and asked me with tears that I would take him to the Land of Israel, to be trumpeted on the “terrible days”. The Jewish community in Mozyr will disappear, Yosef said, he is the last in this city who knows what shofar is. I quoted him the biblical stanzas: “Blow the shofar for our freedom and pray to bring all of us from Galut!”. To take the shofar from the borders of the Soviet Union was a risky mission. We were warned not try to take nothing out. I confess that the desire to free the shofar and bring it to Israel exceeded the fear. Shofar got on a plane with me, he wasnt found by the soviet authorities and he got to Israel. On Rosh Hashanah in 1990 and the following years we blew this shofar in the synagogue in Kfar Etzion. I cherish this shofar, and this is one of the most valuable items that we have.
.
After that trip, most of the families from Mozyr and the district with whom I communicated immigrate to Israel. On Saturday, September 5, 2015, the new commander of the brigade, Colonel Roman Hoffmann, joined the morning prayer in the synagogue. During the prayer he stood beside me, and at the end he stretched out his hand and said: Shabbat shalom, I read your words about Gush Etzion and learned from you about the area where I was appointed commander. I said “I thought we’d never met.” Roman replied, it’s true, but the materials I found on the Internet, I read and heard your lectures. That’s why I know you. His Russian accent was obvious, and I asked: Roman, where did you come from? He answered, from a small town in Belarus, which no one knows. Of course, his name will not tell you anything. When I insisted, he quietly muttered, from Mozyr! Roman and his family repatriated from there a few months after Pesach 1990. It is likely that his parents attended the Pesach Seder I held there, or at a large meeting that was held with members of the community.
.
After Mozyr Y. Ben Yaakov visited Bobruisk. Below there are the pictures that was taken there
Dina Leokumovich soon repatriated to Israel and later was the envoy of the Sokhnut
___________________________________________________________________________________________________
The photo of Yohanan Ben Yaakov, 2016
Letter from Yohanan Ben Yaakov:
.
When I returned from Belarus, the late Minister of Education Zvulun Hammer invited me to become a his adviser and chief in the process of absorbing immigrants in the educational system, as well as the Jewish educational program in the Soviet Union, which I created with several partners. I called it (חפציב”ה) Heftziba (from the first letters of the words formal Zionist Jewish education in the Soviet Union). This word is mentioned in one of the prophetic verses of the prophet Isaiah, which describes the return from the galut (dispersion) to the land of Israel and the construction of the country. During this period, and after my first trip to the Soviet Union, I also initiated the creation of the Naale program (the repatriation of youth without parents).
I have already been a pensioner for five years, and these programs continue to work.
.
Happy jewish New Year!
.
Yohanan Ben-Yaakov
.
.Translation from hebrew by Igor Shustin
.
Published on 09/09/2018 12:21
.
                                                                   ********************
P.S.
Please send us your family stories and other materials about various things,
and we will publish it on the site in different langueges.
.
We invite volunteers who speak different languages to come work with us.
Together we can make big things.

Our work deserves your support

У Гродне – выстава пра Трасцянец

(перевод с белорусского под оригиналом)

Выстава пра Трасцянец у харальнай сінагозе Гародні

У Гародні адкрылася выстава, што распавядае пра памяць і гісторыю самага вялікага лагера смерці ў Беларусі – «Трасцянец». На вялікіх планшэтах, што месцяцца ў вялікай зале гарадзенскай харальнай сінагогі, паказана жахлівая гісторыя стварэння лагераў смерці, а таксама гісторыя простых людзей, што трапілі ў такія месцы.

Пра выставу і яе ролю для сучаснага пакалення распавядае старшыня гарадзенскай габрэйскай абшчыны Барыс Квяткоўскі:

— Крышачку здольнае яшчэ раз узняць цікавасць да тэмы той велізарнай трагедыі, што здарылася на беларускай зямлі, трагедыя, якая закранула не толькі габрэйскі народ, але і ўсе народы, што жывуць на Беларусі, бо гнабілі ўсіх без разбору. У адпаведнасці з ідэалогіяй Гітлера першымі знішчэнню падлягалі лішнія нацыі, а такімі яны лічылі цыганоў, габрэяў, а наступнымі ў чарзе былі б расейцы, беларусы, украінцы і палякі — усе.

Стваральнік выставы, прадстаўнік гістарычнай майстэрні [імя] Леаніда Левіна Аляксандр Далгоўскі лічыць, што гэта выстава вельмі знакавая для беларускай гісторыі.

— Асаблівасць гэтай выставы ў тым, што ўпершыню нямецкія, аўстрыйскія, чэшскія, беларускія гісторыкі, прадстаўнікі музеяў сабраліся і сфармавалі агульны погляд на буйнейшае месца знішчэння на тэрыторыі былога СССР, а менавіта — Трасцянец. Сфармавалі свае гістарычныя погляды і запісалі гэта на нямецкай, расейскай, беларускай мове адзін у адзін. То бок, змест выставы аднолькавы на ўсіх мовах.

Па словах арганізатараў выставы, экспазіцыя будзе цікавая не толькі жыхарам Гародні, але і школьнікам і студэнтам, што вывучаюць гісторыю Беларусі. На адкрыццё экспазіцыі завіталі прадстаўнікі консульства Польшчы і Нямеччыны, а таксама вялікая колькасць школьнікаў з Гарадзенскай гімназіі №1.

Беларускае Радыё Рацыя, Гародня (16.05.2017)

***

Выставка о Тростенце в хоральной синагоге Гродно

В Гродно открылась выставка, повествующая о памяти и истории самого крупного лагеря смерти в Беларуси – «Тростенец». На больших планшетах, размещенных в большом зале гродненской хоральной синагоги, показана жуткая история создания лагерей смерти, а также история простых людзей, попавших в такие места.

О выставке и ее роли для современного поколения рассказывает председатель гродненской еврейской общины Борис Квятковский (цит. по аудиозаписи – belisrael.info):

– [Мероприятие] немножечко способное поднять интерес ещё раз к теме той огромной трагедии, которая случилась на белорусской земле, трагедии, которая коснулась не только еврейского народа, а и всех народов, проживающих на территории Беларуси, в силу того хотя бы, что гнобили всех подряд. В соответствии с идеологией, которую проводил Гитлер, первыми подлежали уничтожению «лишние» нации, а лишними они посчитали цыган, которых уничтожали целыми таборами, евреев… Следующими на очереди были бы русские, белорусы, украинцы, поляки – все.

Создатель выставки, представитель исторической мастерской [имени] Леонида Левина Александр Долговский считает, что эта выставка очень знаковая для белорусской истории (цит. по аудиозаписи – belisrael.info):

– Особенность этой выставки заключается в том, что впервые немецкие историки, австрийские, чешские, белорусские, представители музеев собрались и сформировали общий взгляд на крупнейшее место уничтожения на территории бывшего Советского Союза, а именно – Тростенец. Сформировали свои исторические взгляды и написали это на немецком, русском и белорусском языке один в один. То есть содержание выставки повторяется на всех языках один в один.

