Tag Archives: Адам Мальдис

В. Рубінчык. Ці зможам адказаць?

Шалом! Гэтае лета, дый шырэй, апошні год у РБ – нейкі трыумф альбо шабаш пасрэднасці (на мове суседняй дзяржавы маю трэцяліпеньскі тэксцік «Пасрэднасць на маршы», дзе, натуральна, былі паказаны далёка не ўсё факты й тэндэнцыі). А пачалося ўсё значна раней…

З нагоды ўганаравання «вялікага гуманіста» Міколы Чаргінца званнем «Народны пісьменнік Беларусі» (у канцы чэрвеня 2022 г.) успомнілася перапіска Янкі Брыля з Уладзімірам Калеснікам. У 1966 г. Калеснік пісаў сябру:

Вульгарызатары вельмі шмат нарабілі зла, унушыўшы пасрэдным рамеснікам погляд, быццам літаратура і ёсць рамяство, сутнасць якога заключаецца ў лоўкасці пераказу агульнавядомых палажэнняў сацыялогіі на мову наглядных вобразаў. Гэты погляд і зручны, і выгадны для людзей, якія робяць творы «без божества, без вдохновенья», бо ён аблягчае ім занятак і заробак, а галоўнае — ураўнівае пасрэднасць з талентам, рамяство з творчасцю. І ніколі гэтая катэгорыя літаратараў не адступіцца ад мілых іхняму сэрцу прынцыпаў. Барацьба за сапраўднае мастацтва заўсёды была і будзе барацьбой супраць рамяства, якое заўсёды гатова на кан’юнктурныя «подзвігі». Гэта горкая праўда, але ад яе няма куды дзецца… Мне думаецца, у гэтай сітуацыі трэба асцерагацца лішняй уражлівасці, хваравітасці, а старацца весці барацьбу сістэматычна і з такім напружаннем сіл душы, якога вымагаюць абставіны, каб не растрачваць пачуццяў па-дурному… Іронія, на мой погляд, якраз найлепшая зброя, бо яна наносіць удар праціўніку і зберагае агонь душы, псіхічную энергію, якая ў адрозненне ад фізічнай затрачваецца беззваротна.

Ну, я-то свае жарцікі (часам удалыя, часам не) як наступальную зброю не трактую – хіба што для самаабароны юзаю… Быццам Аркадзь Аверчанка, жартую, калі мне весела; паколькі мне даволі часта бывае весела, то і жартую не так ужо рэдка.

Cуперсерыю з 12 кніг, аб’яднаных (на думку ініцыятараў праекта) тэмай справядлівасці, прэзентавала тутэйшае міністэрства інфармацыі. Да Льва Талстога, Уладзіміра Караткевіча ды інш. далучылі «Вам – заданне» таго самага Чаргінца – «Гамер, Мільтон і Панікоўскі» ^_^

Сайт «Звязды», 9 жніўня. Данііл Гранін стаў у прапагандыстаў «Аляксандрам», а брытанка Этэль Ліліян Войніч з яе «Аваднём» – ці то беларускай, ці то ўкраінскай пісьменніцай. Намміністра інфармацыі Бузоўскі ў «СБ», 10.08.2022: «Мы ўзялі ў гэтую падборку вядомыя ўсім класічныя раманы рускіх, беларускіх і ўкраінскіх аўтараў» О_о

Увогуле-то, зразумела, не да смеху, не да фіесты. Абурае, калі марадзёры & аматары прыпісак, якія цягнуць прэміі з дзяржбюджэту ў «міжсабойчык», бяруцца вяшчаць-верашчаць пра справядлівасць.

Да спадчыны Адама Іосіфавіча Мальдзіса (1932-2022) стаўлюся збольшага з піетэтам… прафесар насамрэч багата зрабіў для беларускай культуры. Але ў канцы 2000-х я быў збянтэжаны, калі зусім ужо не малады А. І. пайшоў аглядальнікам у казённую «Советскую Белоруссию», ды неяк няўклюдна патлумачыў свой крок у газеце «Народная воля»: маўляў, у любым разе трэба ведаць непрыяцеля знутры.

А. І. Мальдзіс (на фота) пісаў у газеціну, здаецца, пераважна пра тое, што беларускія скарбы расцярушаны па розных краінах, у пэўным сэнсе «цывілізуючы» мурло «СБ», выдання адміністрацыі Лукашэнкі. К 90-годдзю з дня нараджэння Мальдзіса – 7 жніўня 2022 г. – на будынку астравецкай бібліятэкі меркавалі павесіць шыльду ў гонар знакамітага земляка…

Цяпер, калі стала вядома, што рашэнне Астравецкага райвыканкама аб наданні бібліятэцы імя Мальдзіса прыпынена аблвыканкамам, не магу не ўзгадаць крыху нецэнзурную прыказку: «Служы пану верне, ён табе …»

Копіі дакументаў адсюль. Спачатку «актывістцы» Бондаравай, для якой Мальдзіс быў занадта «прапольскім», адказалі, што адмены рашэння не плануецца, праз пару дзён – што яго выкананне прыпынена 🙁 Эх, «губернатар» Гродзеншчыны, займаўся б ты лепей медыцынай…

Добра, адзначым Мальдзісаў юбілей па-свойму – перачытайма цытаты, датычныя беларускіх яўрэяў, з яго кнігі «Як жылі нашы продкі ў ХVIII стагоддзі» (перавыдавалася не раз; тут карыстаюся выданнем 2009 г.). Наколькі распаведзенае слушна – ацэньваць не мне, я не гісторык.

Асаблівай праслойкай сярод жыхароў тагачаснай Беларусі былі яўрэі-карчмары. З аднаго боку, іх няшчадна эксплуатавала шляхат, з другога – яны самі з такой жа няшчаднасцю абдзіралі сялян, значна павялічвалі феадальны прыгнёт у вёсцы… Прыезд шляхціца і тым больш магната не прадвяшчаў карчмару нічога добрага. У лепшым выпадку падарожны госць здзекаваўся з яго веры, угаворваў прыняць хрысціянства. У горшым – выганяў з дзецьмі прама на вуліцу, на дождж і снег. Саламону Маймону, чыё дзяцінства прайшло пад берагам Нёмана, у Жукавым Барку, не раз даводзілася начаваць у кустах. Побач з карчмой Маймонаў быў стары мост, які ніхто не хацеў рамантаваць. За гэта бацьку будучага філосафа часта білі бізунамі. А аднойчы яго прымусілі выпіць цэбар вады, ад чаго ён захварэў ліхаманкай. Аднойчы ў карчму Маймонаў зайшоў поп і патрабаваў бясплатна гарэлкі, а калі яму адмовілі, падгаварыў селяніна-баброўніка падкінуць у карчму чалавечы труп. Арандатара-пахтара (іначай «фактара», г. зн. пасярэдніка, гандлёвага агента. – В. Р.) абвінавацілі «ў забойстве хрысціяніна». Пачаліся жорсткія допыты. Баброўнік прызнаўся, што гэта ён падкінуў тапельца. Збітага карчмара ўрэшце выпусцілі, селяніну далі розаг, аднак папа, які ўсё падстроіў, так і не пакаралі. Пра гэтыя перыпетыі бацька Саламона Маймона склаў «нешта накшталт эпапеі з лірычнымі спевамі» і часта яе зачытваў…

Ф. Булгарын расказваў у сваіх «Успамінах» такую гісторыю. Неяк у Слуцку перад яго бацькам яўрэй-адкупшчык не зняў шапку. Абражаны шляхціц папрасіў Кароля Радзівіла («самага… добрага і высокароднага чалавека!») даць яму ў арэнду маленькі фальварак пад Слуцкам і стаў там прадаваць гарэлку па самай нізкай цане. Карчмару пагражала банкруцтва, таму ён прыбег да Булгарына прасіць прабачэння. Шляхціц нібы злітаваўся і нават прапанаваў яўрэю ўзяць «карчму» ў арэнду. Але як толькі адкупшчык падпісаў кантракт, выбеглі слугі, павалілі новага «арандатара» і ўсыпалі яму дзвесце ўдараў скуранымі пастронкамі. Яўрэі паскардзіліся ў Нясвіж [Радзівілам]. Але Булгарын з’явіўся туды і лёгка апраўдаўся: ён біў свайго арандатара і па сваёй частцы яго цела!

***

Учора ў Варшаве прэзентавалі кнігу «ПП» – гэты скарот значыць «Плошча Перамен». Змешчаны ў ёй здымкі журналіста Яўгена Атцецкага, які жыў побач з самай знакамітай «бунтоўнай» пляцоўкай г. Мінска (што знаходзіцца паміж Смаргоўскім трактам, вуліцамі Кахоўскай і Чарвякова). Таксама Атцецкі і яго памочнікі сабралі расповеды жыхароў суседніх дамоў, якія 2 гады таму пачалі збірацца ў дворыку ля вентыляцыйнай будкі. Каму цікава, як яна тады выглядала, зазірніце ў мае матэрыялы 2020 г.: раз, два, тры, чатыры

Я. Атцецкі падпісвае кнігу. Адсюль

Праца над праектам «ПП» вялася з канца 2020 г., інтэрв’ю з рэзідэнтамі Плошчы Перамен пачалі збірацца ў лютым 2021-г. Характэрны расповед Яўгена на прэзентацыі: «Тыя словы, што людзі казалі тады — яны былі шчырымі, яны былі дастаткова вострымі, і людзі не цэнзуравалі сябе ў той ступені, як яны, на жаль, робяць гэта цяпер… Мы сутыкнуліся з гэтым на апошняй стадыі рэдактуры тэкстаў, калі пачалі ўзгадняць іх з героямі. Мы пабачылі, што многія з іх хочуць перапісаць ранейшыя тэксты». Я таксама заўважыў, што некаторыя цяпер «баяцца ўласнай смеласці» (праяўленай летам-восенню 2020 г.). Нават часам думаю – а ці была ў некаторых тая смеласць? Або, як у «Джэнтльменах удачы», «усе пабеглі, і я пабег(ла)»?

Яшчэ адна важная для культуры кніга «Ля вытокаў беларускай палітычнай навукі» (204 с.) выйшла надоечы ў Вільні (Еўрапейскі гуманітарны ўніверсітэт) пры дапамозе беларускага офіса нямецкага фонда Адэнаўэра. Гэта зборнік артыкулаў палітычных аналітыкаў Ірыны Бугровай, Святланы Навумавай, Сяргея Панькоўскага, Уладзіміра Роўды, Віктара Чарнова. Усе яны зарана памерлі, усіх я так ці іначай ведаў, у першых траіх нават навучаўся (той самы ЕГУ, Мінск, канец 1990-х). На жаль, не ўсё ў іх тэкстах пра Беларусь вытрымала выпрабаванне часам, але прадстаўлены матэрыял каштоўны, як мінімум з гістарычнага пункту гледжання. Добрую справу зрабілі ўсе, хто спрычыніўся да выхаду зборніка – найперш яго ўкладальнікі Уладзіслаў Іваноў і Андрэй Сцяпанаў, аўтар прадмовы Валер Карбалевіч. Што істотна, кніга зараз даступная ў сеціве – яе можна спампаваць, прааналізаваць, зрабіць на аснове прачытанага самастойныя высновы. Аспрэчыць, у рэшце рэшт.

C. Рогач, А. Ільінчык. Фота з адкрытых крыніц

Пасля колькіх дзён адседкі выйшла на волю аштрафаваная Сняжана Рогач, магістарка гісторыі, выкладчыца ВНУ, каторая час ад часу была пачытвала мае назіранні. Промні падтрымкі ёй… І гомельскаму барду, арганізатару канцэртаў Аляксею Ільінчыку, якога міліцыя на днях затрымала за «творчую дзейнасць у інтэрнэце» – таксама.

І культур-мультурны фінал. Год таму ў Менску (!) выйшаў альбомчык паэта і кампазітара Віктара Лупасіна з кампазіцыяй «Я – скумбрыя»… Сцёбнае танга не для ўсіх, але паслухаць варта.

Вольф Рубінчык, г. Мінск

19.08.2022

w2rubinchyk[at]gmail.com

Апублiкавана 19.08.2022  19:41

Памяці А. І. Мальдзіса (1932-2022)

Фрагменты гутаркі Юрася Залоскі з Адамам Мальдзісам (гутарка 1992 г. была апублікавана ў кнізе Ю. Залоскі «Версіі», Мінск, 1995). Прафесар, доктар навук Адам Іосіфавіч Мальдзіс — менавіта «Адамам Іосіфавічам» нябожчыка называлі ў час развітання 05.01.2022 — узначальваў цэнтр імя Скарыны з пачатку і да канца 1990-х.

На развітанне з Адамам Мальдзісам у мінскі Чырвоны касцёл прыйшлі дзясяткі людзей

* * *

— Праца Нацыянальнага навукова-асветнага цэнтра імя Ф. Скарыны, рух вакол яго ствараюць уражанне нейкай засакрэчанасці i таямніцы… Пра Цэнтр ходзяць легенды. Па-першае, легенда «гераічная»: Цэнтр — мозг Адраджэння; па-другое, легенда «лірычная»: што Скарынаўскі цэнтр — збор паэтаў… Ды легенды, вядома, нараджаюцца людзьмі i вакол людзей. Людзі, асобы — душа кожнай установы, тым больш культурнай. Раскажыце, калі ласка, пра калектыў Цэнтра, адносіны паміж супрацоўнікамі, ну i, канешне, ваша стаўленне да «легенд»?

— Што ж, як казаў Караткевіч, чалавек, а тым больш нетрадыцыйная ўстанова павінны абрастаць міфамі, нібы карабель — ракавінкамі. Легенды дапамагаюць у будзённым жыцці, калі яны вырастаюць з рэальнасці. Але міфы пра «мозг Адраджэння» i «збор паэтаў», гаворачы словамі Марка Твэна, яўна перабольшаны. Мы хацелі б стаць «мозгам», але пакуль што, хутчэй, з’яўляемся пальцамі на рабочай, мазольнай руцэ.

Што ж датычыцца паэтаў, дык ix у нас толькі двое — Алесь Разанаў i Алег Бембель (Зьніч). Але плату яны атрымоўваюць (ці, прынамсі, павінны атрымоўваць) не за літаратурную, а за навуковую творчасць. Алесь Разанаў — яшчэ i ўдумлівы даследчык, кваліфікаваны рэдактар. Мецэнацтвам за кошт кволага дзяржбюджэту мы не маем права займацца. Гэта, мабыць, зразумела Галіна Дубянецкая, чые паэтычныя здольнасці я стаўлю вельмі высока, — i падала заяву на звальненне. Для мяне гэта было трагедыяй, але непазбежнай. Як i паступленне ў аспірантуру Iгapa Бабкова.

— Хто цяпер складае ядро калектыву, рэалізоўвае навуковыя праграмы?

— Што датычыцца калектыву, то, я лічу, ён сапраўды складаецца ў сваёй большасці з Асоб. Адны з ix, да прыкладу Уладзімір Анічэнка, Генадзь Каханоўскі, Уладзімір Конан, Вячаслаў Рагойша, Алесь Разанаў, Мая Яніцкая, ужо рэалізаваліся як творцы, як даследчыкі. Іншыя (Алесь Анціпенка, Эдуард Дубянецкі, Лідзія Кулажанка, Сяргей Купцоў, Захар Шыбека) актыўна выяўляюць сваё індывідуальнае «я». Прыходзяць неардынарныя людзі, якія пачынаюць новыя напрамкі: Юрка Вашкевіч — «польскі», Янка Войніч — «літоўскі», Віталь Зайка, які цяпер знаходзіцца на гадавой стажыроўцы ў Оксфардзе, — «габрэйскі», Мікола Матрунчык — «праваслаўны», Святлана Грачухіна, якая атрымала трохгадовую стажыроўку ў Рыме, — «каталіцкі», Сяргей Абламейка — «уніяцкі». А чым не індывідуальнасці Вольга Гапоненка i Марыя Міцкевіч, што працуюць на паграніччы «фізікі» i «лірыкі», ці Юрась Жалезка, які вывучыў з дзесятак замежных моў, перакладае на кожную з ix i да таго пачаў пісаць вершы?!

Ёсць у нас i нямала «непрыкметных» у друку людзей (Валянціна Грышкевіч, Браніслава Котава, Уладзімір Ларчанка, Таццяна Махнач, Наталля Пятровіч, Галіна Урупіна), якія любяць «чарнавую» работу: запаўняюць бібліяграфічныя карткі для Банка інфармацыі, сістэматызуюць архіўныя крыніцы, складаюць даведнік «Літаратурныя мясціны Беларусі». Але гэта якраз — тая глеба, без якой нельга ўзрасціць ураджай нацыянальнага адраджэння.

— Непаразуменне між старэйшымі i малодшымі ў грамадстве ўвогуле, a ў гуманітарнай навуцы i пагатоў, існавала заўжды. Наколькі гэтая праблема актуальная для калектыву «скарынаўцаў»?

— Сваім малодшым калегам я хацеў бы пажадаць толькі аднаго: пераўзысці нас. Пераўзысці найперш сваёй працавітасцю, павагаю да Факта. I больш смела, у параўнанні з нашым, усё ж закамплексаваным пакаленнем уваходзіць у Еўропу, лепш ведаць мовы, здабыткі заходняй культуры. А яшчэ ніколі не зведаць таго, што зведалі мы ў часы таталітарызму. Каўбаса (прынамсі, ліверная) тады нібыта i была. Але быў i страх.

— Што ж, ваша пажаданне каб Богу ў вушы… Але, на маю думку, будзе справядлівым прызнаць, што маладое пакаленне застаецца заложнікам спадчыннага страху старэйшага пакалення. Прыклады? Не была адзначана дзяржаўнай прэміяй за 1992 год фундаментальная праца па скарыназнаўстве з-за таго, што ўзніклі рознатлумачэнні (падкінутыя збоку) імя i вераспавядання Скарыны: ці то «Францыск», ці то «Францішак», ці то «Георгій»; ці то праваслаўны, ці то католік… Дзе тут ісціна, урэшце?

— Імя Скарыны — не прадмет для спекуляцый, тым больш у лістах, адрасаваных Камітэту па дзяржпрэміях, які на дзве трэці складаецца з прадстаўнікоў дакладных навук i таму не змог адразу разабрацца, адкуль i чаму пайшлі сумненні. Скарыну трэба называць толькі так, як ён называў (у прадмовах i пасляслоўях да перакладу Бібліі) сябе сам: Францыскам (часцей) ці Францішкам (радзей). Безумоўна, да каталіцкага хрышчэння (для мяне гэта несумненны факт) у яго было праваслаўнае імя. Можа — i Георгій. Але гэта трэба яшчэ даказаць — абапіраючыся на дакументы, а не на магчымую апіску каралеўскага канцылярыста.

Што датычыцца веравызнання Скарыны, дык для мяне бясспрэчна, што, будучы католікам i адрасуючы свае выданні праваслаўнаму люду «посполитому», паядноўваючы ўсходні i заходні абрады, ён найперш адчуваў сябе хрысціянінам, чым паказвае прыклад i нам. Абапіраўся на старажытнахрысціянскія традыцыі. Прадбачыў, што рэлігійнае супрацьстаянне фатальна адаб’ецца на лёсе яго народа, яго нацыянальнай самасвядомасці. Тут Скарына блізкі да ідэй сучаснага экуменізму. Як i полацкія бернардзінцы (паводле Я. Кантака, у ix, паслядоўнікаў св. Францішка, сям’я Скарынаў прыняла хрост), што, хрысцячы ў каталіцкую веру, прызнавалі важным i першы, праваслаўны хрост.

Адсюль — i «надканфесійнасць» Скарыны, адчуванне належнасці i да праваслаўнага, i да каталіцкага светаў. Найперш Скарына — Асоба, пачынальнік беларускага Адраджэння. Яго веліч (асабліва як перастваральніка Бібліі) мы, як паказвае практыка, цяпер толькі пачынаем усведамляць…

— Быў Скарына i ці не першым беларускім прадпрымальнікам, што сам шукаў сродкі на выданне сваіх кніг, займаўся камерцыяй. Выдае, Скарынаўскі цэнтр не пазбег долі свайго патрона: вядома пра вашыя сувязі з фондам амерыканскага капіталіста Дж. Сораса. Па-ранейшаму за мяжой лягчэй знайсці паразуменне ў культурных патрэбах, чым у роднай дзяржаве?

— З фондам «Сорас-Беларусь» у нас сапраўды ўсталёўваюцца добрыя адносіны. Яго кіраўнік, спадарыня Элізабет Смэдлі, прапанавала мне ўвайсці ў лік яго заснавальнікаў (вядома, сімвалічных, бо ўклад тут магчымы толькі ў выглядзе ідэй). Але да якога канкрэтнага фінансавання яшчэ далекавата. Таму спадзяёмся найперш на свае сілы. Пры ўдзеле Міжнароднай асацыяцыі беларусістаў створаны навукова-вытворчы цэнтр «Аднова», на чале якога стаў вопытны i ініцыятыўны прадпрымальнік Аляксей Кудрэйка. Зоймецца ён i выдавецкай дзейнасцю. А пры нашым Цэнтры ствараецца дабрачынны фонд «Скарынія».

Адчуваем мы дапамогу i ад вядомай беларускай фірмы «Дайнова». Верыцца, нашы мамантавы, траццяковы i марозавы на падыходзе.

— У комплексе праблем, звязаных з будоўляй Усебеларускага Дому ёсць i зусім канкрэтныя. Напрыклад, працэс вяртання твораў матэрыяльнай і духоўнай культуры беларусаў, што «шляхамі няправеднымі» апынуліся за мяжою. Вы, як вядома, уваходзіце ў абедзве «камісіі вяртання» — Беларускага фонду культуры i Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь. Можаце сёння параўнаць, які аб’ём культурнай спадчыны беларусаў знаходзіцца тут, дома, a які — па-за межамі краіны? I ці мажліва неяк храналагічна ўзнавіць працэс вывазу культурных каштоўнасцяў з тэрыторыі сучаснай Беларусі, калі ён пачаўся i ў якім кірунку вывезена больш на Захад ці на Усход?

— Вываз каштоўнасцяў пачаўся яшчэ ў XVI стагоддзі: прыгадаем паход Івана Грознага, калі ў Маскву трапілі зборы з Полацка. Дарэчы, у друку прамільгнула вестка, што ў Аляксандраве выяўлена бібліятэка Івана Грознага. Калі гэта так, то трэба пацікавіцца, што там ёсць з полацкіх кніг — рукапісных i друкаваных.

Што ж датычыцца накірункаў, дык на ўсход трапіла больш, чым на захад. У пасляваенныя гады многае з таго, што было вывезена ў Германію, праследавала «транзітам» праз Беларусь — у Расію. Да прыкладу — каменныя «бабы» з Мінскага музея i інш.

Над праблемай пошукаў, фіксавання i вяртання нашых скарбаў сёння ў нашым Цэнтры працуе цэлы аддзел. Выдадзены зборнік «Вяртанне». З апублікаваных там дакументаў вынікае, што толькі ў Маскве i Пецярбурзе ці толькі ў Варшаве i Кракаве беларускіх матэрыяльных каштоўнасцяў болей, чым ва ўсіх зборах Беларусі, разам узятых. Усё гэта, у сілу сваіх магчымасцей, мы імкнёмся выявіць i вярнуць. Не заўсёды, на жаль, для гэтага ёсць юрыдычныя падставы. У такім выпадку вяртанне — гэта публікацыя, мікрафільмаванне або дэманстрацыя на абменных выставах.

— Ці існуе нейкая дзейсная працэдура вяртання духоўнай спадчыны — хаця б у межах СНД, i чаго можна чакаць у гэтай справе ў бліжэйшы час?

— Дзеля гэтага створана спецыяльная міждзяржаўная камісія. Нядаўна ў Мінску адбылося яе першае пасяджэнне. Мы распрацавалі праект адпаведнага пагаднення паміж краінамі СНД, палажэнне аб дзейнасці камісіі. Але… прадстаўнікі Расійскай Федэрацыі на пасяджэнне не з’явіліся i нічым сваю адсутнасць не растлумачылі…

Больш перспектыўна, на мой погляд, выглядаюць нашы двухбаковыя беларуска-украінскія, беларуска-літоўскія i беларуска-польскія ўзаемадачыненні. Перамовы, афіцыйныя i напаўафіцыйныя, тут ужо вядуцца, i яны могуць даць добры плён. Прынамсі, новы міністр культуры i адукацыі Літвы спадар Д. Трынкунас у час візіту ў Мінск прыхільна аднёсся да ідэі аднаўлення Віленскага беларускага музея, украінскія калегі — да вяртання ў Гродна бібліятэкі Храптовічаў. У Наваградскі краязнаўчы музей перададзены архіў ураджэнца Беларусі, аднаго з пачынальнікаў амерыканскай астранаўтыкі прафесара Барыса Кіта, што цяпер жыве ў Германіі. Трэба думаць, працэс гэты будзе развівацца.

— Мне здаецца, наша грамадскасць яшчэ не ўсвядоміла як след, што гэта значыць — не мець у сябе дома большую частку спадчыны… Дык на што, на якія рэаліі спадзявацца беларусам у такім становішчы? Вы, наколькі мне вядома, прыхільнік беларуска-літоўскага геапалітычнага паяднання?

— У будучыню гляджу аптымістычна. Бо ўнутраны, духоўны патэнцыял беларускай нацыі на сёння яшчэ далека не рэалізаваны. I рэалізуецца ён, відаць, не раней, як у новым тысячагоддзі. Што ж датычыцца беларуска-літоўскай супольнасці, то само жыццё, эканамічны i палітычны крызіс падштурхоўваюць нас (як бы мы таму ні супраціўляліся) да такога з’яднання. Гэта адпавядала б нашай гістарычнай традыцыі (залаты век у Вялікім княстве Літоўскім), інтарэсам абодвух народаў. Тая граніца, на якую цяпер затрачваецца столькі сродкаў, была праведзена адвольна, «па жывому», i тое, што творыцца на гэтай граніцы (да прыкладу, у маіх Гудагаях), нагадвае змрочны фарс, патрэбны хіба што прыхільнікам новых карабахаў ці босній…

Беларуска-літоўская супольнасць павінна стаць часткай цэнтральна-еўрапейскай супольнасці. Нездарма географы сцвярджаюць, што цэнтр Еўропы знаходзіцца недалёка ад Мінска…

— Дзякуй, Адам Восіпавіч, за гутарку, i хай зладжваецца надалей праца Цэнтра імя Ф. Скарыны.

А. Мальдзіс. Фота з «Рэгіянальнай газеты»

Піша філолаг, кандыдат навук Сяргей Запрудскі (Siarhiej Zaprudski), 04.01.2022:

Адам Мальдзіс пражыў доўгае і шчаслівае жыццё.

Ён быў чалавекам-інстытутам, чалавекам-міністэрствам, чалавекам-аркестрам. Яму было наканавана адкрываць мацерыкі беларускай літаратуры і культуры XVII-XIX стагоддзяў і жыць у цэнтры беларускай літаратуры і культуры ХХ-ХХІ стагоддзяў. Ён вывучаў і песціў беларускую дыяспару і замежную беларусістыку, рупіўся пра беларускія каштоўнасці за мяжой.

Адам Іосіфавіч быў гісторыкам літаратуры і культуры, літаратуразнаўцам і літаратурным крытыкам, журналістам і навукоўцам, бібліёграфам і біёграфам, празаікам і публіцыстам, рэдактарам і публікатарам, стваральнікам навуковых напрамкаў і трэндаў, скарына- і караткевічазнаўцам, дыпламатам і адміністратарам, акадэмікам і «прафесійным беларусам», паланістам, літуаністам, украіністам, русістам, германістам. Ён гасцінна прымаў у Мінску шведаў і чэхаў, ізраільцян і венграў, японцаў і карэйцаў, славакаў і фінаў, амерыканцаў і французаў, брытанцаў і балгараў, нарвежцаў і індыйцаў, шматлікіх гасцей з беларускіх рэгіёнаў, усім служыў сваімі энцыклапедычнымі ведамі ў беларушчыне. Мальдзіс быў таленавітым арганізатарам і выдатным грамадскім дзеячом. За часамі Нацыянальнага навукова-асветнага цэнтра ў рамках Міжнароднай асацыяцыі беларусістаў да яго шырокай плынню сцякаліся ўсе сусветныя беларусістычныя ініцыятывы, ён быў цэнтрам прыцягнення соцен неабыякавых людзей і аб’яднаў вакол сябе выдатных прафесіяналаў з усяго свету. З 1991 па 2005 гады ён арганізаваў чатыры міжнародныя кангрэсы беларусістаў і шэраг міжнародных канферэнцый, увекавечаных у выдадзеных 30 тамах серыі «Беларусіка Albaruthenica».

Лёс суліў мне ў 2005 годзе пераняць у Адама Мальдзіса пасаду старшыні Міжнароднай асацыяцыі беларусістаў. У гэты час арганізацыя магла дзейнічаць у значнай ступені таму, што мы стаялі на плячах тытана. Мальдзісава школа жыцця і служэння беларусістыцы, яго вялікае шчодрае сэрца, дасціпнасць і такт, прыхільнасць і далікатнасць застануцца ў памяці соцен беларусістаў ва ўсім свеце.

Бывай, дарагі Адам Іосіфавіч!

Пухам табе родная астравецкая зямля…

***

Вольф Рубінчык, 09.01.2022:

Не сказаць, каб выдатна быў знаёмы з А. І. Мальдзісам, але нябожчык, здаецца, няблага да мяне ставіўся, таму пішу…

Першы раз пачуў Адама Іосіфавіча, калі ён выступаў на «свяце яўрэйскай кнігі» (ладзіліся такія ў Мінску пад канец 1990-х). Запомнілася, што прафесар агітаваў за ўжыванне слова «габрэі» замест «яўрэяў» і «жыдоў».

Потым, у 2000-м, заходзілі мы з Алесем Астравухам у Скарынаўскі цэнтр на вул. Рэвалюцыйнай, 15, каб даведацца, што ў іх ёсць з ідышнай літаратуры. Прафесар к таму часу ўжо страціў пасаду дырэктара, але меў свой кабінецік як загадчык аддзела (спадзяюся, не памыляюся з яго тагачасным статусам). Прыняў нас ветліва, паказваў «кнігі памяці», выдадзеныя за мяжой яўрэямі-выхадцамі з Беларусі, пінскую помню дакладна. Перад гэтым у мяне доўга збіраліся ўдакладненні-заўвагі да шасцітомнага даведніка «Беларускія пісьменнікі» (19921995), рэдагаванага Мальдзісам, і я палічыў дарэчным сёе-тое выказаць. Адам Іосіфавіч аджартаваўся прыкладна так: «О, зараз можаце ўсім казаць, што самога Мальдзіса паправілі!» Мяркую, разумеў ён, што перавыдання даведніка не прадбачыцца.

Будынак Скарынаўскага цэнтра ў колішнім «доме Каплана» (цяпер тут пасольства Швецыі). Фота з вікіпедыі

У 2001 г., калі збіраў подпісы ў абарону сінагогі на вул. Дзімітрава, 3, апынуўся на нейкай імпрэзе, дзе прысутнічаў і А. Мальдзіс. Прапанаваў яму (тагачаснаму намесніку прэзідэнта беларускага ПЭН-цэнтра) падпісаць зварот… атрымаў рэзкаватую адмову. Здалося, што прафесара ўвогуле напружваюць падобныя прапановы.

У 2002 г. павіншавалі мы Адама Іосіфавіча з 70-годдзем у газеце «Анахну кан». Там было ўсяго некалькі радкоў, але юбіляру яны спадабаліся, і неўзабаве я знайшоў у паштовай скрыні канверт з кніжкай пра Ігнацага Дамейку, падпісанай аўтарам (спецвыпуск часопіса «Кантакты і дыялогі», №№7-8, 2002). Потым А. Мальдзіс адправіў мне колькі паштовак з віншаваннямі. У 2000-х не раз пісаў і казаў, што выданні кшталту «Анахну кан»/«Мы яшчэ тут!» цікавяць яго, што ён выкарыстоўвае іх у працы. А ў 2011-м ласкава падзякаваў па тэлефоне за кніжку «На ізраільскія тэмы». І паскардзіўся: «Мы адзіная краіна ў свеце, якая недаацэньвае навуковую бібліяграфію!» Я не стаў спрачацца, але падумаў, што не толькі бібліяграфію ў нас недаацэньваюць.