По словам организаторов выставки, экспозиция будет интересна не только жителям Гродно, но и школьникам и студентам, которые изучают историю Беларуси. На открытие экспозиции пришли представители консульства Польши и Германии, а также множество школьников из Гродненской гимназии № 1.

Белорусское «Радио Рация», Гродно (16.05.2017)

Опубликовано 17.05.2017  16:40

Синагоги белорусских местечек

Чужыя «рускаму жыццю»

14-03-2017 Ігар Іваноў

Пасля падзелаў Рэчы Паспалітай разам з беларускімі тэрыторыямі імперскаму ўраду дасталіся ў спадчыну адметнасці былога права. Новай з’явай для расійскага заканадаўства стала мястэчка — не вядомы да таго тып паселішча, які лічыўся чужым «рускаму жыццю».

Давыд-Гарадок. Сінагога

Мястэчка

За стагоддзі гісторыі большасць мястэчак увабралі ў сябе рысы мінулых эпох, занатаваных у абліччы культавай архітэктуры, планіроўцы гандлёвай плошчы, шараговай грамадскай забудове. Яны арганічна злучылі элементы гарадскога і сельскага асяроддзя, што праяўлялася ў планіроўцы ды забудове паселішча і гаспадарчых занятках насельніцтва.

У часы ВКЛ многія мястэчкі былі прыватнаўласніцкімі. Яны ўтвараліся яшчэ з XV–XVI стагоддзяў як месцы правядзення таргоў. Каб садзейнічаць эканамічнаму росту на сваіх землях, уладары запрашалі на іх яўрэяў, ведаючы пра іх досвед у гандлі і грашовых аперацыях. Яўрэі са старажытных часоў насялялі беларускія, літоўскія, украінскія мястэчкі, яўрэйская культура і традыцыі з’яўляюцца адметнай старонкай гарадской гісторыі, што на стагоддзі прадвызначыла знешні выгляд паселішчаў і местачковы каларыт.

Мястэчкі з’яўляліся і рэлігійнымі цэнтрамі акругі. У іх структуры абавязкова існавалі культавыя пабудовы: царква, касцёл, мячэць, сінагога, якія адыгрывалі важную ролю ў фарміраванні прасторы паселішча. Найбольш распаўсюджаным для беларускіх мястэчак быў «трохкутнік»: царква — касцёл — сінагога. І сёння, калі набліжаешся да мястэчка, здалёк можна пабачыць сілуэты шпіляў касцёла і царквы, зрэдку — рэшткі сінагогі, апошняга напаміну пра выкраслены з гісторыі народ, чужы і адначасова блізкі нашым продкам.

Сінагога ў Волпе

Сінагога: дом сустрэч

Сінагога была важным будынкам для яўрэйскай грамады, выкарыстоўвалася не толькі для адпраўлення культу, але і ў якасці месца збору і абмеркавання важных пытанняў, што стаялі на парадку дня, навін і проста чутак. У залежнасці ад колькасці яўрэяў, сінагог у мястэчку магло налічвацца да дзясятка і больш.

І цяпер на тэрыторыі Беларусі захавалася каля сотні будынкаў сінагог, з якіх толькі шостая частка мае статус гісторыка-культурнай каштоўнасці. Амаль усе захаваныя сінагогі каменныя. Але яшчэ да Другой сусветнай вайны ў Беларусі існавалі драўляныя сінагогі — унікальныя архітэктурныя аб’екты, што былі распаўсюджаныя ва Усходняй Еўропе.

Драўляныя сінагогі будаваліся па ўсёй тэрыторыі Рэчы Паспалітай, а пасля далучэння да Расійскай імперыі — у раёнах мяжы яўрэйскай аселасці. У XIX стагоддзя яўрэі ўжо заходніх губерняў Расійскай імперыі выступалі за выкарыстанне на патрэбы будаўніцтва дрэва як больш таннага і даступнага ў параўнанні з цэглай матэрыялу. Варыятыўнасць архітэктуры сінагог была досыць вялікай: яны вылучаліся сярод іншых пабудоў формай дахаў, масіўнасцю, якая вынікала з вялікага аб’ёму галоўнай залі, складанасцю дахавай сістэмы. Многія з іх былі сапраўднымі творамі мастацтва.

Сінагога ў Азёрах

Ваенныя разбурэнні, шматлікія пажары прывялі да таго, што найбольш раннія з вядомых драўляных сінагог датуюцца XVII стагоддзем. Галоўныя залі ў іх мелі квадратную форму, часцей за ўсё абмяжоўваліся памерамі 10–12 метраў (без уліку сенцаў і знешніх прыбудоў). Адметнай рысай у будаўніцтве драўляных сінагог было аб’яднанне залі і дахавай сістэмы ў адзіны канструкцыйны ўклад. Шмат’ярусныя, ламаныя дахі драўляных сінагог XVII–XVIII стагоддзяў нагадвалі сваім знешнім выглядам старазапаветную Скінію.

Раннія драўляныя сінагогі, найчасцей, мелі адну залю, якая аддзялялася ад галоўнага ўваходу невялікім пакойчыкам — накшталт сенцаў — з-за патрабаванняў Талмуда, які сцвярджаў, што ўваход у сінагогу ажыццяўляўся праз двое дзвярэй. Жаночыя галерэі і іншыя элементы, неабходныя яўрэйскай абшчыне, з’явіліся пазней, на мяжы XVII–XVIII стагоддзяў. Галоўная вось будынка праходзіла ў кірунку «ўсход-захад». Усходняя сцяна, дзе знаходзіўся Каўчэг Запавету (арон-кадэш), не абцяжарвалася ніякімі прыбудовамі, а ўваход у сінагогу быў з заходняга боку.

Сінагога ў Сапоцкіне

Архітэктура сінагог XVII–XVIII стагоддзя развівалася пад уплывам барока, што праглядалася, у асноўным, у пластыцы формаў (крывалінейныя франтоны, пілястры, карнізы). Найбольш яскравым прыкладам з’яўлялася сінагога ў мястэчку Воўпа. Для сінагог таго часу было характэрна дамінаванне галоўнай залі, пакрытай шматузроўневай ламанай страхой, над іншымі прыбудовамі. На тэрыторыі Беларусі гэта сінагогі ў мястэчку Нароўля, Кажан-Гарадок, Мсціслаў, Пінск. У гэтых будынках вылучаўся галоўны фасад, жаночыя галерэі працягваліся ўздоўж паўднёвай і паўночнай сцен, у іх можна было патрапіць праз маленькія дзверы. Сенцы і бабінец прыкрывалі шэрагі невялікіх двухсхільных або аднасхільных дахаў. Заходнія куты ў найбольш архітэктурна развітых сінагогах былі аддзелены ў двухпавярховыя алькежы разнастайных формаў. Хутчэй за ўсё, з’яўленне алькежаў у сінагогах — гэта запазычанне з архітэктуры шляхецкіх маёнткаў, дзе, у сваю чаргу, яны з’явіліся пад уплывам барока.

Сінагога ў Жлобіне

Уплыў імперыі на архітэктуру

Пасля падзелаў Рэчы Паспалітай яўрэйскае насельніцтва далучаных да Расійскай імперыі тэрыторый апынулася пад новай уладай, дзе панавалі іншыя падыходы ў будаўніцтве. У адносінах да грамадскіх будынкаў адной з дамінуючых умоў станавілася пажарная бяспека, як вынік — павялічваецца колькасць мураваных сінагог. Для новых будынкаў складаўся шэраг правілаў, замацаваных у Будаўнічым і Пажарным статутах Расійскай імперыі. Сінагогу дазвалялася будаваць на адлегласці не менш за 50 сажняў ад хрысціянскай царквы, калі будынкі знаходзіліся на розных вуліцах, і 100 сажняў — калі на адной. План сінагогі замаўлялі ў архітэктара, пасля ён зацвярджаўся будаўнічай камісіяй.

Сінагогі мусілі адпавядаць і агульным патрабаванням, якіятычыліся грамадскай і прыватнай забудовы: будаўніцтва не менш чым у 4 сажнях ад суседняга будынка, пакрыццё страхі дазволеным матэрыялам — дранка, гонта, дахоўка. Увага надавалася пажарнай бяспецы і пры складанні печы, заўвагі на гэты конт можна сустрэць у дакументах губернскіх праўленняў.

Сінагога ў Баранавічах

У перыяд Расійскай імперыі адміністрацыяй здзяйсняліся захады па абмежаванні свабодаў у адносінах да яўрэяў — гэта адбілася на матэрыяльным узроўні абшчыны. Перавага ў архітэктуры сінагог пачала аддавацца больш танным, тыповым рашэнням. Панаванне складаных барочных формаў саступае класічным простакутным залам з сенцамі і бабінцам над імі, дахі пазбаўляюцца зводаў, іх будаўніцтва пераходзіць на звычайную кроквенную сістэму з двухсхільнай, вальмавай, або мансарднай, страхой. Вялікія ламаныя аб’ёмы замяняюцца простымі аднаўзроўневымі. Зала, сенцы і бабінец будаваліся на аднолькавай вышыні ў адным аб’ёме, перакрытым агульным дахам. Найбольш бедныя сінагогі ўвогуле архітэктурна не выдзяляліся з шараговай местачковай забудовы.

Архітэктура сінагог ХІХ — пачатку ХХ стагоддзяў звычайна мае шэраг вызначальных рысаў: будынак простакутны або квадратны ў плане, з добра прагляданай з заходняга боку жаночай часткай і з асобным уваходам у яе. Калі жаночая частка месцілася над мужчынскім пярэднім пакоем, у яе вяла асобная лесвіца, якая, у сваю чаргу, магла быць адкрытай з вуліцы ці размяшчацца ўнутры будынка. У абодвух выпадках уваходы ў мужчынскую і жаночую часткі падзяляліся.

Сінагога ў Вілейцы

Сінагога = школа

У справаводстве Расійскай імперыі тэрміны «школа» і «сінагога» часта былі сінанімічныя. Невялікі малітоўны дом з двухсхільнай страхой называлі «малітоўная школа», ці проста «школа». Такая назва магла паходзіць ад «shul» — так на ідыш называлі сінагогу. Адсюль і назва сінагальнага двара — «школьны», і «школьных» вуліц у мястэчках.

У архіўных дакументах будаўнічых аддзяленняў губернскіх камісій можна сустрэць прашэнні мяшчан аб арганізацыі малітоўных школ у сваіх прыватных будынках. Цікавасць прадстаўляе прашэнне гарадоцкага мешчаніна Хазанава аб уладкаванні ў сваім доме малітоўнай школы ў 1879 годзе. Падобны зварот мешчаніна Гінзбурга меў месца ў Віцебску ў 1885-м. У Полацку мешчанін Давід Вігдэргаўз прасіў аб аднаўленні старой і будаўніцтве новай малітоўнай школы на тэрыторыі, што належала Богаяўленскаму манастыру і здавалася ў арэнду. Прычым, адну школу меркавалася адкрыць у доме, гаспадаром якога быў протаіерэй Юркевіч.

Сінагога ў Гродна

Не вайна, дык час…

Падзеі Другой сусветнай вайны прадвызначылі лёс драўляных сінагог — яны былі знішчаны падчас акупацыі. Тыя, што перажылі вайну, трапілі пад бульдозеры ў часы інтэнсіўнай перабудовы паселішчаў гарадскога тыпу. Некалькі драўляных будынкаў выратавала перадача ў жылы фонд ці выкарыстанне ў грамадскай сферы.

У Лепелі напачатку XX стагоддзя існавала некалькі сінагог. Той будынак, што захаваўся да нашага часу, быў узведзены, па розных дадзеных, у 1918 годзе (па інфармацыі Лепельскага гарвыканкама) ці ў 1924-м (згодна з артыкулам Аркадзя Шульмана). Архітэктура сінагогі тыповая для XIX — пачатку XX стагоддзяў: падобныя рашэнні можна ўбачыць на фотаздымках сінагог у Бярозе, Докшыцах, Магілёве, Жлобіне.

Сінагога ў Івянцы

У Любані яшчэ да 2009 года стаялі побач дзве драўляныя былыя сінагогі. З адной з іх звязана імя рабіна Мошэ Файнштэйна — вядомага даследчыка іудзейскага права. У 1996 годзе на сцяне адной з іх з’явілася мемарыяльная дошка, якая прысвечана жыццю і дзейнасці гэтага чалавека, але ў 2009-м сінагога была знішчана, а дошка перанесена на суседні будынак, у якім зараз знаходзіцца музычная школа.

Сінагога ў Лепелі. Фота Андрэя Дыбоўскага, 2005 г.

Ніводны з гэтых будынкаў не ахоўваецца дзяржавай. Таму лёс іх, напэўна, залежыць ад зацікаўленасці патэнцыйнага інвестара ці зменаў у новым горадабудаўнічым праекце мясцовага гарвыканкама.