Адна з паштовак віншаванне з 2010-м годам

Апошні раз гутарыў з прафесарам, каторы ўжо не выходзіў з кватэры, у ліпені 2020 г. пры дапамозе яго сына Яраслава. Задаў я «Мальдзісевічу» шэраг пытанняў пра яго сябра Уладзіміра Караткевіча, і даволі змястоўныя адказы ўставіў у сваю публікацыю.

Мальдзісаў пад’езд

Нярэдка бываю каля дома № 18 па мінскай вул. Чарвякова, дзе з канца 1960-х жыў (карцела напісаць «жыве») А. І. Мальдзіс. Гэта харошы раён; даследчык атабарыўся тут на паўстагоддзя з гакам, пакуль, памерлы 3 студзеня, не вярнуўся ў Астравеччыну… Светлая Вам памяць, Адам Іосіфавіч, і даруйце, калі што не так.

***

Зміцер Дзядзенка, 09.01.2022:

З Адамам Мальдзісам я пазнаёміўся ў 1989-м. Мяне, студэнта-першакурсніка, папрасілі запрасіць Адама Восіпавіча на святкаванне дня нараджэння Караткевіча. Акурат тым часам ён пачаў публікацыю ў часопісах сваіх успамінаў пра славутага сябра-пісьменніка.

Тая першая сустрэча адбылася ў кабінеце навукоўца ў Акадэміі навук, дзе акрамя яго сядзелі яшчэ два супрацоўнікі (на жаль, не магу сказаць, хто менавіта). Мальдзіс прыветна выслухаў і — адмовіўся: сказаў, што яго ўжо запрасілі на гэтую дату іншыя, і прапанаваў запрасіць Рыгора Барадуліна — яшчэ аднаго сябра Караткевіча…

Затое для аршанскіх музейшчыкаў Адам Восіпавіч перадаў тады свой каштоўны падарунак — перадрукаваныя ім беларускія песні з «Аршанскага сшытку», зборніка вершаў XVII стагоддзя. Гэты сшытак навуковец выявіў у адной з польскіх бібліятэк.

Калі згадваюць Адама Мальдзіса, кажуць пра ягоныя энцыклапедычныя веды. І сапраўды, гэта была хадзячая энцыклапедыя беларусістыкі. Веды пра жыццё і побыт шляхты ў XVII стагоддзі, пра беларускіх літаратараў ХІХ стагоддзя, пра беларуска-літоўскія літаратурныя повязі, пра літаратараў ХХ стагоддзя…

Ён быў хіба што адным з апошніх волатаў Беларушчыны ХХ стагоддзя, чыю ролю цяжка пераацаніць.

Апублiкавана 10.01.2022  23:58

«Тянет белорусский якорь». Беседа с Павлом Костюкевичем (1)

Встреча состоялась в конце лета 2019 г., возле дома-музея І съезда РСДРП – того самого, где когда-то обосновались граф Чапский & инопланетяне (наша «зона 51»!). День был душный, вокруг блуждали призраки. Мы долго сидели на лавочке с видом на Свислочь, и я всё ждал, что из воздуха сотчётся прозрачная фигура, а затем к нам подойдёт некто криворотый…

Не подошёл – зато и под трамвай никто не попал. Однако одного нашего товарища из Союза белорусских писателей в тот знойный день всё же не стало: именно, сказочника Петра Васильевича Васюченко, светлая ему память.

Непосредственным поводом для интервью явилось недавнее 40-летие П. С. Костюкевича. Я настраивался «просто» поговорить с Павлом, да не вышло: человек он непростой, многогранный. Биография моего собеседника в чём-то характерна для нашего поколения ласточек в стрессе», как говаривал сам П. К. в 2007 г.), но не без особенностей. Взгляды творческой личности и отца двоих сыновей как минимум заслуживают внимания, даром что нередко хотелось спорить с ними… Впрочем, судите сами, до чего мы доигрались.

Справа налево: Павел Костюкевич и Вольф Рубинчик (март 2015 г.; фото Вики Тренас, lit-bel.org)

В. Р.

* * *

– Паша, как тебя представить?

– Писатель, переводчик, с 2011 г. – арт-директор книжного магазина «Ў» (сейчас, летом 2021 г., уже не арт-директор. – ред.)

 

– До книжного ты работал журналистом в Минске, ещё раньше – 11 лет жил в Израиле… А в каких городах?

– Когда приехал в 1997 г., жил в Кфар-Сабе, потом в Тель-Авиве (точней, в Рамат-Авиве, где все общежития студенческие), потом переехал в Иерусалим на 5 лет, потом в Рамат-Ган…

– Перечисли свои занятия в Израиле – хотя бы «для истории».

– Официант, продавец, охранник, штрейкбрехер…

– ?

– Фактически это была охрана штрейкбрехеров. Когда все уборщики мусора бастовали, нас наняли защищать тех, кто всё-таки вышел работать. Это примерно 1998 год. Мы ездили за мусорщиками на машинах, ждали, пока они разгрузятся… И вот я сидел за книжкой на заднем сиденье, учил иврит. На каком-то этапе прочёл слова «авода шхора» («чёрная работа») и спросил нашего охранника-израильтянина, что они означают. Он ответил: «Чёрная работа – то, чем мы сейчас занимаемся».

– Насколько знаю, в Израиле ты хотел проведать больного деда, думал вернуться, но вернулся далеко не сразу. Была же существенная причина для невозврата?

– Тогда, в конце 1990-х, были совсем дешёвые квартиры в Минске. Думал заработать денег, купить квартиру. Казалось реальным заработать на неё, повкалывав год. Потом решил поучиться… Причём не было ощущения, что образование – это важно. Где-то в 1998-м поступил в колледж при Тель-Авивском университете.

– Наверно, не без трудностей? Ивритом владел ещё не в совершенстве?

– Да, он тяжело давался. В университете ещё учил год-полтора… Совмещал с английским, языком всех наших учебников. Английский у меня был, возможно, лучший в школе, но худший в нашей университетской группе. За год-два как-то освоился. Всего учился пять лет, а в течение года (2003-2004 гг.) проходил курс копирайтинга. Это уже больше прикладная, не академическая учёба.

– Но основная твоя специальность – психолог?

– «Поведенческие науки»: антропология, психология и социология. По-английски называется «behavioral science», и мне кажется, что это была придумка колледжа, где я учился (на самом деле термин зародился в Северной Америке 1950-х гг. – В. Р.). Я такого больше не встречал, и когда начинаю объяснять, что-то писать о себе, все говорят: «А-а, ты бихевиорист!», хоть это другое.

Ты же ещё опекал детей из непростых семей?

– Да, в рамках программы «Перах» («Цветок»): если хочешь получить плату за учёбу на полгода, то два раза в неделю посещаешь детей из трудных семей. Два мальчика было: один – узбек-узбек, не еврей… Есть такая школа – гимназия «Бялик», когда-то очень важная для сионистского движения, а теперь, поскольку она находится у центральной автостанции («тахана мерказит») Тель-Авива, там учатся в основном дети гастарбайтеров. Там, думаю, половина учеников-неевреев, которые не получат гражданство. Тем не менее государство о них заботится, обучает, а «трудных» детей подтягивает, что мне очень понравилось. Так вот, отец этого мальчика-узбека продавал на соседней улице «Красных фонарей» краденые джинсы, или какие-то лохмотья, я часто его там видел. Имя мальчика Тимур, но все его называли «Тимор», на ивритский лад. Ему было тяжело: у отца его родной язык русский, у матери узбекский. Иврит знал слабо, учился плохо, и вот его взяли «на баланс»… Семья была такая… стрёмная; отец всё делал свой плов, потом говорил мне: «Пойдём, выпьем! Дети – не так важно, как наш разговор». Но Тимур соображал, и с ним было интересно.

А потом в Яффо был мальчик из «марокканцев», интегрированный, израильский. С ним уже было проще. Мы с ним играли в футбол, а спустя несколько месяцев его мама мне говорит: «Мы тебя взяли, чтобы ты его подтянул по учёбе! В футбол он и так хорошо играет…» Но учиться мы с ним не стали: я решил, что мы с ним будем играть во всякие игры. Научил его играть в «пстрички» (он старательно произносил это слово) и в «дамкес», то есть шашки. А в нарды он сам меня учил.

Программу курирует министерство образования, раз в два месяца им надо приносить отчёт…

И что ты писал в отчёте?

– Правду. Задача ставилась такая: чтобы у мальчика (или девочки) появился какой-то друг. Есть градация: преподаватели, родители, ровесники… а тут появляется человек, немного корректирующий твоё поведение, четвёртая сила какая-то. Мне это очень нравилось, ощущать себя «четвёртой силой». Правда, никто не скрывал, что мы работаем за деньги, ради учёбы. Это всё честно говорилось ребятам.

Интересная программа «Перах» – она из того, что создаёт разницу между «третьим миром» и развитой страной. Не помешало бы иметь подобную программу и в Беларуси.

Был у меня ещё один мальчик с церебральным параличом. Я увидел, как живут в Израиле люди с ограниченными возможностями, какие у них есть почти не ограниченные возможности реабилитации. Конечно, многое от родителей зависит… Понимаю, почему Анна Хитрик с ребёнком уехала в Израиль.

Но ведь у её ребёнка не ДЦП, а аутизм…

– Всё равно, детей подтягивают.

Где жил тот мальчик с параличом?

– В Тель-Авиве, район Яд-Элиягу. Тоже пробовали с ним в футбол играть… Но он упал, разбил подбородок. Не сильно, но крови было много. Ничего, всё зажило.

Вспоминаю программу с благодарностью, oна дала мне какой-то стержень, взрослость. Потому что болтался, не зная, куда идти (студент-недоросль…), а так – несёшь ответственность за детей.

– Неужели работа охранником не закаляла характер?

– Ну, нам говорили, что на этой работе опасность велика (из-за интифады). Но к работе охранником я более иронично отношусь. Раздавали оружие почти что всем, оно не было знаком «мужественности».

Ты и коврами торговал…

– Да, в торговом центре, и довольно трудная была публика – узбеки, арабы… Самые переборчивые покупатели. Как раз поступили пластиковые ковры бельгийские, которые теперь у нас в каждой квартире, и надо было рассказать, объяснить, что время натуральных ковров ушло, а есть товар в 10 раз дешевле. Благо тогда иврит у меня был уже нормальный.

В торговом центре было ощущение восточного рынка, когда стоишь среди ковров, к тебе подходят смуглые люди, ещё и одетые малость ориентально…

– По-моему, ты человек адаптивный, быстро приспосабливаешься к любой ситуации.

– Тянет белорусский якорь… Белорусы адаптируются лучше, чем россияне, но значительно медленнее, чем украинцы, а тем более итальянцы.

И вот этот якорь тебя тянул-тянул, да и вытянул назад, в Беларусь?

– В Израиле я адаптировался, просто были другие неразрешимые вопросы, которые не мог в своей голове закрыть. Подумал, что попытаться можно в Беларуси, не отсекая для себя и Израиль.

– А когда тебя потянуло в Беларусь?

– Думаю, что тогда, когда отучился. Увидел, что снова вхожу в круг охраны, некачественной работы… Диплом мой университетский половинчатый, только B. A. (бакалавр), на M. A. (магистра) идти не хватало баллов.

И примерно тогда ты начал писать для «Нашай Нівы». Помню твою летнюю юмореску 2004 г. «Отдых – это…» (явная пародия на эссе 1990 г. «Независимость – это…» Владимира Орлова). «Хороший юмор… Не знаем, откуда этот автор взялся», – говорил мне в редакции «НН» Андрей Дынько.

– Это первое моё произведение на белорусском. Я был впечатлён Эфраимом Кишоном, и хотелось, чтобы каждая-каждая фраза звучала смешно. Может быть, сейчас это воспринимается как «жванеччина».

Или «кишонщина»?

– Пусть так. Благодаря Кишону я начал знакомство с израильской литературой. До знакомства на меня влиял стереотип, что всё интересное – у англосаксов, и если переводить, то что-то американское, или в крайнем случае немецкое, французское. То, что под рукой, очень часто не замечается. В Беларуси то же самое: мало кто интересуется чешской, польской литературой: «Ай, что нам могут сказать поляки?»

Я чувствовал, что иврит уже знаю лучше английского, жил им. И вот довольно случайно перевёл один рассказ, другой… Может, и потому, что было трудно переводить с английского.

И что первое ты перевёл из Кишона?

– «Ну, а сам ты как?», «А ключи у Рудого». Потом познакомился с парнем – преподавателем на курсах, где изучал рекламу. Мы с ним разговорились (хорошо в работе охранником то, что у тебя есть время на долгие разговоры), и он мне сказал: «Вот, новое слово, автор мирового уровня – не знаю, как ты его не замечаешь… Этгар Керет». И началось… Переведёшь рассказ – хочется ещё (бесконечная радость коротких рассказов). Перевёл, отправил в «Нашу Ніву» – просто не знал, куда ещё. Газету я читал в интернете, знал этот бренд с 1990-х. Сайт «Радыё Свабода» ещё читал. А «НН» распечатывал, тратил колледжные страницы (тогда была бесплатная распечатка, это ранние годы интернета). Мог распечатать целую газету и ехать из Тель-Авива в Иерусалим. Как раз за час езды всю газету прочитаешь…

Печатался только текст?

– Было требование колледжа – распечатывать без картинок, т.к. иначе много чернил уходило. Это были аккурат последние годы дубовцовской «НН» – 1999-й, 2000-й. Классное было чтиво для автобуса…

– Уже тогда читал Кишона на иврите?

– Нет, тогда, вместе со значительной частью выходцев из СНГ, был ещё подвержен хвори: не замечать израильскую культуру.

Сколько тебе лет понадобилось, чтобы войти в эту культуру?

– Думаю, 4-5.

А из белорусских писателей кто на тебя влиял?

– Поколение, которое пришло в 1980-х: Владимир Орлов, Игорь Бобков, Валентин Акудович. Из старших уважал Владимира Короткевича, Вячеслава Адамчика, Кузьму Чорного. Особенно Чорного: прочитаешь абзац его прозы, и настолько увлекаешься стилем, что уже и неважно, о чем там написано…

– На белорусский хотелось переводить с иврита, потому что никто этого до тебя не делал?

– Наверно. Ну, это связано с моим национальным чувством в Израиле: ощущал себя белорусом, надо было доказать…

– А кем чувствуешь себя НЕ в Израиле?

– В зависимости от ситуации. Больше я склонен к тому, о чём говорит Адам Глобус: в каждой стране чувствуешь себя по-разному. Иногда, когда бывают на тебя нападки антисемитские, ясно, что чувствуешь себя евреем. Их много, идентичностей, которые во мне борются… В Израиле ощущал себя не то что русским, но русскоязычным. Особенно когда замечания делали, что ты неправильно говоришь на иврите, или указывали: «Говорите на иврите», когда ты с другом или с кем-то по-русски разговаривал. Подобные замечания вызывали обратную реакцию.

Профессор Мальдис, когда в газете «Голас Радзімы» писал о презентации сборника твоих переводов (кажется, в 2007 г.), специально подчеркнул, что Павел Костюкевич – всего на четверть еврей, а вообще-то «наш человек»…

– Видимо, это важно для беларусов, чтобы были «наши евреи», «наши премьер-министры в Израиле». Идёт процесс нациестроительства… Чем объяснить успех Кульбака в Беларуси? Тем, что он «наш». Рядом с ним было множество отличных писателей, тот же Ицхак-Лейбуш Перец.

– Может, дело в том, что Мойше Кульбак более современен, а не только в том, что «наш»?

– Происхождение тоже важно. И мне кажется, что Кульбак просто бежал за своей культурой: где она пульсировала, туда он ехал: в Берлин, Вильно… Узнал о Минске – раз, поехал туда. Достаточно был безрассудный, не без идеализма.

– А ты себя идеалистом или романтиком считаешь?

– Стараюсь быть реалистом.

– 11 лет взрослой жизни ты прожил в Израиле, 11 – в Беларуси. Где планируешь быть следующие 11?

– Тут не всё зависит от человека. Я не атеист, верю в Высшую силу.

Что ж, давай о белорусском периоде творчества великого писателя… Вернулся ты в Минск-2008 – знал, чем будешь заниматься?