Сінагога ў Любані. Фота Аляксея Друпава, 2015 г

Арыгiнал

Апублiкавана  14.03.2017  10:25

Обучение еврейских девушек в Гродненской губернии …

Маргарыта Кажанеўская

АДУКАЦЫЯ ЯЎРЭЙСКІХ ДЗЯЎЧЫН У ЖАНОЧЫХ ДЗЯРЖАЎНЫХ СЯРЭДНІХ НАВУЧАЛЬНЫХ УСТАНОВАХ ГРОДЗЕНСКАЙ ГУБЕРНІ Ў ДРУГОЙ ПАЛОВЕ ХІХ – ПАЧАТКУ ХХ СТСТ.

У другой палове ХІХ – пачатку ХХ ст. на беларускіх землях інтэнсіўна развівалася жаночая сярэдняя адукацыя, што стала вынікам поспеху эмансіпатарскага руху. Пад уплывам дэмакратычнай грамадзкасці Міністэрства Народнай Асветы вымушана было прызнаць неабходнасць адкрыцця хаця б у губернскіх гарадах такіх жаночых навучальных устаноў, якія б па сваім характары і ўзроўні адукацыі набліжаліся да гімназій. Такое рашэнне канчаткова было прынята ў 1858 г., калі ў некаторых гарадах Паўночна-Заходняга краю пачалі адкрывацца Марыінскія вучылішчы, пазней перайменаваныя ў гімназіі. Першае Марыінскае вучылішча на тэрыторыі Гродзенскай губерні адчыніла свае дзверы 7 студзеня 1860 г. у губернскім горадзе Гродна, яно была перайменавана ў гімназію ў 1862 г. і стала першай дзяржаўнай жаночай навучальнай установай на тэрыторыі Беларусі [12, с. 31-33].

6 кастрычніка 1861 г. было дазволена прымаць ў гімназіі яўрэек [12, с. 33]. Паколькі ў сярэдзіне ХІХ ст. сярэдняй яўрэйскай адукацыі не існавала, яўрэйскія хлопцы і дзяўчаты ішлі вучыцца ў агульныя гімназіі і прагімназіі. Для яўрэяў жаночыя гімназіі з’яўляліся адзінымі навучальнымі ўстановамі, дзе іх дочкі маглі атрымаць сярэднюю адукацыю, якая знаходзілася на ўзроўні сучасных на той час патрабаванняў [4]. Трэба адзначыць тое, што па яўрэйскай традыцыі жанчыны былі вызваленыя ад пачатковай адукацыі, якая была абавязковая для мужчын, а імкненне жанчыны да навукі ўвогуле ўспрымалася з падазронасцю, лічылася адступленнем ад жаноцкасці. Аднак, час дыктаваў іншыя ўмовы, што выклікала змяненне стаўлення да жаночай адукацыі ў яўрэйскім асяроддзі.

Згодна з зацверджаным 9 студзеня 1862 г. уставам вучэбны курс жаночых гімназій быў разлічаны на 7 класаў, які ўключаў у сябе Закон Божы, рускую мову і славеснасць, гісторыю, геаграфію, прыродазнаўства, арыфметыку, геаметрыю, фізіку і касмаграфію, чыстапісанне і рукадзелле. Гэтыя прадметы лічыліся абавязковымі. За асобную аплату жадаючыя маглі навучацца мовам, маляванню, спевам, танцам і музыцы. У пачатку ХХ ст. у жаночых гімназіях была ўведзена лацінская мова, дамаводства, гімнастыка і гігіена [12, с. 33].

Жаночыя гімназіі з’яўляліся ўстановамі, накіраванымі на тое, каб даць гуманітарную адукацыю. Аднак, у жаночых гімназіях прыродазнаўчым навукам надавалася больш увагі, чым у мужчынскіх, дзе гуманітарныя прадметы складалі 81 %. На выкладанне геаграфіі ў жаночых гімназіях адводзілася на 2 урокі больш, гісторыі – на 2 урокі менш, матэматыкі – на ўрок больш, чым у мужчынскіх гімназіях. 26 мая 1872 г. было дазволена ўвесці ў жаночых гімназіях выкладанне закона іудзейскай веры (на рускай мове) [12, с. 102].

Значная колькасць яўрэйскіх дзяўчат у гімназіях уплывала на прыняцце пэўных рашэнняў у адносінах да прадметаў. У канцы ХІХ ст. прапанавалася выкладаць дамаводства ў гімназіях. Пытанне аб гэтым уздымалася неаднаразова. У пачатку ХХ ст. прадмет дамаводства быў уведзены ў якасці эксперымента ў абмежаванай колькасці гімназій. Камісія, абраная педагагічным саветам Слонімскай жаночай гімназіі, лічыла пажаданым увядзенне дамаводства, але цяжкім з прычыны таго, што большасць вучаніц складаюць яўрэйкі, для якіх веды па вядзенні нашай кухні непатрэбныя [10, л. 145].

Асобная ўвага ў жаночых гімназіях была звернута на вывучэнне рускай мовы і літаратуры. Афіцыйна гэта тлумачылася нізкай паспяховасцю вучаніц па прадмету. Як сведчаць дакументы, большая колькасць гімназістак былі яўрэйкамі і на рускай мове размаўлялі толькі ў сценах навучальнай установы [9, л. 154].

Яркім прыкладам таго, што яўрэйкі складалі значную частку вучаніц гімназій, з’яўляецца Гродзенская жаночая гімназія. У 1875 г. з 237 вучаніц было 98 яўрэек (41%) [2, л. 63], 1905 г. – з 501 вучаніцы 184 яўрэйкі (36 %) [8, л. 46]. У 1914 г. на паседжанні педагагічнай канферэнцыі з мэтай вывучэння вучэбнай, выхаваўчай дзейнасці настаўнікаў і навучэнцаў было адзначана, што яўрэйкі дастаткова паспяхова вучыліся ў гімназіі. Так, за 1914 г. залаты медаль атрымалі 3 дзяўчыны-яўрэйкі з чатырох, сярэбраны медаль атрымалі 3 вучаніцы, з якіх 2 былі яўрэйкі. Аднак не ўсе вучаніцы яўрэйскай нацыянальнасці вучыліся добра і мелі добрыя паводзіны. Вучаніца трэцяга класа Гельгор Рэвэка засталася на другі год, таму што не паспявала больш, чым па трох прадметах, а вучаніцы трэцяга класа Абрамскай Рахіль была зніжана адзнака за паводзіны за прагулку па вуліцы з вучнем рэальнага вучылішча [6, л. 54, 59]. У 1913 г. вучаніцам Гродзенскай гімназіі іудзейскага веравызнання былі зніжаны адзнакі па паводзінах з прычыны няўважлівасці ў час урока, за нясціплыя паводзіны ў тэатры, за падробку подпісу маці ў вучнёўскім журнале, за тое, што засталіся на вечары звыш дазволенага часу ў асяроддзі маладых людзей [7, л. 53].

Што тычыцца праграмы навучання дзяўчат у Гродзенскай жаночай гімназіі, то ў дадзенай навучальнай установе выкладаліся такія прадметы як руская славеснасць, матэматыка і касмаграфія, французская і нямецкая мовы, геаграфія, руская мова, арыфметыка, прыродазнаўчая гісторыя, чыстапісанне, гісторыя, маляванне, рукадзелле, танцы, Маісееў закон (у 1890 г. яго выкладаў Аарон Рэвес) [5].

У жаночых гімназіях існавалі спецыяльныя ўнутраныя правілы паводзін для вучаніц, якія былі зацверджаны 4 мая 1874 г. і распаўсюджваліся на гімназіі Гродзенскай губерні. Правілы датычыліся ўсяго навучальна-выхаваўчага працэсу ў гімназіі. Згодна з імі, вучаніцы, што не з’явіліся ці спазніліся на заняткі, павінны былі прадставіць ад бацькоў ці родных спраўку аб хваробе ці іншай уважлівай прычыне. Гімназісткі павінны былі насіць сукенкі вызначанай формы цёмна-карычневага колеру з чорным фартухом. Прычоска павінна быць простай і ахайнай, валасы заплецены ў косы, забаранялася насіць банты і стужкі. Выключалася нашэнне ўпрыгожванняў: бранзалетаў, гадзіннікаў, пярсцёнкаў [12, c. 119].

У пачатку ХХ ст. колькасць жаночых гімназій у Віленскай навучальнай акрузе павялічылася. Да адчыненых у гэты перыяд гімназій адносяцца Брэсцкая (1906 г.), Ваўкавыская (1909 г.), Слонімская (1910 г.).

Слонімская жаночая гімназія была адчынена 24 верасня 1910 г. На момант адкрыцця ў гімназіі было 375 вучаніц, з якіх яўрэек было 269 (72%) [3, л. 4]. У гімназіі выкладаліся такія прадметы, як руская мова, Закон Божы, закон яўрэйскай веры, гісторыя, прыродазнаўчая гісторыя, матэматыка, маляванне, арыфметыка, геаграфія, французская і нямецкая мовы, рукадзелле, чыстапісанне, танцы разам з гімнастыкай, у некаторых класах свецкія спевы [3, л. 5; 10, л. 34].

Гімназія складалася з 7 асноўных класаў і двух паралельных (5 “б”, 6 “б”). Сярод вучаніц былі прадстаўнікі розных саслоўяў і веравызнанняў. Дзейнасць кіраўніцтва гімназіі была накіравана на тое, каб выхаваць вучаніц фізічна і духоўна правільна, звяртаючы ўвагу на іх індывідуальныя здольнасці.

Сярод абавязковых прадметаў значная ўвага надавалася рускай мове, таму што вынікі працы настаўнікаў хаця і былі задавальняючыя, аднак, дасягненню пажаданых поспехаў перашкаджаў склад вучаніц, сярод якіх 60 % былі яўрэйкі. Для такіх гімназістак руская мова з’яўлялася толькі мовай школы, у хаце яны пераважна ўжывалі яўрэйскую [10, л. 153].

Замест Закона Божага як абавязковага прадмета прадстаўніцы іудзейскага веравызнання вучылі асновы яўрэйскай веры. У Слонімскай жаночай гімназіі дадзены прадмет выкладалі Ізраіль Ільіч Штейнман, які ў свой час скончыў Віленскі яўрэйскі настаўніцкі інстытут, і Рувім Барысавіч Шумах, які меў званне настаўніка пачатковых вучылішч. На ўроках па дадзеным прадмеце, напрыклад, у 7 класе вывучалася гісторыя яўрэйскага народа ў сярэднія вякі, становішча народа ў дадзены перыяд. Становішча яўрэяў у Італіі, Францыі, Германіі, на Русі і ў Хазарскім каганаце. Вывучаліся перыяды крыжовых паходаў, выгнанне яўрэяў з Англіі, Францыі, Іспаніі, Партугаліі, Германіі ў гета, ілжывыя абвінавачванні, становішча яўрэяў у Польшчы. Шмат увагі было нададзена яўрэйскай літаратуры, біяграфіі яўрэйскіх мудрацоў і пісьменнікаў [6, л. 22-24].

З мастацкіх прадметаў вучаніцы навучаліся маляванню, спевам і танцам разам з гімнастыкай. Рукадзеллю як абавязковаму прадмету навучаліся вучаніцы ўсіх класаў (1-6). Музыка не выкладалася ў гімназіі з-за адсутнасці інструмента [9, л. 15].

З неабавязковых прадметаў гімназісткі вывучалі французскую і нямецкую мовы. Пастаноўка выкладання моў была тэарэтычна-практычнай, пры гэтым перавага аддавалася натуральнаму метаду: пры паслядоўным вывучэнні тэорыі мовы паступова ўводзяцца размоўныя яго элементы. Да неабавязковых прадметаў адносілася таксама гігіена, аднак у Слонімскай жаночай гімназіі яе вывучалі ўсе вучаніцы 7 класа [9, л. 17].

Нягледзячы на тое, што Слонімская жаночая гімназія была дзяржаўная і ўсесаслоўная, былі класы, дзе вучыліся толькі яўрэйкі. Прыкладам тут могуць быць класы 5 “Б” і 6 “Б”, а таксама сюды можна ўключыць 7 клас, дзе з 43 выпускніц толькі адна была каталіцкага веравызнання.

Вучаніцы 5 “Б” класа найбольш паспяхова вучыліся па такіх прадметах як алгебра, французская мова, руская мова, закон яўрэйскай веры. Па ўсіх прадметах паспявалі 25 з 37 гімназістак (67,57 %). Па выніках экзамену ў канцы навучальнага 1910/1911 гг. пераведзены ў 6 клас 23 вучаніцы, 11 вучаніц пераздавалі экзамены пасля канікул, а 3 былі пакінутыя на другі год [11, л. 25].

Вучаніцы 6 “Б” класа найбольш паспяхова вучыліся па прадметах: закон яўрэйскай веры, руская мова, алгебра, геаметрыя, фізіка, гісторыя, рукадзелле. Усяго ў класе вучылася 37 вучаніц, з якіх па ўсіх прадметах паспявалі 33 (89,19%) [11, л.28].

У 1910/1911 навучальным годзе ў 7 класе было 47 вучаніц (46 з іх былі іудзейскага веравызнання), з іх скончылі сямікласны курс гімназіі 43. Усе яны прыналежалі да гарадскога саслоўя. Найбольш паспяхова ішлі такія прадметы як Закон Божы (для пераважнай большасці закон яўрэйскай веры), руская мова, касмаграфія, геаграфія, французская мова, маляванне і педагогіка. Па ўсіх прадметах паспявалі 30 вучаніц (70,21%). Па выніках года 45 вучаніц былі дапушчаны да выпускных экзаменаў, з якіх 43 паспяхова здалі іспыты і атрымалі атэстаты. 8 вучаніц атрымалі медалі: 2 залатыя і 6 сярэбраных. Усе медалісткі былі яўрэйкамі [11, л. 32].