– Не знал. Было ощущение, что возвращаешься в страну с более низким экономическим уровнем (тот же «Перах» трудно себе представить в Беларуси). Конечно, это по голове бьёт, влияет на самооценку – как будто ты делаешь шаг назад. Многие по этой причине и не возвращаются… Кто-то едет в Беларусь, так как завязан на бизнесе. Странные люди – возвращенцы из Израиля. В Минске нет их «землячества» (или я о нём не знаю).

– Может, вернулся потому, что здесь начали выходить твои книги? Надеялся сделать себе имя?

– Ну да, надеялся…

Ты же имел намерение заниматься ещё и рекламой? Получилось?

– Можно сказать, что получилось. Просто это были социальные проекты…

Пожалуйста, подробнее. Как писателя тебя всё же знают, а как рекламиста – не все.

– И слава Богу! Это не та вещь, которую надо подписывать постоянно… Меня удивляет, когда на цеслеровской майке («Нет смертной казни!») подписано, что логотип принадлежит Цеслеру. По-моему, это неправильно, чуток неадекватно. Ну, ходят люди в моих майках со слоганом «Не хочу жениться, а хочу учиться» с Евфросиньей Полоцкой… Мультик «Будзьмы» о «неистовом народе» (2011) стал частью кампании, появились соответствующие маечки. К cозданию мультика я не имею отношения, но моей идеей было растянуть его на цитаты. И сейчас бывают разные заказы…

– Значит, книжный не даёт достаточного дохода? Или так: хочется большего?

 

Вход в книжный магазин «Ў» (ул. Короля, 22); Павел на новом рабочем месте. «Вот это фрукт, его едят»… Начало августа 2019 г.

– Это же гуманитарная сфера, тут никто особо не рассчитывает на высокие заработки. В университете, когда мы шли на «поведенческие науки», в первый год пришёл профессор, который нам сказал: «Я профессор, доктор социологии. У меня низкий заработок. Никогда не идите на социологию или психологию, если вы это не любите! Бросайте всё, идите на менеджмент!» Видели глаза, что выбирали… Гуманитарная сфера отрезана от ресурсов, и надо с этим смириться, приспособиться.

Но сначала ты пошёл в «Нашу Ніву». Там были деньги (не путать со свободой)…

– Да, Дынько ухватился за меня: «Идёмте, Павел, к нам!» Я к тому времени только месяц жил в Беларуси, имел выбор из двух вариантов работы, выбрал «НН». Два года отработал, затем как-то расстались. У них обыкновение – корреспондентов менять.

– А сколько тогда, когда тебя наняли (осенью 2008 года), было журналистов в «Ніве»? Два?

– Помню, что было два фотографа, а журналистов… Пять или шесть.

Сейчас их сайт читаешь?

– Давно не открывал, и не из-за ненависти, а наоборот, от любви. Всё нравится, просто последние 15 лет – одни и те же комментарии. Это и по белорусской службе радио «Свобода» видно. Их материалы оказывают такое воздействие… терапевтическое, особенно прогнозы, которые повторяются из года в год. И я решил – зачем? Это слегка мешает мне быть реалистом, жыть в реальном мире.

Какое же издание из белорусских (или белорусскоязычных) ближе к реальности?

– Нет таких. Ну, это искривление из-за режима: какой режим, такая пресса – что провластная, что оппозиционная. Ясно, что и там, и там есть хорошие материалы, хорошие журналисты, но всё сливается в поток пропаганды… Разочаровался я в СМИ; хочется, чтобы была какая-то культурническая газета. Да, был сайт «Будзьма»: лет 5 назад было модно такие культурнические порталы делать. И всё-таки в Беларуси динамики не хватает. Должна быть и политика, и культура, и кухня – всё сразу, комплексно. Например, израильское издание «Едиот Ахронот» читаю с удовольствием, потому что ты прочёл новость о политике, сплетни, рецензию на новую книгу – и всё это под одним знаком… Приложения культурные очень люблю.

Зорко следишь за израильскими новостями?

– Да, слежу. Выборы бесконечные – это мой любимый спорт, олимпиада еврейского народа… Очень понравился этот ход – что весной [2019 г.] назначили вторые парламентские выборы за год. Такой «взгляд со стороны» у меня появился здесь – приятно стало смотреть на Израиль, израильскую культуру. Думаю, такое же наслаждение получают европейские профессора, изучающие белорусскую культуру. С расстояния всё в Беларуси выглядит очень занимательно. Вот так и Израиль: когда ты на расстоянии, когда тебя не режут арабы ножичками на улице Яффо, приобретаешь снисходительность, олимпийский покой.

– А у тебя случались стычки с арабами?

– Конечно – с так называемыми израильскими арабами. Между прочим, вспомнил один случай. Мы работали в «Макдональдсе», начальница была израильтянка и сказала арабам: «Говорите на иврите!» (Она не любила и разговоры по-русски.) А там как раз была смена арабская. Они все пробили карточки рабочие, вылогинились, ушли с работы – солидарно, как одна смена. Это мне понравилось; мы, русскоязычные, на такое бы не отважились.

Я ходил по тем улицам, где устраивались теракты в Иерусалиме. Что, конечно, оставляло свои впечатления.

Но ведь те теракты устраивали не израильские арабы?

– Не вижу разницы. Вряд ли какой-нибудь араб в Израил называет себя «израильским». Их идентичность обычно такова: араб, палестинец, и, может быть, на третьем месте – гражданин государства Израиль. Ассимиляция есть, но линия разлома существует, нет смысла это отрицать. С Палестиной надо что-то делать, потому что разлом очень чувствуется…

И что ты, как неравнодушный гражданин Израиля, предложил бы?

Отделяться нужно. Да уже всё и поделено, все живут своей жизнью.

Разве твой гуманитарный бэкграунд не подсказывает, что надо учиться жить вместе, договариваться?

– С арабами это просто невозможно. Говорю прежде всего о секторе Газа и Западном береге реки Иордан. Из Газы уже вывели всех евреев, а на Западном берегу есть еврейские поселения среди арабских, и неясно, что с этим делать.

Что, если будет так: отделишься от тех арабов, а жители Галилеи или Яффо затребуют анклавы внутри Израиля?

– Ну, надо какое-то окончательное соглашение заключить!

– А на Ближнем Востоке такие бывают?

– Трудно сказать, но, по-моему, сейчас самые благоприятные условия: все арабы объединились против Ирана, «зла № 1»…

Беседовал Вольф Рубинчик

(окончание следует)

Авторский перевод с белорусского, оригинал здесь

Опубликовано 20.08.2021  21:20

В. Рубінчык. Выкрыццё за выкрыццём

Аніяк не адпускае 2020-ы. Данеслася рэха ажно з лета: ініцыятыва BYPOL 13.02.2021 прэзентавала публіцы відэаролік пра тое, як на рагу сталічных вуліц Веры Харужай і Крапоткіна затрымлівалі «дыджэяў перамен» Кірыла Галанава і Уладзіслава Сакалоўскага. Запіс, ажыццёўлены ўвечары 06.08.2020, – чарговы доказ таго, што хлопцы не супраціўляліся ды не перашкаджалі мінакам, а значыць, сведчанне АМАПаўца, агучанае ў судзе 7 жніўня, было хлуслівым.

Сімвалічная перамога, як і ў сітуацыі з медычнымі даведкамі пра стан жорстка збітага 11.11.2020 Рамана Бандарэнкі (у якога не знайшлі алкаголю ў крыві). Зразумела, што ў бліжэйшы час за лжэсведчанні ды вынесеныя на іх грунце судовыя рашэнні не прыцягнуць да адказнасці ні «сілавікоў», ні «суддзяў», бо рыба псуецца з галавы, а хлусня ў нашых умовах заахвочваецца зверху. У канцы вясны 2020 г. тым апанентам рэжыму, якія не паслухалі перасцярогі ад Яўгена Прэйгермана, была фактычна абвешчана вайна… праўда, не ўсе яе нават адразу заўважылі. Некаторыя дагэтуль вельмі селектыўна ўспрымаюць падзеі апошніх дзевяці месяцаў; мажліва, рэч у гібрыднасці гэтай вайны, а можа, на падсвядомасць уздзейнічае гімн краіны, дзе пяецца пра «беларусаў, мірных людзей».

У пачатку кастрычніка 2020 г. я крыху парадаваўся, дазнаўшыся, што віцебскага чыноўніка, які намаўляў падначаленых фальшаваць вынікі выбараў (гэта пацвердзіў, у прыватнасці, старшыня выбарчай камісіі – дырэктар школы), пазбавілі пасады. Рана я радаваўся… Па-першае, міліцыя «не выявіла» парушэнняў на ўчастку. Па-другое, Сярожу з Віцебска папросту перавялі ў Мінск, дзе ён не (ра)згубіўся: заняў пасаду намесніка начальніка Беларускага гідраметэацэнтра. Ну, у тым, што гэткае дабро не патоне, сумнявацца не выпадала. Вунь обер-чыноўніцу Лілю, якая ў 2000-х прагнула стаць валадаркай морскай аўтаркай кніжнай, а ў 2016 г. раздзьмувала пагрозу ад пісаніны траіх публіцыстаў-«рэгнумаўцаў» (іх надоўга закрылі), не выправілі на пенсію, а зрабілі «дэпутаткай»… Цяпер і начальніцай у «камісіі па экстрэмізму».

Як там у актуальнай казцы Яўгена Шварца трактаваў сваіх служак Дракон: «Дзіравыя душы, прадажныя душы, прапаленыя душы, мёртвыя душы». У нашым выпадку лекаванне мае зацягнуцца, бо «пан народ», вядома, паціху дае адпор, але канкрэтнага Ланцэлота на даляглядзе не відаць. Не лічыць жа супергероем Пал-Палыча… (пра яго крыху ніжэй).

Тут мушу перапрасіць за тое, што два месяцы таму мог увесці ў зман асобных чытачоў. Пісаў 10.12.2020: «Дабралася да мяне інфа і пра даведнік Уладзімір Караткевіч, які выйшаў да 90-гадовага юбілею пісьменніка ў дзяржаўным жа выдавецтве Беларуская энцыклапедыя»… Cпасылка вядзе да матэрыялу з sb.by ад 28.11.2020 («Энциклопедический справочник «Уладзімір Караткевіч» вышел к юбилею писателя») аўтарства нейкай Ірыны Васільевай. Я падумаў, што, раз кніга ёсць на фота, яна рэальна выйшла…

Але ж недаацаніў каварства тутэйшых «баявых лісткоў» – яны почасту маняць нават у «маргінальных» для іх пытаннях (успомніў, што падобнае здаралася ў снежні 2016 г., калі філія «СБ», газета «Голас Радзімы», пісала пра канферэнцыю, прысвечаную Максіму Багдановічу). Не выйшаў даведнік «Уладзімір Караткевіч» станам на 28 лістапада, а на фота ў той дзень паказалі макет або муляж. Тыдзень таму пагартаў даведнік у Нацыянальнай бібліятэцы – кніга, выдадзеная на замову міністэрства інфармацыі РБ, была падпісана да друку на месяц пазней, 28.12.2020…

Тут у выходных звестках няма апіскі: напрыклад, у энцыклапедыі паспелі пазначыць год смерці акцёра Барыса Плотнікава, якога не стала 02.12.2020.

У снежні зрабіў агаворку: «Хваліць гэтыя кнігі, не чытаўшы, не бяруся, але сам па сабе факт [іх выхаду] уцешны». Цяпер, у лютым, я ўжо не настолькі гатовы бараніць думку, што лепей такая кніга пра Караткевіча, чым ніякай. Шэраг недахопаў адзначыў на тутбаі 28.01.2021 кандыдат гістарычных навук Дзяніс Марціновіч, але… Як член Саюза пісьменнікаў Беларусі (СПБ), ён, пэўна, пасаромеўся крытыкаваць артыкул пра суполку, да якой належыць. Між тым названы артыкул – бадай, самы абуральны ў даведніку.

За такое варта натаўчы ў каршэнь – паясню, чаму. Пераемнікам Саюза пісьменнікаў БССР, куды Уладзімір Караткевіч быў прыняты ў 1957 г., з’яўляецца Саюз беларускіх пісьменнікаў (СБП), які не знікаў і не мяняў назву. У лістападзе 2005 г. невялікая група літаратараў на чале з Міколам Чаргінцом пакінула СБП і пры падтрымцы адміністрацыі прэзідэнта заснавала сваю, афіцыёзную суполку. Найбольш вядомыя пісьменнікі, у тым ліку таварышы Уладзіміра Караткевіча Рыгор Барадулін, Янка Брыль, Адам Мальдзіс, Сяргей Панізнік, Вячаслаў Рагойша, Васіль Сёмуха, засталіся ў Саюзе беларускіх пісьменнікаў, які, згодна з рыторыкай «чаргінцоўцаў», ішоў шляхам палітызацыі і барацьбы з уладай.

Няма ні маральных, ні юрыдычных падстаў лічыць новаўтвораны «Саюз пісьменнікаў Беларусі» пераемнікам таго, у які ўваходзіў Караткевіч. Піярыць СПБ з яго сервільным кіраўніцтвам («У Доме літаратара прайшоў збор подпісаў у падтрымку дзеючага Прэзідэнта Беларусі, вылучанага на наступны тэрмін у якасці кандыдата. На карысць пераабрання Аляксандра Рыгоравіча Лукашэнкі сведчыць многае…», 16.06.2020) пры дапамозе пісьменніка-вальналюба, памерлага ў 1984 г., – сапраўдныя «скокі на костках». Калі б «чаргінцоўцы» гэта рабілі на ўласным сайце – такой бяды, але энцыклапедыя, па ідэі, мусіла б кіравацца такімі прынцыпамі, як узважанасць, грунтоўнасць… Узважаны падыход характэрны для шэрагу іншых артыкулаў, аднак «лыжка дзёгцю» псуе ўвесь «мёд».

Да напісанага Дз. Марціновічам дадаў бы, што мне не хапае артыкулаў «Шахматы» (граюць найважнейшую ролю ў «Ладдзі Роспачы») і «Яўрэі» (пры тым, што «Цыганы» ў энцыклапедыю заслужана трапілі). Тое, што для Уладзіміра Караткевіча яўрэі былі не проста адной з «нацыянальнасцей CCCР», па-мойму, хутчэй аксіёма, чым тэарэма. Але дзеля-мадзеля: ён разумеў ідыш і ў Оршы хадзіў з сястрой на гастрольныя пастаноўкі яўрэйскага тэатра, цікавіўся іўрытам, меў багата сяброў-яўрэяў. Некаторыя з іх згаданы ў энцыклапедыі: Л. Крыгман, Д. Сімановіч…

Паводле Барыса Казанава, Караткевіч казаў яму ў сярэдзіне 1960-х гадоў, што «задумаў раман з яўрэямі, што гэта раманная тэма». Не зусім ясна, што мелася на ўвазе, але персанажы-яўрэі насамрэч фігуруюць ледзь не ў кожным буйным творы пісьменніка, а адзін з вершаў Караткевіча завецца «Яўрэйцы» (1957 г.). І назоў, і акрэсленая сімпатыя да яўрэйскага народу былі рэдкай з’явай у пасляваеннай савецкай літаратуры.

Выдавецтва «Беларуская энцыклапедыя», улічыце пры перавыданні.

Цяпер – чым «не дагадзіў» П. П. Латушка… Ну, тое, што ў жніўні 2020 г. і пазней ён выказваўся супраць гвалту ў краіне, можна толькі вітаць (лепей позна, чым ніколі), але насцярожвае, што ладная частка яго кар’еры прайшла ў парадыгме «падзяляй і пануй». У сярэдзіне 2000-х малады пасол РБ у Польшчы спрычыніўся да расколу Саюза палякаў у Беларусі, у канцы 2000-х, калі П. Латушка стаў міністрам культуры, узнялася новая хваля «наездаў» на Саюз беларускіх пісьменнікаў («звышмэтай» было яго поўнае падпарадкаванне вышэйзгаданаму СПБ). Членам СБП, якія працавалі ў дзяржустановах, ставілі ўльтыматумы; так зволілі з бальніцы хірурга, паэта Фелікса Баторына (Хаймовіча), пра што ў сакавіку 2010 г. распавядаў мне сам Фелікс Барысавіч.