І гэта далёка не ўсе прыклады таго, што пераважная большасць вучаніц жаночых дзяржаўных сярэдніх навучальных устаноў Гродзенскай губерні, як правіла, былі іудзейскага веравызнання. У 1914 г. у Ваўкавыскай жаночай гімназіі з 252 вучаніц было 112 яўрэек (44%), ў Беластоцкай Мікалаева-Аляксандраўскай гімназіі з 664 вучаніц – 401 яўрэйка (60%) [1, л. 5,6]

Такім чынам, у другой палове ХІХ – пачатку ХХ стст. расійскі ўрад адчыняе яўрэям дзверы ва ўсесаслоўныя школы. У выніку прадстаўнікі гэтага народа, часам насуперак шматгадовым традыцыям, сталі пераважаць у сярэдніх навучальных установах, што яскрава бачна на прыкладах жаночых гімназій Гродзенскай губерні.

Спіс выкарыстаных крыніц і літаратуры:

1. Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі ў Гродна (НГАБ у г. Гродна). – Фонд 14. – Воп. 1. – Спр. 460.

2. НГАБ у г. Гродна. – Фонд 1. – Воп. 15. – Спр. 531.

3. НГАБ у Гродна. – Фонд 370. – Воп. 1. – Спр. 160.

4. Іванчык, А.А. Развіццё сярэдняй яўрэйскай адукацыі ў Гродзенскай губерніі в ХІХ – начале ХХ в. / А.А. Іванчык // Навука-2008: зб. навук. арт. / Гродзенскі дзяржаўны ўніверсітэт імя Я. Купалы; рэд.кал.: А.І. Борка (адк. рэд). – Гродна: ГрДУ, 2008. – С. 146–150.

5. Памятная кніжка Гродзенскай губерні на 1890 г. / Выд-ва Гродзенскага статыстычнага камітэта. – Гродна: Тыпаграфія губернскага праўлення, 1891.

6. НГАБ у г. Гродна. – Фонд 370. – Воп. 1. – Спр. 11.

7. НГАБ у г. Гродна. – Фонд 39. – Воп. 1. – Спр. 588.

8. НГАБ у г. Гродна. – Фонд 39. – Воп. 1. – Спр. 2– 10.

9. НГАБ у г. Гродна. – Фонд 370. – Воп. 1. – Спр. 22.

10. НГАБ у г. Гродна. – Фонд 370. – Воп. 1. – Спр. 21.

11. НГАБ у г. Гродна. – Фонд 370. – Воп. 1. – Спр. 20.

12. Ступакевіч, М.А. Жаночая адукацыя ў Беларусі (другая палова ХІХ – 1917 г.) / М.А. Ступакевіч. – Гродна: ГрДУ, 2006. – 170 с.

Апублiкавана ў зборнiку матэрыялаў канферэнцыi (Шлях да ўзаемнасці – Droga ku wzajemności: матэрыялы XVIII міжнар. Навук. Канф. (Гродна, 15-16 лістапада 2012 г.) / рэдкал.: Я. Панькоў, І. Папоў, Э. Ярмусік. – Ліда: Лідская друкарня, 2014. – С. 177-181. )

Глядзi таксама ранейшы матэрыял

Начальное женское еврейское образование в Гродненской губернии

Размешчана 1 лiпеня 2016  02:44

Начальное женское еврейское образование в Гродненской губернии

М. Г. КОЖЕНЕВСКАЯ

НАЧАЛЬНОЕ ЖЕНСКОЕ ЕВРЕЙСКОЕ ОБРАЗОВАНИЕ В ГРОДНЕНСКОЙ ГУБЕРНИИ

ВО ВТОРОЙ ПОЛОВИНЕ ХІХ – НАЧАЛЕ ХХ В.

Статья посвящена проблеме развития начального женского еврейского образования в Гродненской губернии во второй половине ХІХ – начале ХХ в. Показаны основные этапы возникновения и развития начального женского еврейского образования в данном регионе на протяжении изучаемого периода. На основе мемуаров и архивных данных, автор рассматривает деятельность различных видов еврейских учебных заведений на территории губернии, где девочки могли получить начальное образование. Выявленные процессы трансформации сферы традиционного еврейского образования наиболее ярко отразили изменения в еврейском обществе.

Образование играло важнейшую роль при определении места, которое человек занимал в еврейском обществе, так как высокий социальный статус обеспечивался не знатностью происхождения, а ученостью. Общество долгое время не придавало особенного значения образованию девочек и лишь в мужчине видело человека, достойного изучать Закон. Воспитание же дочерей преследовало узкие цели – вырастить добродетельных девушек, умеющих молиться и хорошо знающих те заповеди, выполнение которых обязательно для женщины.

XIX – начало XX в. внесли много нового в сложившуюся веками систему традиционного еврейского образования. Именно в трансформации сферы образования наиболее ярко отразились социально-экономические и политические изменения еврейского общества.

С первых лет жизни девочка усваивала нормы поведения, моральные и религиозные ценности в лоне своей семья. Воспитанием и обучением занимались матери, которые служили объектом подражания для своих дочерей. От нее девочка узнавала, как зажигать свечи, произносить над ними благословение, у неё же училась выполнять домашнюю работу. Конечно, девочка разглядывала вместе с братьями иллюстрации в книгах, имевшихся в доме, и просила объяснить увиденное [1, с. 37].

Нанять специального учителя могли лишь в богатых семьях. На раннем этапе развития женского образования в состоятельных семьях обучение дочерей часто ограничивалось молитвой и религиозными темами. Девочкам часто нанимали домашнего учителя, который учил их читать и писать на идише [2].

О таком домашнем учителе, вспоминает в своих мемуарах Белла Шагал: «Старый учитель, который приходит давать нам уроки, скользит по двору как тень. Маленький, короткий, он прижимается к стене, как будто боится, что его кто-то тронет. – Басенька, – улыбается он. – Ты запомнила алфавит? Иди, позови Аврамеле. Сегодня мы будем учиться, правда? Он такой смиренный человек, хочет научить нас хотя бы алфавиту, подвести к страницам Библии, как он говорит. Почему же он боится быть с нами твердым? В конце концов, не мы, а родители наняли его. Мы злые. Только когда он спит, мы его жалеем. Мне хочется сказать ему, что с сегодняшнего дня я буду хорошо учиться» [3].

Начальное образование еврейский мальчик получал в хедере или в Талмуд-Торе. В 1894 г. в Гродненской губернии воспитанниками хедера было 64 % от всего контингента детей школьного возраста. Главным учителем в хедере был меламед, который учил детей закону веры и еврейской грамоте. В хедерах получали образование почти 90 % всего еврейского населения Беларуси, что было обусловлено религиозными соображениями родителей [4, с. 77].

Среди белорусского еврейства традиционный хедер для девочек стал популярен в середине XIX в. Однако стоит отметить, что число девочек, по сравнению с числом мальчиков, было незначительным. Девочек могли отправить учиться в хедер вместе с мальчиками, для них также существовали специальные хедеры, иногда находившиеся по соседству с помещением для мальчиков. Девочек обучала образованная женщина или жена раввина – «ребецин». В программу входила арифметика, обучение чтению и письму на идише, также изучение молитв. Учебниками служили Tekhinot и Zeena ureena (молитвы на идише, предназначенные для женщин). Девочки проводили большинство времени за играми, по очереди читая вслух, в некоторых случаях их также обучали шитью [2].

Согласно ведомости об учебных заведениях Гродненской губернии за 1914 г., наибольшее количество хедеров, где обучались девочки, находилось в Белостоке. В 113 хедерах воспитывались до 3000 мальчиков и до 400 девочек. На территории губернского Гродно насчитывалось 34 хедера, в которых училось 769 мальчиков и 61 девочка[5].

Полина Венгерова в своих мемуарах описывает хедер, которые посещала в Бресте. «В один прекрасный день мама вдруг позвала меня в столовую. Там уже сидел, реб Лейзер, меламед, и мать, обращаясь к нему, сказала: «Вот моя Песселе, завтра она вместе с Хавелебен (моя сестра) придет к вам в хедер». … Теперь мне нужно было проститься с веселыми играми. … Правда, меня немного утешал интерес к месту действия моей новой жизни» [6, c. 61].

Автор весьма подробно описала свое пребывание в хедере в первый день: «Страх, смущение, множество незнакомых лиц, духота помещения, низкий потолок, на который я все время боязливо взглядывала – все это встало комом в горле, и я не нашла ничего лучшего, как вдруг заплакать во весь голос. Реб Лейзер пытался меня успокоить, обещая, что сегодня учение ещё не начнется, что я смогу на перемене поиграть с девочками … Я немного успокоилась, но не решалась сдвинуться с места. Сестра прочла один абзац с учителем, повторила его со старшим помощником и собралась идти на улицу, взяв меня с собой. Но я не согласилась. … После обеда в хедере, сестра взяла меня за руку, потом одна из учениц за другую, и я очутилась на улице и приняла участие в играх. Это продолжалось до семи вечера. Потом нас созвали в помещение хедера на вечернюю молитву. Помощник учителя стоял посредине, а мы толпились вокруг, не сводя с него глаз и повторяя за ним каждое слово. Потом все быстро разошлись по домам» [6, c. 65, 66].

Исходя из описаний мемуаристки, можно говорить и о том, что в хедере девочки получали не только навыки чтения и письма, но и определенные знания по ведению домашнего хозяйства. «Каждый день жена ребе выбирала одну из учениц, чтобы та помогала ей в домашних обязанностях. Во мне она тоже нашла послушную и услужливую помощницу. Иногда я качала в колыбели ее дочку, иногда помогала ей посыпать мукой противень, когда она собиралась ставить хлеб в печь» [6, c. 68].

Многие девочки покидали хедер из-за различных социальных факторов – начинали учиться дома или переходили в новый тип школ, государственных и частных.

В конце ХIХ – начале ХХ в. повсеместно начали открываться еврейские частные школы, в которых девочки получали начальное образование. В Гродненской губернии подобные школы появились в 50-60-е годы ХІХ века. Наиболее активно этот процесс проявляется в конце 70-80-х годов ХІХ века. Тогда были созданы Гродненское трехклассное женское училище (1852 г.), Брестское одноклассное женское училище (1885 г) [7]. В Гродно у 1884 г. было открыто частное одноклассное женское училище Бейлы Гальперн, в котором в 1885/1886 учебном году обучались 63 девочки [8].

Согласно «Памятной книжки Гродненской губернии» за 1910 г. в Гродно действовали два частных женских еврейских училища: одно из них находилось на ул. Замковой (в доме Шилингова), а другое – на ул. Тюремной (в доме Яновского) [8].

По предписанию Министерства Народного Просвещения от 10 декабря 1885 г. открывать частные еврейские училища могли лишь еврейки [9]. Архивные источники позволяют назвать имена организаторов начального еврейского образования для девочек в Гродно во второй половине ХIХ – начале ХХ в.: Теофания Острогорская, Бейла Гальперн, Тамарина, Погребецкая, Гиршкохун и др. [8].

Каким образом происходил процесс обучения в частных еврейских женских училищах, мы можем проследить на примере Пружанского частного одноклассного женского еврейского училища.

Данное учебное заведение было разрешено открыть Управлением Виленского учебного округа 23 марта 1910 г. начальной учительнице Годес Липштейн. Это решение объяснялось тем, что 2/3 населения г. Пружаны на начало ХХ в. составляли евреи. Поскольку женского еврейского училища ранее не существовало, то обучение еврейских девочек русской грамоте осуществлялось совершенно неподготовленными лицами. Новое учебное заведение имело целью давать еврейским девочкам школьного возраста правильное элементарное образование. Училище состояло из одного основного и приготовительного класса, при этом приготовительный класс мог быть разделён на два отделения с годичным курсом в каждом. Содержалось училище за счёт платы за обучение [10].

В училище обучались только приходящие еврейские девочки не моложе 7 и не старше 13 лет. Приём учащихся в училище совершался в начале года, а по соответствующим испытаниям допускались и в течение всего года. В начале учебного года учащиеся приготовительного класса поступали без предварительных испытаний. Число учащихся в каждом классе не должно было превышать 50 человек [10].

В училище преподавались такие предметы, как закон еврейской веры, русский язык, арифметика, чистописание, рукоделие и пение. Русский язык, арифметика и чистописание преподавались по программам, утверждённым для одноклассных еврейских народных училищ Виленского учебного округа. На уроках объяснительного чтения в основном классе должны были прочитываться статьи по истории и географии России. Занятие по закону еврейской веры в приготовительном классе подразумевало чтение молитв с переводом и объяснением их на русский язык, ознакомление с важнейшими религиозными обрядами, а в основном же классе – Библейская история в рассказах, объяснение 10 заповедей, праздников и постов. На уроках пения изучались гимны «Коль славен», «Боже, Царя храни!», а также соответствующие детскому возрасту русские народные песни [10].