Існавалі ў пачатку 2010-х і «чорныя спісы» для артыстаў, недастаткова лаяльных з пункту гледжання ўраду. У кастрычніцкім інтэрв’ю з Сяргеем Будкіным Латушка прызнаў іх існаванне, але перакінуў адказнасць на Ірыну Дрыгу, якая ў той час курыравала культуру ў адміністрацыі прэзідэнта, і на аднаго з тагачасных бонзаў адміністрацыі Аляксандра Радзькова. Аналагічна, віну за цкаванне «нелаяльных» пісьменнікаў ён мог бы перакінуць на Чаргінца… але ў такім разе Пал-Палыча давялося б уважаць за чалавека, які на пасадзе міністра выявіўся «пустым месцам». Куды яму ў прэзідэнты, як жадае праект NEXTA (відаць, не без маўклівай згоды самога кіраўніка «Народнага антыкрызіснага ўпраўлення»)?

Недзе – хіба ў кнізе савецкага дысідэнта Якава Сусленскага – бачыў радкі, якія даю ў перакладзе з рускай: «Гэта што – стаяць за праўду, / Ты за праўду пасядзі». Калі зараз і варажыць, хто будзе наступным кіраўніком Беларусі (па-мойму, не час), то выбіраць трэба з тых, каторыя сядзелі або дагэтуль сядзяць за кратамі. Няма чаго ўвішным уцекачам перацягваць медыйна-рэсурсную «коўдру» на сябе!

Збольшага спадабалася, прынамсі кранула спроба дэпутаткі Мінгарсавета 1995 г. нар. «расплюшчыць вочы» удзельнікам «Усебеларускага народнага сходу» 11-12 лютага. Паведамляе «Еўрарадыё» (12.02.2021):

Выступіць у Вольгі Цесаковай так і не атрымалася. Дэлегатка разлічвала падняць тры пытанні. Першае — чаму няма падрабязнай справаздачы Мінэканомікі аб тым, па якіх прычынах не выкананая праграма сацыяльна-эканамічнага развіцця на мінулую пяцігодку.

— Другое пытанне — па змяненні ў Канстытуцыю. Калі ўсё так добра, калі людзі, якія сядзяць там [ва ўладзе. — Еўрарадыё], уяўляюць сабой сілу, за імі праўда, то чаго ім баяцца? Я хацела прапанаваць правесці новыя выбары сумленна і адкрыта з дзеючай Канстытуцыяй.

Трэці не агучаны тэзіс тычыцца вызвалення палітвязняў. Акрамя таго, па некаторых пытаннях Вольга Цесакова галасавала супраць, але аказалася, што рашэнні па іх на УНС прынятыя аднагалосна.

В. Цесакова

Карацей, улады «паблыталі берагі»: нахабна ўтылізуюць што мёртвых (змагары з нацызмам, якія нібыта падтрымалі б Лукашэнку; Уладзімір Караткевіч…), што жывых (Уладзіслаў Каташук, Вольга Цесакова…) І па-ранейшаму баяцца творчых людзей: увечары 13.02.2021 сарвалі канцэрт на турбазе пад Смалявічамі. Цяпер у палоне, сярод іншых, выдатныя рабяты з гурта «Разбітае сэрца пацана», якія ў кастрычніку 2020 г. зайгралі з Бенькай у «Шахматным дворыку» для жыхароў нашага квартала.

Павел Гарадніцкі і Дзяніс Тарасенка

Адносна добрая навіна – змена шыльды на будынку гімназіі, побач з «караткевіцкім» домам.

Было ў траўні 2020 г. і стала ў лютым 2021 г.

Не выключаю, што мясцовым уладам захацелася штось зрабіць «у гонар Караткевіча» – хаця б перакласці шыльду з адрасам на беларускую мову, калі ўжо не знайшлі сродкаў на муралы і пад. Ну, рэжым з белмовай пераносіцца неяк лепей, чым рэжым без яе, аняж лепей бы рэжым сышоў, мова засталася. Мяркую, гэтак скора і будзе: усюдыісная хлусня дадзявае прыблізна ўсім «пластам насельніцтва».

Вольф Рубінчык, г. Мінск

14.02.2021

wrubinchyk[at]gmail.com

Апублiкавана 14.02.2021  19:01

В. Жибуль о Минске в творчестве и жизни В. Короткевича (1930–1984)

«…Никогда не был городом верноподданных…»

Минск в жизни и творчестве Владимира Короткевича

Пишет Виктор Жибуль, кандидат филологических наук

Немалую часть жизни Владимир Короткевич прожил в Минске, что нашло отражение в фактографически богатых публикациях исследователей его творчества, воспоминаниях друзей и современников и, естественно, художественных, публицистических и эпистолярных текстах самого писателя.

Как подказывает известный короткевичевед Анатоль Верабей, впервые В. Короткевич посетил белорусскую столицу ещё юношей в июле 1951 г. Тогда он приезжал в город вместе с другом и земляком Валентином Кравцом, подававшим документы на поступление в Белорусский политехнический институт. Об этом В. Короткевич написал в письме к иному другу, однокурснику по Киевскому университету Флориану Неуважному, датированном 23.07.1951. Год спустя, в конце июня 1952 г., молодой литератор снова посетил Минск, откуда ездил вместе с В. Кравцом в Вязынку на родину Янки Купалы. Вдохновлённый поездкой, В. Короткевич написал очерк «Вязынка», который послал жене народного поэта Владиславе Францевне Луцевич [2, c. 9].

Незабываемым событием для В. Короткевича стало участие в Шестом республиканском совещании молодых писателей, проходившем в Минске 15-23 сентября 1955 г. Поэт услышал высокую оценку своих стихов и лично познакомился с Якубом Коласом, с которым раньше только переписывался. Память о встрече донесла фотография участников совещания вместе с литературным классиком в предпоследний год его жизни. Встретился В. Короткевич и с Владиславой Луцевич, подарившей ему книгу «Янка Купала. Зборнік матэрыялаў аб жыцці і дзейнасці паэта». Подарок очень обрадовал молодого писателя: в издании был помещён тот самый дорожный очерк «Вязынка»! Благодарный Короткевич называл ту публикацию «первым выступлением в большой прессе», а Владиславу Францевну – кем-то «вроде крёстной матери» [2, c. 12].

Во время Шестого республиканского совещания молодых писателей. Сидят: Тимофей Горбунов (председатель Верховного Совета БССР), Якуб Колас, Петрусь Бровка. Стоят слева: Алесь Ставер, Владимир Короткевич. Минск, сентябрь 1955 г.

Это было только начало пути молодого автора в литературу – пути, на котором его ждали всё новые и новые встречи и мероприятия. Например, с 20 апреля 1957 г. он жил под Минском в Королищевичах (там находился Дом творчества Союза писателей БССР) и самом Минске почти две недели: принимал участие в республиканском семинаре молодых поэтов. Особенно торжественным стал день 26 апреля: В. Короткевич был принят в Союз писателей БССР.

Молодые писатели с Владиславой Луцевич. Второй справа – Владимир Короткевич. Минск, середина 1950-х гг.

Примерно с той поры писатель стал всё чаще бывать в Минске. Обычно прибежище ему давал уже упомянутый Валентин Кравец, который, окончив энергетический факультет Белорусского политехнического института (1956), работал там доцентом на кафедре промышленной теплоэнергетики. Сначала он временно жил на улице Некрасова, а в конце 1950-х гг. получил участок земли под строительство собственного дома на северной окраине Минска [1, c. 175]. В этом доме (4-й переулок Кольцова, 79) В. Короткевич всегда был желанным гостем, нередко останавливаясь там на довольно продолжительное время. Например, между увольнением из 8-й средней школы г. Орши и поступлением на Высшие литературные курсы, с 4 февраля до лета 1958 г. писатель несколько месяцев жил у В. Кравца. Известно, что здесь он дорабатывал повесть «Дикая охота короля Стаха», писал рассказы [4, с. 435]. В семье Кравцов до сих пор сохраняется «Бархатный альбом» с остроумными стихами и рисунками писателя [5, т. 1, с. 504].

Как свидетельствует А. Верабей, дом В. Кравца приютил В. Короткевича и в августе 1962 г. Но в тот раз писатель приехал с намерением навсегда поселиться в Минске. 21 января 1963 г. он получил однокомнатную квартиру по улице Чернышевского, д. 7, кв. 57. «Холостяцкое жильё Короткевича было на Парнасе – на пятом этаже, и состояло из одной комнаты и тесной кухни, – вспоминает Адам Мальдис. – …после переезда из Орши матери Володи, Надежды Васильевны, хата была перегорожена шкафом с прибитым к нему ширмой: слева, у окна, располагался кабинет с раскладным стулом, справа от входа – микроскопическая спаленка с тахтой…» [6, с. 13-14].

Жить в маленькой квартире В. Короткевичу и его матери было действительно неудобно, и весной 1967 г. они получили двухкомнатную квартиру в 5-этажном панельном доме по улице Веры Хоружей, д. 48, кв. 26. Этот дом – точнее, подъезд, где жил писатель, а также двор – нашли отражение в романе «Чёрный замок Ольшанский», а прежде всего – в разделе «Подъезд кавалеров», над которым автор начал работать именно здесь. Двор дома главного героя Антона Космича выглядит словно списанным с натуры: «Утром меня разбудил заливистый крик петуха, а затем – отчаянный, надрывный визг поросёнка… Как в деревне» [5, т. 10, с. 16]. Дело в том, что через дорогу от дома В. Короткевича, на улице Червякова, располагался Сторожёвский рынок, который специализировался на продаже зверей и птиц. Сейчас на этом месте – мемориальный комплекс Братского военного кладбища Первой мировой войны, которое существовало здесь до конца 1940-х гг.

Уже в наше время путешествия по местам Короткевича увлекательно описали Змитер Бартосик [1, c. 142-196] и Вольф Рубинчик [7, 8], посвящённые писателю экскурсии готовили в Минске Адам Глобус и Антон Рудак, в Орше – Полина Кочеткова, в Киеве – Вячеслав Левицкий… Интересные отличия между домом Космича и домом Короткевича заметил З. Бартосик: «Подъезд же кавалеров, в котором когда-то жил писатель, был не третий, а второй. Потому что на площадках хрущёвских домов не могло быть по две квартиры, как в романе. Автор и здесь облагородил советское жильё. Из-за чего путалась вся выстроенная система размещения героев» [1, c. 145-146].

Сам В. Короткевич, живя тут, как раз и перестал быть «старым кавалером». В ноябре 1967 г. в Бресте он познакомился с будущей женой, историком и археологом Валентиной Брониславовной Никитиной (девичья фамилия Ваткович). Два года спустя она переехала в Минск, а 19 февраля 1971 г. Владимир и Валентина заключили брак [2, c. 16].

Как засвидетельствовал Адам Мальдис, «вскоре Валентина Брониславовна обменяла свою брестскую квартиру на комнату в Минске, а затем двухкомнатную квартиру Володи и свою комнату – на трёхкомнатную квартиру с высоким потолком в доме 36 по улице Карла Маркса (наискось от театра им. Янки Купалы)» [6, с. 95]. Сюда, в квартиру № 24, писатель вселился вместе с матерью и женой 25 апреля 1973 г. Одну из комнат В. Короткевич превратил в свой рабочий кабинет с богатой библиотекой. «Люблю свой стол и кабинет, – говорил он. – Много книг, стол, тахта, вещи с разных концов земли, из которых каждая может быть устным рассказом о каком-то случае жизни» [4, c. 424]. Здесь писатель жил и работал до самой смерти в июле 1984 г. (его мать ушла из жизни в 1977 г., жена – в 1983 г.).

Кстати, интерьер квартиры, где сейчас живёт племянница писателя Елена Сенкевич с семьёй, оставлен таким, каким был при хозяине, и по-прежнему впечатляет гостей-посетителей. «Кабинет Короткевича – это большая комната с окнами на улицу Карла Маркса – пишет З. Бартосик. – Две стены от пола до потолка заставлены книжными шкафами. Библиотека очень разнообразная – от белорусских литературных новинок до российской Большой энциклопедии 1896 года издания. И на каждой полке перед книгами – множество всяких сувениров, мелочей, морских камешков, каких-то сундучков, фигурок и холера ведает чего ещё… Швейки и черти в этом параде занимают заметное место. Напротив окна – диван. Над ним гипсовая Погоня и портрет Богдановича» [1, с. 168].

Дом № 36 по улице Карла Маркса связан с жизнью и творчеством не только В. Короткевича, но и многих иных белорусских литераторов. Он был построен в стиле сталинского ампира в 1951–1953 гг. по проекту архитектора Аркадия (Авеля) Брегмана на средства Литфонда и горсовета, и предназначался изначально для членов Союза писателей БССР. Здание так и называют – «Дом писателей», или МоноЛИТ. В доме в разное время жили Янка Мавр, Пётр Глебка, Иван Мележ, Нил Гилевич, Иван Науменко, Иван Шамякин, Василь Витка, Янка Брыль, Максим Лужанин, Вячеслав Адамчик и другие известные писатели [9, с. 11]. В квартире, где поселился В. Короткевич, до него жил Ян Скрыган, а ещё раньше – Всеволод Кравченко [3]. Дом является историко-культурной ценностью регионального значения; на нём установлено несколько мемориальных таблиц в честь его знаменитых обитателей, в том числе В. Короткевича.

Творческое отображение Минска Владимиром Короткевичем существенно отличается от того, каким показывали город его литературные предшественники. Он едва ли не первым из писателей сосредоточился на истории города досоветского времени, особенно XIX в., что выглядит органичным в контексте всего его творчества, где белорусская старина, история минувших веков занимает важное место.

Но впервые В. Короткевич обратился к минской тематике не в исторических произведениях, а в стихотворении «Коммунизм на земле и в человецех боговоление» (1957) – своеобразной утопии, которая благодаря степени абсурдизации приобретает черты антиутопии: «На окраине кинофабрика голубые высотки вздымает, / Сбылись, наконец, минских актёров мечты, / А из стихов NN знаменитого пудами воду выжимают, / Чтобы оросить из ракеты последний уголок Сахары. // И мне больше всего понравилось, что в Минске на площадях весёлых, / Без разных там банковских сейфов, без милицейской охраны, / Общественные уборные стоят из красного золота. / Старайтесь, добрые люди, оно только на это и годится» [5, т. 1, с. 319]. В произведении изображены как фантастически-гиперболизированные видения, так и вполне достижимые и вскоре осуществлённые мечты. Комплекс зданий киностудии «Беларусьфильм» появился на тогдашнем проспекте им. Сталина уже в 1960 г.

Минская же история впервые зазвучала в стихотворении «День первый» (1958): «Кричали, били кулаками в грудь, / Сжигали пачки гербовых бумаг, / Кого-то стаскивали с трибуны люди: / «Продажник! Контра! Реакционер!» / Над Минском, над площадью Соборной, / Летело тревожное воронье карканье. / Толпа вокруг. Разгневанное море: / Республика! Живи! Побеждай!» [5, т. 1, с. 110]. Стихотворение В. Короткевича, посвящённое 40-й годовщине провозглашения Социалистической Советской Республики Беларуси (будущей БССР), состоявшегося 1 января 1919 г., и название «День первый» надо понимать как «первый день республики». Стоит уточнить, что на момент провозглашения временное рабоче-крестьянское правительство во главе с Дмитрием Жилуновичем (Тишкой Гартным) находилось ещё в Смоленске и лишь 6 января переехало в Минск, в бывший дом губернатора на площади, которая с 1917 г. называлась уже не Соборной, а площадью Воли (с 1933 г. – пл. Свободы). Но в данном случае строгая точность в датах не была для автора главной задачей: он стремился передать прежде всего напряжённую, противоречивую, судьбоносную атмосферу первых послереволюционных лет. Упоминается тут и Янка Купала, который в 1921 г. работал над переводом «Интернационала»: «В комнатке глухой, где пальцы стынут, / Где от буржуйки синеватый дым, / Смертельно усталый, худой мужчина / Переводит пролетарский гимн» [5, т. 1, с. 110].

У Красного костёла (в то время в здании помещалась киностудия «Беларусьфильм»). Неизвестный, Язеп Семежон, Ванкарем Никифорович, Георгий Вылчев (болгарский литературовед), Владимир Короткевич. Минск, 1964 г.