Все предметы в училище преподавались на русском языке и по учебникам, допущенным Министерством Народного Просвещения к употреблению в начальных учебных заведениях.

Обучение начиналось с 20 августа по 1 июня ежедневно, кроме дней субботних, табельных и высокоторжественных, а также еврейских праздников. Уроки начинались в 9 часов утра и продолжались по 50 минут каждый, перемены между уроками были 10 минут. Прошедшим полный курс обучения в училище и сдавшим испытания, выдавалось свидетельство согласно установленной для частных училищ форме [10].

Таким образом, на примере Пружанского частного еврейского женского училища можно говорить о том, что в частных женских еврейских учебных заведениях наблюдалось сочетании еврейской традиции (к примеру, преподавание закона еврейской веры) и светского образования (обучение на русском языке).

К началу ХХ века стали появляться начальные еврейские школы, где вместе обучались мальчики и девочки. Российские власти, содействуя открытию подобных школ, видели в дальнейшем определенные результаты. Происходило нравственное взаимодействие: мальчики становились более мягкими в манерах и обращении, девочки утрачивали излишнюю сентиментальность и изнеженность, становились более самостоятельные. Практическая польза проявлялась в том, что соревнования с девочками заставляло мальчиков усерднее заниматься. Смешанные школы должны были благотворно влиять на общий уровень нравственности юношества [11].

В 1888 г. в Гродненской дирекции народных училищ насчитывалось 17 частных мужских еврейских училищ с отделением для девочек, где обучалось 602 мальчика и 286 девочек [12].

Примером смешанного еврейского начального учебного заведения может служить Ружанское двухклассное еврейское училище. На 1 января 1914 г. тут обучались 55 мальчиков и 57 девочек [13].

В 1915 г. женское еврейское начальное образование в г. Гродно было представлено тремя двухклассными училищами для девочек, и одним двухклассным училищем, в котором обучались и мальчики, и девочки [8].

Таким образом, во второй половине XIX – начале XX века происходило возникновение и развитие начального женского еврейского образования. Появились женские начальные учебные заведения, широкое распространение получила практика смешенного обучения детей в начальных школах различного типа и уровня. Выявленные процессы трансформации сферы традиционного еврейского образования наиболее ярко отразили изменения в еврейском обществе.

The article is devoted to the problem of the development of female Jewish primary school in Grodno province in the second half of the XIX – early XX centuries. Main stages of the development of primary female Jewish education during the period studied. Based on the memoirs and archival data, the author examines the activities of the various types of Jewish schools in the province, where the girls are able to complete their primary education.

Список литературы

1. Главы из истории и культуры евреев Восточной Европы: в 10 частях. Часть 5-6. – Тель-Авив: Изд-во Открытого ун-та Израиля, 1995. – 308 с.

2. Архипецкая, А. Еврейское женское образование в Российской империи в конце XIX – начале XX века / А. Архипецкая // Проблемы еврейской истории: материалы научных конференций Центра «Сэфер» по иудаике. Часть 1. – Москва, 2008. – С. 333-344.

3. Шагал, Б. Горящие огни / Б. Шагал. – М.: Текст, 2006. – 380 с. [электронный ресурс] – Режим доступа: www. webreading.ru/sci_/sci_history/bella-shagal-goryaschie-ogni.html.: Дата доступа: 10.03.2010.

4. Баранава, А. Да пытання аб гісторыі адукацыі яўрэяў у Беларусі ў ХІХ – пачатку ХХ ст // Беларусіка. – Кн.4: Яўрэйская культура і яе ўзаемаадносіны з беларускай і іншымі культурамі. – Мн.: Навука і тэхніка, 1995. – 382 с.

5. Ведомость об учебных заведениях в Гродненской губернии за 1914 г. // Национальный исторический архив Беларуси в г. Гродно (НИАБ в г. Гродно). Фонд 14. – Оп. 1. – Д. 460. – Л. 5– 11.

6. Венгерова, П. Воспоминания бабушки: Очерки культуры истории евреев России в ХІХ века / П. Венгерова. – М.: Мосты культуры, 2003. – 350 с.

7. Иванчик, А.О. Еврейские учебные заведения в Гродно в ХІХ – начале ХХ века / А. Иванчик // Гродна і гродзенцы: дзевяць стагоддзяў гісторыі (да 880-годдзя горада): матэрыяды міжнар. навук. канфер., Гродна, 10-11 красавіка 2008 г. / Гродз. дзярж. ун-т; рэдкал. А.І. Антоненка [і інш.]. – Гродно, 2008. – С. 495– 498.

8. Соркіна, І. Навучальныя ўстановы, настаўнікі і вучні Гродна ў 60-я гады ХІХ – пачатку ХХ ст. / І. Соркіна // Гарадзенскі палімпсест. 2010. Дзяржаўныя і сацыяльныя структуры XVI – XX ст. / Пад рэд. А.Ф.Смаленчука, Н.У.Сліж. – Мінск: Зміцер Колас, 2011. – С.357.

9. Скир, А.Я. Еврейская духовная культура в Беларуси / А.Я. Скир. – Мн.: Маст. літ., 1995. – 144 с.

10. Дело об открытии еврейского женского училища в г. Пружаны в 1910 г. // НИАБ в г. Гродно. Фонд 840. – Оп. 1. – Д. 109. – Л. 4– 11.

11. Совместное обучение мальчиков и девочек // Еврейская школа. – 1904 г. – февраль. – С. 63– 64.

12. Ведомость о числе учебных заведений и учащихся состоящих в ведении Гродненской дирекции народных училищ за 1888 г. // НИАБ в г. Гродно. Фонд 14. – Оп. 3. – Д. 69. – Л. 3– 25.

13. Отчётная ведомость о Ружанском двухклассном еврейском училище // НИАБ в г. Гродно. Фонд 839. – Оп. 1. – Д. 220. – Л. 2– 15.

Коженевская Маргарита

Коженевская Маргарита

Об авторе:  магистр исторических наук и аспирантка Гродненского государственного университета им. Янки Купалы. Сфера научных интересов связана с историей еврейской общины Беларуси. Неоднократный участник экспедиций по изучению истории и культуры евреев Беларуси и автор ряда статей, которые опубликованы не только в сборниках, вышедших по итогам конференций (продолжительный период времени занималась изучением женского еврейского образования в Гродненской губернии во второй половине ХІХ – начале ХХ вв), а также есть в книге о еврейском местечке Лепель, которая вышла по итогам экспедиции Центра Сэфер.

“Мне бы хотелось поделиться некоторыми статьями с читателями сайта belisrael.info. (к примеру, статья «Начальное женское еврейское образование в Гродненской губернии во второй половине ХІХ-начале ХХ вв.», которая была опубликована в сборнике научных статей «Наука-2013».)

Опубликовано 3 июня 2016  23:46