И всё же В. Короткевича как писателя, исследователя и популяризатора истории более всего интересовали события прежних эпох, а особенно – национально-освободительное восстание 1863–1864 гг., которому он собирался посвятить диссертацию. Территория восстания была чрезвычайно широкой, и Минск здесь не был исключением. В трагедии «Кастусь Калиновский» (1963), построенной на исторических фактах, место действия картины десятой акта II – «канцелярия в минской жандармерии», где полковник Лосев допрашивает арестованного комиссара повстанцев Могилёвского воеводства Витовта Парафияновича (в официальных документах – Витольд Парфиянович), и тот, морально сломленный, выдаёт местонахождение и псевдоним Калиновского [5, т. 11, с. 207–212].

Старый Минск середины XIX в. нашёл отражение и в известном романе «Колосья под серпом твоим» (1962–1964). Вот каким мог увидеть город Кастусь Калиновский, проезжая через него в Москву в 1855 г.: «Город большой и довольно-таки грязный. Только очень понравилась мне Золотая Горка с каплицей старого Роха. Деревья вокруг, и так красиво блестит вдалеке Свислочь, и дома за ней, и церкви. Хорошо сидеть и мечтать» [5, т. 7, с. 372].

А очерк «Город восстаёт. 1863–1864 гг.» (1967), написанный в соавторстве с Адамом Мальдисом, посвящён событиям восстания, которые происходили конкретно на Минщине. Вот как авторы описывают Минск середины ХIХ в., имея цель дать читателю как можно более точное и яркое представление о тогдашнем городе:

«В то время он насчитывал уже за своими плечами восемьсот лет истории. Был когда-то богатым и славным, но за последние двести лет захирел и превратился в сугубо провинциальный губернский город. Несколько десятков улиц, десятка три дворцов, около сотни хороших домов, монастырей, церквей и костёлов, 35-40 тысяч населения. На месте нынешнего почтамта – поле, по Свислочи – городская межа, на месте театра имени Янки Купалы и дальше – овраг, куда сбрасывали мусор. Подписчиков газет было мало, гостиниц не было.

И, однако, этот небольшой город никогда не был городом верноподданных, а в середине ХІХ века настроение его жителей сделалось уже резко антиправительственным. Идиотская политика властей, позорная для отечества, социальное и национальное угнетение, бездарность и грубость всей государственной машины не могли не вызывать в душах честных людей гнева и презрения. Созревала революционная ситуация» [5, т. 14, с. 153].

В очерке перечисляются и конкретные места, связанные с событиями 1863–1864 гг., поэтому его можно воспринимать как неплохое пособие для экскурсовода. Например, минская гимназия – знаковое для повстанческих событий место, которое «на протяжении целых десятилетий» было «рассадником крамолы»: её ученики ненавидели самовластие и иногда подвергались из-за этого жестоким наказаниям. Здание гимназии находилось по улице Губернаторской, 21 (сейчас на этом месте – бульвар напротив домов № 9 и № 11 по улице Ленина). Книжный магазин Александра Валицкого – место, где обычно заседал центр подготовик восстания (здание на углу современных улиц Интернациональной и Энгельса, известный также как дом Монюшко). Золотая Горка (угол современного проспекта Независимости и улицы Козлова) – место столкновения неравнодушных граждан, пытавшихся передать арестованным лекарства и еду, с отрядом вооружённых казаков. Бывший монастырь бернардинок (ныне ул. Кирилла и Мефодия) – временная тюрьма, где содержали арестованных повстанцев…

И в этом, написанном в соавторстве с А. Мальдисом, очерке, и в других произведениях В. Короткевича Минск показан как город-борец, историей которого следует гордиться. Что соответствует распространённому в советское время в литературе и искусстве тезису «Минск – город-герой» – если иметь в виду не его официальное почётное звание, а созданный и закреплённый в общественном сознании образ с особым смысловым и эмоциональным наполнением. Но авторы предыдущего поколения понимали под этим прежде всего героизм Великой Отечественной войны и послевоенного строительства. Владимир Короткевич же одним из первых показал, что немало героических страниц было и раньше, особенно в XIX в.

Наиболее панорамно, и вместе с тем наиболее лаконично, исторический портрет белорусской столицы раскрывается в известном очерке В. Короткевича «Земля под белыми крыльями» – прежде всего в разделе «Город на Немиге», целиком посвящённом Минску, и фрагментами – в некоторых других разделах. Первоначальный вариант произведения появился в 1966 г., затем он неоднократно дополнялся и дорабатывался. Первая публикация вышла 4 января 1967 г. на русском языке в Вестнике агентства печати «Новости» «По Советскому Союзу» (Москва), первое отдельное издание – в 1972 г. в переводе на украинский язык и адресовалось украинским старшеклассникам [2, c. 231]. Таким образом, очерк был призван познакомить с Беларусью читателей, которые, возможно, в ней никогда и не были. Каким же решил показать им Минск Владимир Короткевич?

Владимир Короткевич с Павлиной Медёлкой в парке имени Янки Купалы. Минск, конец 1960-х гг.

Тогдашний город возникает в очерке прежде всего как «самый крупный из городов Беларуси», «один из крупнейших в СССР центров машиностроения» и вместе с тем – «город зелени». На фоне «общих портретных черт», а также статистических данных, которыми активно пользовался автор («Свыше миллиона часов ежегодно, свыше 1500 телевизоров и приёмников в день» и т. д.), особенно интересна попытка представить свидетеля становления города конца XIX – середины ХХ в., и такие люди действительно могли быть: «довольно легко представить себе девяностолетнего старика, минчанина, который (и это только если мы допустим, что он жил в центре, а не на окраине) не мог родиться в родильном доме (первый такой дом учреждён в 1895 году, когда нашему «герою» было 19 лет); который впервые увидел телефон в 14 лет, который впервые проехался на конке по центральной улице города в 16 лет. А улицей этой была Захарьевская, ныне Ленинский проспект (а в наше время – проспект Независимости. – В. Ж.). В городской театр (теперь в этом перестроенном здании Белорусский академический театр имени Янки Купалы) он пошёл с родителями на открытие, четырнадцатилетним мальчиком, и первые пять лет, пока не пустили первую электростанцию, смотрел спектакли при свечах.

Чудом казалась ему конка (тройка, тянущая по рельсам вагончики), ещё большим – пущенный в 1929 году трамвай.

Мог ли он предвидеть тогда, каким он будет, сегодняшний Минск?» [5, т. 12, с. 279].

Любовь В. Короткевича к истории XIX в. проявилась и здесь. Например, скорость роста городской территории автор иллюстрирует упоминанием о месте расстрела повстанцев 1863-1864 гг., которое тогда находилось за городом, а теперь это район главпочтамта: «Именно здесь кукушка накуковала годы, которых не будет одному из вожаков бунта, Михаилу Тюндевицкому. Тут крестьянские девчушки клали цветы на его могилу» [5, т. 12, с. 279].

Помимо трагических страниц истории, В. Короткевич упоминал и комические случаи – например, как какой-то остроумец пошутил над поэтом и драматургом Винцентом Дуниным-Марцинкевичем, «заказав по нему погребальный звон за упокой души” и, не поставив, конечно, на посылке своего имени, отправил ему в дом саван и подсвечники» [5, т. 12, с. 343].

Что касается образа Минска как «зелёного города», автор уточняет: «зазеленел» он после Великой Отечественной войны, когда «начали привозить и высаживать на ещё не совсем расчищенных улицах сорокалетние липы, насыпали, гатили мокрый берег Свислочи, на котором сейчас шумит парк и стоит бронзовый Купала» [5, т. 12, с. 280]. Интересно, что уже тогда, в 1970-е гг., в очерке В. Короткевича зафиксировалось проектирование в Минске «большого современного» зоопарка [5, т. 12, с. 297], хотя он (первоначально – зоосад) был открыт лишь в августе 1984 г. Как удалось узнать, раньше под зоопарк была зарезервирована зелёная зона, прилегающая к Слепянской водной системе, на участке от Староборисовского тракта (современная улица Ф. Скорины) до улицы Металлистов (ныне Филимонова). В состав зоопарка должен был войти и лесопарк со станцией детской железной дороги «Сосновый бор» [10].

В беседе с Татьяной Шамякиной писатель упоминал и ещё одно любимое «природное» место в городе, теперь уже давно забытое: «Мне жаль, например, что стройки погубили самую большую и самую интересную в Минске и окрестностях ферму тлей, заведенную муравьями-животноводами (немного не доезжая до поворота автобуса № 38 с ул. Веры Хоружей на бульвар Шевченко, на берегу ручья – Канавы). Очень интересная жизнь там кипела» [4, c. 423]. Как отмечает В. Рубинчик, Канава пролегала между улицами Гая и Кропоткина [7]. Не можем не добавить, что это было русло реки Переспы, при впадении которой в Свислочь, согласно легенде, стояла мельница богатыря-чародея Менеска.

Из очерка «Земля под белыми крыльями» можно узнать и об архитектурных предпочтениях В. Короткевича: среди понравившихся зданий он называл художественный музей, политехнический институт, застройку бульвара Толбухина, «жилые дома криволинейной конфигурации» в микрорайоне «Восток-1», Дворец спорта, кинотеатры «Октябрь», «Партизан» и «Пионер», а также детский сад № 26 по Слесарной улице, где, наряду со светлыми комнатами и верандами, было и «что-то вроде древней крепости для игр» [5, т. 12, с. 382].

Владимир Короткевич (первый слева) с друзьями из Латвии в Литературном музее Янки Купалы. Минск, 1970-е гг.

Проблема сохранения исторического облика Минска волновала Владимира Короткевича. Он жалел, что в Минске сохранилось мало зданий 1920 – 1930-х гг., так же как и наследия более древних времён. Ибо мало того, что «в годы последней войны Минск был… пущен дымом и пеплом» [5, т. 12, с. 278], так и в послевоенные годы некоторые архитекторы стремились сделать город однообразным и безликим. Писатель считал это преступлением, отстаивая мысль, что в Минске «должны жить и уживаться разнообразные элементы» [4, с. 427].

По случаю 1000-летия города Владимир Короткевич написал стихотворение «Минску» (1967), которое было впервые опубликовано лишь недавно, в новом Собрании сочинений писателя: «Миллионам вешних аистиных черёд / Над тобою лететь и лететь. / Когда будет тебе две тысячи лет, – / От меня не будет и костей. // Но я всё равно на площади твои / Непрошеной тенью приду, / Ненужный, как колокол, бьющий тревогу, / Как в поле забытый редут» [5, т. 2, с. 243]. Несмотря на некоторый скепсис Владимира Короткевича насчёт памяти о себе, Минск будет хранить её и спустя много лет – как и сам писатель стремился сохранить историческую память города, увековечить связанные с ним драматические и переломные события.

Список литературы

  1. Бартосік, З. Клініка кітайскага дантыста / З. Бартосік. – Радыё Свабодная Эўропа/Радыё Свабодa, 2018.
  2. Верабей, А. Абуджаная памяць: нарыс жыцця і творчасці Уладзіміра Караткевіча / А. Верабей. – Мінск: Маст. літ., 1997.
  3. Кавальскі, М. Таямніцы дома пісьменнікаў: жыхары Маркса, 36 расказваюць гісторыі свайго жыцця // М. Кавальскі / Наша Ніва. – 2014. – № 11 (19 сак.).
  4. Караткевіч, У. Збор твораў: у 8 т. / У. Караткевіч. – Мінск: Маст. літ., 1991. – Т. 8, кн. 2: З жыццяпісу. Нарысы. Эсэ. Публіцыстыка. Постаці. Крытыка. Інтэрв’ю. Летапіс жыцця і творчасці / укл., падрыхт. тэкстаў і камент. Л. Д. Багданавай.
  5. Караткевіч, У. Збор твораў: у 25 т. / У. Караткевіч. – Мінск: Маст. літ., 2012. – …
  6. Мальдзіс, А. Жыцце і ўзнясенне Уладзіміра Караткевіча: Партрэт пісьменніка і чалавека: літаратуразнаўчае эсэ / А. Мальдзіс. – Мінск: Літ і Маст., 2010.
  7. Рубінчык, В. Квартал Караткевіча, Мальдзіса [Электронный ресурс] / В. Рубінчык // Независимый израильский сайт. – Режим доступа: https://belisrael.info/?p=24699 – Дата доступа: 27.08.2020.
  8. Рубінчык, В. Квартал Караткевіча, Мальдзіса (2) [Электронный ресурс] / В. Рубінчык // Независимый израильский сайт. – Режим доступа: https://belisrael.info/?p=24789 – Дата доступа: 27.08.2020.
  9. Шидловская, С. МоноЛИТ / С. Шидловская // Вечерний Минск. – 2014. – № 4 (30 янв.).
  10. Darriuss. Районы, кварталы. Слепянская водная система: триумф советских архитекторов [Электронный ресурс] / Darriuss // Onliner. – Режим доступа: https://realt.onliner.by/2012/09/08/darriuss-23 – Дата доступа: 27.08.2020.

Фотоснимки из фондов Белорусского государственного архива-музея литературы и искусства.

Источник: журнал «Роднае слова» (Минск), № 10, 2020.

Перевод с белорусского В. Р.

Бонус: шарж, нарисованный Короткевичем в «минский» период жизни (1970). Взят из «амбарной книги», которая долгое время находилась у Адама Мальдиса, а ныне хранится (и экспонируется) в упомянутом архиве-музее. «Очередная идея для плаката/мурала/принта на майку от Владимира Короткевича», – поясняет Виктор Жибуль.

Опубликовано 18.12.2020  16:46

В. Рубинчик. Сорок первый

Нихао, а может быть, и нименхао! Континентальный Китай всё ближе к нам, ведь в Синеокой давно строится система «у нас незаменимых нет» + «не нравится – уезжай»! Да и «левосудие» всё чаще осуществляется «по-китайски», как и было предсказано: дела рассматривают, когда хотят, не утруждая себя надлежащим оповещением «нарушителя» (кейс полешучки Оксаны Добриянец).

К чему заголовок? Я, конечно, люблю вспоминать всякие «флаги на башнях», но в данном случае отсылка к знаменитой драме Бориса Лавренёва идёт на… задний план. Просто прикинул, сколько фельетончиков написал «за политику и культурку» с 1 мая с. г., и так вышло, что сорок. Не настаиваю, что підрахував точно – ну, будьте снисходительны, название как название. «Пой, даже если не знаешь слов»…

Сначала о том, что я узнал, увидел и услышал сам. 15 октября в «Шахматном дворике» имело место настоящее чудо. Во-первых, чудесно уже то, что пустынная (когда-то футбольно-баскетбольная) площадка меж домами по ул. Каховской и Осипенко вдруг ожила. Во-вторых… в наш квартал прибыли Бенька и группа «Разбітае сэрца пацана», давшие концерт под развесистым каштаном. Не первый месяц они выступают вместе…

Примерно так всё начиналось

Да, организаторы предусмотрели не только накрытую «поляну» с чайком и проч., но и скамейки

Всего лишь одна из песен. Казу наша Каштановка давно не слышала, если вообще… а в промежутке на 0:31 – 0:35 звучит и индейская флейта (пимак)!

Несколько дней спустя Бенька приземлилась и на площади Перемен – уже без сёрежек-динозавров и с другими музыкантами. Но репертуар был в основном тот же: старые добрые хиты и кое-что из написанного после 2016-го, т. е. года, когда нежданно распался мегабэнд «Серебряная свадьба».

Перед выступлением 20 октября Светлана столь же нежданно подарила мне книгу. Бывшего помощника библиотекаря удивить книгами трудновато, и тем не менее – это самое необычное издание, которое когда-либо встречал. Без года выпуска и выходных данных, без указания на автора и даже без номеров страниц! Выглядит как полуобщая тетрадь – ОК, посмотрим, что внутри.

Гм, похоже на стихи (иногда и прозу), записанные разными почерками. Как вам такое, мёртвые герои Д. Хармс и Дж. Леннон?

А если по чес(т)ноку, то в этой книге всё гениально и нобелиально. Полагаю, вышеуказанные покойнички вертятся в гробах от (белой) зависти.

https://www.youtube.com/watch?v=DT-ryjEPC_I

Не гениальное, но тоже заметное французско-белорусское произведение, исполняемое под шарманку. Минск, 20.10.2020. Слева, со странным инструментом, – Дмитрий Гаврилик, неравнодушный и к еврейской музыке

В паузе между песнями Бенька призвала писать письма (или хотя бы записки) заключённым, в частности, Степану Латыпову, жителю пл. Перемен, который с 15 сентября c. г. томится в застенках по надуманным обвинениям. Идея пришлась по душе большинству собравшихся.

Следует добавить, что мурал, который Степан защищал от «силовиков», держится уже больше недели, а табличка над ним – несколько дней. Гости – к примеру, лошицкие – оставляют на будке свои послания… Для «особо одарённых», считающих такой способ самовыражения вандализмом: будка во дворе между ул. Червякова и Сморговским трактом находится в частной собственности, и собственник не возражает.

Видимо, чиновники подустали от войны с жителями двора, ну и правильно, баю-бай.

Тем временем М-к, обозреватель «главной президентской газеты», не дремлет и уже не в первый раз играет на юдофобских стереотипах. Например, под видом высмеивания блогера Евгения Липковича – любителя высмеивать госучреждения:

Люди даже в средние века были не дурнее вас и вам подобных. Скажем, испанские короли-католики: когда их совсем уже достали подобные «законные» письма и обращения, они однажды дали однозначный ответ. Затем подобным образом отвечали французы, немцы, поляки. И только в Беларуси вы, Липкович, всю жизнь получаете иные ответы.

Ссылку не буду ставить: кому надо, те найдут это «счастье». По-моему, довольно тревожная тенденция, хотя сам Евгений, кажется, недооценивает опасность: «Это колонки всего одного автора, который имеет ярко выраженный комплекс неполноценности, пишет плохо, без огонька» (fb, 19.10.2020).

В своё время главред «СБ» Павел И. Якубович (какой бы он ни был) давал отпор последователям Владимира Бегуна и компании, судился с ними в 2000 г. и выиграл дело. Ну, если ему, с середины 2010-х – члену совета «еврейской общины», всё равно, во что превратилось «его» издание, то и мне (почти) всё равно. Хотя… даже с точки зрения фактчекинга масса вопросов к М-ку:

На минутку, интернет-издание «Белорусские новости» (naviny.media), с которым сотрудничает А. Класковский, не закрыто, а заблокировано на территории Беларуси, что не делает чести министерским цензорам; Ольга – не сестра политобозревателя, а дочь; наконец, нет в Минске улицы Рокоссовского, а есть проспект. Cтиль, конечно, тоже малость «перекипел»… впрочем, о том, что на sb.by злорадство – норма жизни, я и раньше догадывался

Мог бы чего-то пробормотать и «большой друг» еврейского народа Алесь Карлюкевич, экс-министр информации, два месяца назад возглавивший другую «главную» газету («Звязда»). Именно при его руководстве мининформом в 2016–2020 гг. поциенту втыкали вручали премию «Золотое перо»… Вот если б Якубович с Карлюкевичем осудили рассуждения М-ка, я бы поверил, что «это колонки всего одного автора», а так – извиняйте.

Кстати, публикация о «еврейском аудиогиде по Минску» со слов Дарьи Громыко не убедила в том, что на sb.by & в администрации президента «нас» уважают. Старый трюк: нагадить евреям в душу – и вроде как для равновесия опубликовать что-нибудь «яврейское». Применялся ещё в 1970-е годы, как вспоминал Владимир Мехов (1928-2017) в «Мишпохе»:

Листаю в библиотеке январский номер журнала «Неман» за 1973 год. С подборкой новых стихов Мальтинского в переводе на русский Наума Кислика и Федора Ефимова… Появление той подборки его стихов, уверен, не принесло Хаиму Израилевичу радости, только огорчило. Потому что соседствовала она на журнальных страницах со статьей Владимира Бегуна «Вторжение без оружия». Основным содержанием которой было осмысление огромной, едва ли не ведущей, вытекало из статьи, роли агентуры сионизма в осуществлении оппортунистического безобразия в Чехословакии. А заявлена в которой была тема еще охватнее: человеконенавистнической сущности сионизма вообще и – пусть не прямо, с экивоками – паразитарного, эксплуататорского самоустройства еврейства в современном человеческом общежитии…

Работали в редакции «Немана» люди, понимавшие, что творение Бегуна пахнет дурно и таким, дурно пахнущим, будет воспринято многими читателями. А не хотелось, чтобы издание приобрело, как теперь говорится, имидж жлобского… Фигурально выражаясь, Мальтинским был прикрыт Бегун. Даже перестаралась редакция: помечено было, что стихи Мальтинского переведены «с идиш».

Любопытно, что 30 лет спустя история с «Неманом» практически повторилась, только в 2003 г. прикрывали не Бегуна, а Скобелева, и не поэтом Хаимом Мальтинским, а прозаиком Михаилом Герчиком. А-яй, «никогда такого не было, и вот опять!» (С)

Вообще, для веселья наша планета по-прежнему что-то мало оборудована (как знал Маяковский!). Число политзаключённых в Беларуси перевалило за 100, и Павлу Северинцу продлили срок следствия до 20.12.2020. Т. е. выпускать в ближайшее время, похоже, не собираются, хотя после визита Лукашенко в СИЗО КГБ некоторыми наблюдателями ожидалось «потепление». Действительно, были переведены под домашний арест юристка Лилия Власова, политтехнолог Виталий Шкляров… те, кто, по мнению «органов», не представляют большой опасности. Ну, хоть единицы выходят из «казённого дома», хоть так.

Всё-таки многовато в Синеокой контрол-фриков, иначе как объяснить новые атаки на журналистов? Не вчера было замечено, что работники негосударственных СМИ (а иной раз и государственных), самим существованием нарушают покой «силовиков», а уж когда ведут съёмку… Если в начале сентября группу журналистов посадили на трое суток, то сейчас уже на 13-15. Фотограф Вадим Замировский известен далеко за пределами страны, и однажды снял даже меня (со спины :)) Ещё потерпевшие – видеооператор Всеволод Зарубин, репортёрка «Онлайнера» Дарья Спевак, журналист газеты «Белорусы и рынок» Артём Майоров, белсатовец Алесь Любенчук. Всем – лучи добра!

Ещё раньше на 15 суток упекли основателя платформы petitions.by Владимира Ковалкина (на фото). Не то чтобы я пользовался этой платформой, но в ней, безусловно, есть своя магамба. А Ковалкин – он, помимо прочего, отчасти коллега (учился в ЕГУ). Интересен его проект «Кошт урада».

Вот «Народный ультиматум», выдвинутый «национальным лидером» (не Зенон) из-за рубежа, мне не так интересен. Тем не менее воспроизведу пару листовок, замеченных сегодня во время прогулки по Каштановке на подъезде, где живёт Адам Мальдис. Разумеется, не 88-летний профессор их там повесил…

Кто читал «Вершалинский рай» Алексея Карпюка (1920–1992), тот помнит, чем кончились обещания «харизматического лидера» Альяша своим последователям, а если кто-то не читал, полюбопытствуйте. Я не утверждаю, что «тихановцы» – сектанты религиозного толка, но оснований рассчитывать на животворящую силу всеобщей забастовки 26.10.2020 сейчас не просматривается от слова «совсем». Эх, ставили бы себе реалистичные цели – добились бы куда большего.

Зато, кажись, набирает обороты культур-мультурный протест – и в жёстких формах, и в относительно мягких.

Клип «Шчучыншчына» – хороший, годный стёб. Он был бы ещё лучше, если б авторы не записали городской посёлок Желудок в разряд деревень (экс-местечко никогда не было деревней!)

У здания желудокской синагоги, март 2009 г. Фото А. Астрауха

Креатив «купаловцев» понравился тысячам и тысячам не только потому, что соединил в себе множество штампов местной поп-культуры, поощряемой «сверху». Мудро рассудил художник Сергей Гриневич: «У нас в стране семь регионов, и этот, недосягаемый, остающийся в наших мечтах, будет под номером восемь… Когда-то его называли в социальных сетях Вейшнорией. Теперь можно назвать Щучинщиной».

Да, людям – при отсутствии вменяемых стратегий, которые можно было бы применить здесь и сейчас – требуются утопии. Некоторые, послушав песню, на полном серьёзе собираются переселиться в район Гродненской области; может, и передумают, но то, что поток туристов увеличится, это как пить дать…

Рост числа посещений страницы «Щучинский район» в русскоязычной википедии. Если бы клипа не было, районным властям надо было бы изобрести его 🙂

В прошлые годы не раз рассказывал о Щучине и окрестностях (когда Щучинщина ещё не была брендом и трендом :)) Рекомендую почитать, дабы потом не разочаровываться; это здесь, здесь, здесь и немного здесь. Правда, последние 17 мес. не бывал «на районе» – возможно, там что-то переменилось к лучшему в демографическом, экономическом, культурном аспектах. Репортажик от тутбая вам в помощь.

Вольф Рубинчик, г. Минск

21.10.2020

wrubinchyk[at]gmail.com

Опубликовано 21.10.2020  23:36

Квартал Караткевіча, Мальдзіса (4)

У трох папярэдніх частках выказвалася няхітрая думка: варта нагадаць urbi et orbi, што ў 1967–73 гг. каля бульвара Шаўчэнкі ў Мінску жыў наш класік, паэт-празаік-перакладчык-сцэнарыст-публіцыст Уладзімір Сямёнавіч Караткевіч (1930–1984). Тутсама ён ажаніўся. Прапаноўваліся такія шляхі ўшанавання яго памяці:

– больш ці менш афіцыйнае вызначэнне мікрараёна ў межах вуліц В. Харужай – Чарвякова – Кахоўскай – бульвара Шаўчэнкі (магчыма, вул. Гая) як «Каштанаўкі». Гэты «рэбрэндынг», імаверна, прыцягне турыстаў і разбудзіць мясцовых жыхароў – «не цяпер, дык у чацвер». Новая назва расце перадусім з аповесці Караткевіча «Лісце каштанаў» (1972), якую ён напісаў тутака, але таксама з багацця тутэйшай флоры.

Вул. Кахоўская (бліжэй да Гая). Мальвы і каштаны

– аздабленне сродкамі стрыт-арту некаторых будынкаў, звязаных з біяграфіяй Караткевіча (вул. В. Харужай, 48; вул. В. Харужай, 42; вул. Чарвякова, 18).

– абклейка адмысловымі фотаабоямі прыпынкаў грамадскага транспарту – як мінімум на бул. Шаўчэнкі, але, магчыма, і на вул. Чарвякова, побач з жытлом прафесара Адама Мальдзіса (дарэчы, той жа дом № 18 – «гняздэчка» яшчэ аднаго не апошняга для беларускай культуры чалавека, Артура Клінава).

На вул. Чарвякова цяпер звычайны аўтобусны прыпынак (выявы іншых гл. у частцы 3). Дом № 18 трохі відаць злева

Можна было б паразважаць пра перформанс(ы) да 90-годдзя Караткевіча (26.11.2020), да 50-годдзя заключэння ім шлюбу з Валянцінай Нікіцінай (19.02.2021). Аднак я не вялікі перформансіст, а больш дасведчаныя ў гэтай сферы людзі, якім адпраўляліся спасылкі на мае тэксты, адгукацца не спяшаюць.

Увогуле, тут і цяпер ператварыць ідэю ў нешта важкае цяжкавата. Бо на сувязь не выходзяць не адно знаўцы перформасных нюансаў ды рыцары турыстычных маршрутаў, але і патэнцыйныя фундатары. Толькі адзін чытач заявіў пра гатоўнасць ахвяраваць на графіці з Караткевічам 20$. Я мог бы падвоіць гэтую суму, ды сумняюся, што гэтага хопіць нават на пэндзлі і фарбу. Зрэшты…

«Сузор’е Караткевіча» (сем партрэтаў на тарцы дома № 48) – мо занадта складана і дорага. Мімаходзь нарадзіліся іншыя варыянты для мурала:

– Уладзімір Караткевіч вызірае на двор з балкона;

– У. К. сядзіць перад акном з настольнай лямпай;

– У. К. шпацыруе па бульвары.

Пагутарыў з праф. Мальдзісам. Ён прыгадаў, што Уладзімір Сямёнавіч выходзіў на балкон даволі рэдка. Што да лямпы, пры дапамозе якой пісьменнік сігналіў свайму сябру (гл., напрыклад, тут), Адам Іосіфавіч не памятае дакладна, як яна выглядала; кажа, што гэта быў не «грыбок». Мажліва, нешта падобнае:

Крыніца выявы

А. Мальдзісу найбольш спадабаўся варыянт «Караткевіч шпацыруе па бульвары» (пагатоў такі шпацыраваў, і ў булачную на рагу з вул. Асіпенка, згаданую ў ч. 2, заходзіў). Але ж як выглядаў бульвар Шаўчэнкі ў канцы 1960-х – пачатку 1970-х? Папраўдзе, беднавата.

Крыніца: onliner.by

У канцы бульвара 50 год таму адкрылі кінатэатр «Маяк», які, без сумневу, Караткевіч таксама наведваў. З 1976 г. гэтая ўстанова называецца «Кіеў» (справа – фота 2020 г.)

А што калі намаляваць, як пісьменніка натхняе сучасны бульвар? Пасланне з празрыстым падтэкстам: Караткевіч не застаўся ў сваім часе, ён дагэтуль сярод нас…

Наступныя варыянты я не абмяркоўваў з прафесарам, аднак і яны, па-мойму, заслугоўваюць разгляду:

«Караткевіч з галубамі». Алюзія на вядомы анекдот, прыведзены ў кнізе Мальдзіса:

Віктар Карамазаў расказваў мне (а потым і апісаў) такі выпадак. Караткевіч часта хадзіў на Старажоўскі рынак, дзе любаваўся рознай жывёлай. Яго ўжо там ведалі — асабліва прадаўцы сабак і птушак. І вось аднойчы падыходзіць ён да «галубятніка» і абураецца тым, што той трымае такіх прыгажуноў у цеснай клетцы. Гандляр здзекліва адказвае: «Калі шкада — то плаці: выпушчу на волю». «Колькі?» «Па дзясятцы за кожнага!» Караткевіч аддаў тады ўвесь свой ганарар. Браў кожнага голуба з клеткі і трыумфальна ўзнімаў увысь: ляці!

Каб жа гэтак рамантычна ўсё і завяршалася… Адам Іосіфавіч дадае: «А тыя птахі… вярталіся звычным шляхам да гаспадара, у яго клеткі». Але чаму б не дапусціць, што некаторыя птушкі насамрэч здабывалі волю дзякуючы пісьменніку?

Яшчэ адна галубятня ў Каштанаўцы (побач з вул. Кахоўскай, 38); на месцы рынка цяпер мемарыяльныя брацкія могілкі, дзе спачываюць ахвяры Першай сусветнай

«Караткевіч не без суму паглядае на бег кінастужкі ў праектары». Менавіта ў канцы 1967 г. быў завершаны першы мастацкі фільм паводле сцэнарыя У. К. – «Хрыстос прызямліўся ў Гародні» (рэжысёр Уладзімір Бычкоў). Фільм быў забракаваны кінаначальствам і больш чым 20 год шырока не паказваўся. Справаздача кіначыноўніка Іваноўскага многае тлумачыць: «Адбылася дэвальвацыя жанру: замест гістарычнага твора мы атрымалі павярхоўныя, маламастацкія сцэны… Крыўдная няўдача здольнага рэжысёра» («ЛіМ», 28.11.1969).

Агулам, не шанцавала Караткевічу з экранізацыямі – усе яны дужа прыблізна перадавалі дух яго твораў, і чым далей (1967, 1979, 1983 гг.), тым больш прыблізна. Вось чаму, дарэчы, я не схільны прэзентаваць дом № 48 па вул. В. Харужай як той, што паказаны ў «Чорным замку Альшанскім», дарма што адсылкі да Старажоўскага рынка і Мальдзіса з яго кватэрай на 1-м паверсе вул. Чарвякова проста кідаюцца ў вочы…

Раніцай мяне разбудзіў залівісты крык пеўня, а пасля адчайнадушнае, надрывістае кувіканне парасяці: відаць, неслі ў мяху.

– Не хачу-у! Пусці-і-це! Пусці-іце!

Як на вёсцы. І кожную нядзелю мне вось так прыемна. І гэта адна з прычын, чаму я люблю сваю хату…

Нават мне немагчыма ўседзець на месцы кожную нядзелю, калі цераз тракт ад майго дома адкрываецца рынак худобы: коні, каровы, свінні, залатыя рыбкі, авечкі, галубы, трусы, лясное звяр’ё, птушкі, сабакі і ўсё жывое.

Да таго як агарадзілі квартал – дзядзькі з вазамі стаялі сабе на тратуарах, а здаравушчыя мацёры, адваліўшы саскі, ляжалі, мілыя, на газоне.

Аднойчы мой сябар Алесь Гудас (а ён жыве на першым паверсе) у нядзелю сядзеў за пісьмовым сталом, а проста пад акном яго кабінета спыніўся воз. Дзядзькі нешта прадалі і вырашылі замачыць куплю-продаж. З рыльца. Убачылі яго і пачалі круціць пальцамі каля лоба. І сапраўды, дурань нямочаны: людзі весяліцца збіраюцца, нядзеля, а ён працуе. Алесь пакруціў пальцам у адказ, прынёс і падаў ім у акно шклянку. Тады яны першую налілі яму. Жонка пасля ледзь з глузду не з’ехала: адкуль выпіўшы? У хатніх туфлях не выходзіў, у хаце ані кроплі спіртнога, а ён глядзіць і не дужа разумна ўсміхаецца.

Харошы куток! Шкада, калі рынак куды-небудзь перанясуць. І, галоўнае, у двух кроках ад «вёскі», ад таго куточка, занесенага на брук, вулачка, далей бульвар і шумны вялікі горад. І дома і замужам.

Адсылкі да славутага мінскага раёна відавочныя ў рамане 1979 г., але не ў фільме 1983 г., каторы ў ХХІ ст. проста балюча пераглядаць. Няма ў фільме ні рынка, ні «пад’езда кавалераў»…

У маім доме пяць паверхаў і чатыры пад’езды. Мой пад’езд трэці. Завуць яго «пад’ездам старых кавалераў» нездарма. Па невыказнай іроніі лёсу ўсе мужыкі ў ім (пра незамужніх дзяўчат не кажу) або нежанатыя, або ўдаўцы, або…

Бракуе ў фільме 1983 г. і многага іншага, найперш фірмовых караткевіцкіх досціпаў. Навошта Караткевіч пасля канфліктаў з «Беларусьфільмам» у пачатку 1980-х зноў звязаўся з кінастудыяй? Магчымае тлумачэнне ёсць у той жа кнізе Мальдзіса. У 1960-х ягоны сябар казаў так:

— Ні чорта вы не шупіце ў кіно! — злаваў Караткевіч. — Гэта ж магутная сіла! Раман у нашых беларускіх умовах прачытае ну дзесяць, ну дваццаць тысяч чалавек. А добры фільм паглядзяць мільёны. Разумееце, якая мажлівасць уздзейнічаць на народ, абуджаць яго годнасць, яго памяць.

Пры ўсёй павазе да Караткевіча, гэта было паляванне на двух зайцоў з прадказальным вынікам. Апошні раман класіка чыталі многія, ён выдаваўся ў серыі «Школьная бібліятэка», але героі не пайшлі ў народ (відаць, і праз пасрэднасць іх кінематаграфічнага ўвасаблення)… Пра Антона Косміча ў Беларусі чулі, па-мойму, куды менш, чым пра самога Караткевіча. І кватэра № 26, у якой жыў кніжны герой, не прыцягвае «фанатаў» так, як «нячыстая кватэра» вабіла чытачоў булгакаўскага рамана «Майстар і Маргарыта» (калі ў 1990 і 1995 гг. я бываў у Маскве, то заходзіў у пад’езд па Вялікай Садовай, 10 – дзівіўся там на «народную творчасць», усялякія вычварныя графіці).

У пад’ездзе на В. Харужай усё ціха-мірна

Зміцер Бартосік у 1999 г. гутарыў з жыхарамі дома № 48 па вул. В. Харужай – здаецца, нават тыя, хто ўспомніў Караткевіча як свайго суседа, не дужа былі знаёмы з яго творчай спадчынай…

Старая настаўнiца з чацьвертага паверху паскардзiлася мне на пісьменьніка за тое, што той, п’яны, пераблытаў паверхi i вельмi яе напалохаў сярод ночы, ломячыся ў яе цiхае гняздо. Крыўда бабулi была настолькi натуральнай, быццам iнцыдэнт адбыўся ня тры дзясяткi гадоў, а пару дзён таму.

Пабыўшы ў ролi ўчастковага мiлiцыянта, я падняўся на пяты, цалкам закратаваны паверх. Пажылы iнжынэр з-за кратаў паведамiў мне, як ён шкадуе, што ўвесь час адмаўляў Караткевiчу скласьцi кампанiю за пляшкаю гарэлкi. “Я ведь к водке отношусь строго отрицательно, –- сказаў ён, –- а сейчас было бы что вспомнить. И даже, может быть, рассказать что-нибудь вам”.

Вядома, нi старых кавалераў, нi высакародных псыхiятраў, нi адстаўных шпiёнаў у гэтым пад’езьдзе нiколi не пражывала. I што самае для мяне дзiўнае – «Чорнага замку» з апытаных мною жыхароў нiхто не чытаў…

Новага апытання сёлета я не ладзіў, таму што не бачу сэнсу. Мая выснова такая: калі дом, пад’езд і двор за 40 гадоў не сталі «культавымі» дзякуючы раману, то наўрад ці ўжо стануць. Але неяк вылучыць іх на фоне паўсядзёншчыны ўсё ж варта; многае тут у нашых руках і нагах.

Караткевічы і Мальдзісы перад тым самым пад’ездам. Люты 1971 г.

Як прыцягнуць увагу не тое што да дома, а да цэлага квартала, гаварылася ў папярэдніх частках майго «даследавання», дый у пачатку гэтай. Да гарадскіх уладаў звяртацца (пакуль што) не рызыкую. Мяркую, яны ў прынцыпе не супраць Караткевіча і яго твораў – не адкінулі ж прапанову беларускіх літаратараў назваць вуліцу ў Мінску імем Гервасія Вылівахі або Алеся Загорскага, хоць і марудзяць з ажыццяўленнем – але… Ёсць не абы-якая верагоднасць, што пад эгідай ідэолагаў усё звядзецца да абсурду і кічу. Падобна, так здарылася ў Бабруйску, дзе пасля 2006 г. пачалася «бабраманія»: «у дварах сталі рабіць прымітыўныя фігуркі гэтых жывёл для дзіцячых пляцовак, на пакетах з малаком друкавалі баброў, зрабілі яшчэ некалькі аналагічных скульптур і паставілі іх у разных раёнах горада…» Карацей, лепей, каб ініцыятыва ішла «знізу», а ўдзел гарвыканкама/мінкультуры быў чыста сімвалічны.

Ілюстрацыя з racyja.com, 17.07.2020

Пакуль суд ды справа, да 90-годдзя Караткевіча добрыя людзі выпусцілі чарговы значок з выявай юбіляра. Можна сказаць, на 90% юбілей ужо адзначаны 🙂

Вольф Рубінчык, г. Мінск

19.07.2020

wrubinchyk[at]gmail.com

Апублiкавана 19.07.2020  22:12

Квартал Караткевіча, Мальдзіса (3)

Першыя дзве часткі, апублікаваныя 27 чэрвеня і 5 ліпеня г. г. (тут падзякую літаратару Змітру Дзядзенку, які pro bono пашыраў мае думкі, і газеце «Новы час», што 09.07.2020 перадрукавала ч. 2), справакавалі нямала падабаек і перапостаў; змястоўных водгукаў – значна меней. Спадзяваўся на больш актыўнае абмеркаванне таго, што хвалюе: можна было не згаджацца з маімі прапановамі – муралы да юбілею Караткевіча, «Каштанаўка»… – але хаця б узважыць іх. Як талкаваў у гэткіх выпадках дзед Талаш: «Гэта вам не воўк пярдзіць, а чалавек гаворыць!»

Уладзімір Караткевіч, з аднаго боку, «усіхні», з другога – ледзь не ў кожнага(-ай) ён «свой». З’ява натуральная, але, бадай, замінае дамовіцца пра канкрэтныя крокі, каб увекавечыць яго памяць у Цэнтральным раёне г. Мінска. Да таго ж не ўсе чытачы захавалі да твораў класіка ХХ ст. цёплыя пачуцці. Во былы актывіст «беларускай-беларускай» перабудовачнай суполкі «Талака» Уладзімір Бараніч адказваў мне ў сваім блогу: «Караткевіч быў абавязковым чытвом у Талацэ. Натуральна паўплываў [на мяне]… ледзь не ўсяго перачытаў. Што вабіла? Ня памятаю. Я тады быў нэафіт беларускай рэлігіі, а Караткевіч — прарок яе. У рэлігійных тэкстах для нэафітаў усё важна. Пэўна, мова, найперш. Я ж тады мове вучыўся. Ну і рамантызм квазігісторыі ў дачыненьні да нацыяналізму… Але пазьней я ў ім разабраўся і лічу яго вельмі шкодным міфастваральнікам штучна накінутай літвінам беларускай ідэі». Мяркую, не будзе вялікай абмылай параўнаць Караткевіча з Аляксандрам Грынам – у тым сэнсе, што яго проза часам вяла да «павярхоўнага энтузіязму» (пра Грына так пісаў В. Коўскі).

Памерлы 36 год таму Караткевіч не мае патрэбы ў маёй абароне, а ўсё ж падкрэслю: яго творы – не фастфуд, і найчасцей энтузіязм чытачоў быў не павярхоўны. Меркаванне Васіля Быкава я спісаў з інтэрнэт-старонкі адной магілёўскай школы: «Творы Уладзіміра Караткевіча з захапленнем чытаюць розныя людзі, рознага веку і густаў, але, мне думаецца, большасць ягоных кніг знойдзе свой удзячны водгук у маладых сэрцах. Ён сам быў да скону сваіх дзён надта малады па натуры і ведаў, чым крануць маладыя душы». Прыкладна пра тое ж – урыўкі з кнігі «Нацыянальная ідэя» (2005) палітыка, пісьменніка, палітзняволенага Паўла Севярынца:

Уладзімір Караткевіч быў, ёсць і будзе галоўным рамантыкам беларускай нацыянальнай ідэі… Гістарычны эпас, вершы, п’есы й кінасцэнары аднаўлялі ў масавай сьвядомасьці ўсю аграмаду Беларусі часоў ВКЛ і Рэчы Паспалітай. Уладзімір Караткевіч стаў нашым Вальтэрам Скотам, Аляксандрам Дзюма і Шарлем дэ Кастэрам у адной асобе.

Караткевіч пісаў ужо для мільёнаў пакаленьня ўрбанізацыі, што ў 60-х – 80-х зрабілі Беларусь гарадзкой – і расказваў менавіта пра гарадзкую Беларусь Сярэдневечча. Беларускія палацы, замкі, храмы! – для сырое вясковае нацыі, якая перабіралася ў панэльныя шматпавярхоўкі, гэткае адкрыццё было грымотамі сярод яснага неба…

Караткевіч стварыў масавую нацыянальную сьвядомасьць, масавы попыт на беларускую літаратуру, першы фэномэн нацыянальнае масавае культуры – і гэта пры тым, што ягоная клясыка была ў прынцыпе элітарнай. Дзясяткі тысячаў сьвядомых беларусаў дагэтуль зачытваюцца менавіта Караткевічам.

Ён не памёр – як і большасьць ягоных герояў, ён загінуў. Згарэў дарэшты, выканаўшы сваю місію. І пакінуў гэты сьвет рыхтык напярэдадні перабудовы й Адраджэньня – у 1984-м.

Але дагэтуль бачыцца: у белай, адпрасаванай кашулі, як ён пісаў заўжды, сьпяшаючыся й баючыся не пасьпець – адрывіста, востра, аўтаручкай, быццам пяром, Караткевіч расстаўляе кропкі над «і» й зьнічкі «у» кароткага.

Зараз слова cаўсім іншаму пісьменніку – менчуку Альгерду Бахарэвічу. Фрагменты з яго эсэ 2012 г.:

У розных апытаньнях кшталту «Як я стаў тым, кім я стаў» Караткевіч мусіць ісьці на першым месцы сярод названых крыніц уплыву, і зь вялікім адрывам. Менавіта ён шмат каго зрабіў беларусам. Дапамог выдумаць сябе. У кожнага зь яго чытачоў атрымлівалася па-свойму. У меру ўласных таленту, фантазіі і густу. Вядома, што мы жывем настолькі шчасьліва, наколькі здольныя сябе выдумаць. Але кожнага Караткевіч у свой час чапляў — варта было разгарнуць кнігу, любы з раманаў.

Караткевіч — чалавек з ключом, яго мэта — адкрыць, завабіць, паказаць дарогу. У прадмове ягонай кнігі для школьнікаў «Зямля пад белымі крыламі» ён сам кажа пра тое, што дае чытачам «ключ ад краіны»: а далей вы ўжо самі…

Захапленьне сышло, а дакладней, яго перадаеш іншым, тым, хто мае патрэбу, гэта такая адмысловая беларуская эстафэта. Павага засталася.

Цікавіць спадчына Караткевіча таксама бардаў Галіну і Барыса Вайханскіх, каторыя колькі год таму перабраліся ў Ізраіль. Яны выконваюць песню на верш У. К. «Мокрыя травы».

Ды што казаць – нават Віктар Бабарыка ў СІЗА КДБ чытаў Караткевіча!

Паважліва ставяцца да Ўладзіміра Сямёнавіча таксама (некаторыя) чыноўнікі. У снежні 2019 г. яны выбіралі «кнігу года», і… «Мы ўзялі аналітыку з OZ.by, “Белкнігі”, “Саюздруку”, тавараправодных сетак пра тое, колькі кніг было куплена, якога аўтара, якая кніга была найбольш запатрабавана ў 2019 годзе, – сказаў намеснік міністра інфармацыі Ігар Бузоўскі. – У выніку перамагла кніга Уладзіміра Караткевіча „Каласы пад сярпом тваім”, перавыдадзеная выдавецтвам „Папуры”. Што вельмі сімвалічна напярэдадні 90-годдзя класіка, якое мы будзем адзначаць у наступным годзе». Праўда, у першым квартале таго года кнігі Караткевіча ў рэйтынгу «Белкнігі» знаходзіліся толькі на 32-м («Каласы…») і 34-м месцах («Чорны замак Альшанскі»).

Караткевіч – аршанскі малец, і, мабыць, у справе ўшанавання варта ісці плысці ад вытокаў. Адно афіцыёзнае выданне паведаміла ў лістападзе 2019 г.:

У Оршы ёсць дом Уладзіміра Сямёнавіча, дзе ён пісаў славутае «Паляванне…», куды прыязджалі яго сябры Рыгор Барадулін і Генадзь Бураўкін. Пасля вайны Караткевічы купілі ў вёсцы зруб і перавезлі яго ў Оршу. З таго часу будыніна належыць іх сям’і. Летась яе выкупіў бізнесмен Андрэй Балабін, каб рэстаўраваць, да 90-годдзя з дня нараджэння пісьменніка стварыць тут музей і перадаць яго мясцовай уладзе.

Штосьці больш крэатыўнае сёлета прапаноўвала Паліна Сцепаненка, літаратуразнаўца і праваабаронца. У нататцы «Крыніца Караткевіча» (racyja.com, чэрвень 2020):

Думаю пра крыніцу, якая была ў Воршы напрыканцы вуліцы Караткевіча, а тады Касманаўтаў. Я памятаю яе з 70-ых гадоў, а з’явілася яна, напэўна, раней. Крыніца на самым беразе Дняпра. Там было такое месца, дзе стаялі лодкі-пласкадонкі. У бераг быў укапаны вялікі ланцуг, а да яго малымі ланцугамі прымацоўвалі лодкі… Пасля ўсё знікла – лодкі, вялікі ланцуг, крыніца. Але думаю, што не зусім зніклі, а проста пад зямлёй цяпер. Там шмат рознага жалеззя валялася пасля ў 80-ыя гады – рэшткі парэзанай на кавалкі баржы, на якой я асэнсоўвала смерць Караткевіча ў 1984 годзе. Цяпер там проста трава, лодак даўно няма. Мне здаецца, што крыніцу можна аднавіць. Адкапаць. Гэта не плач па крыніцы, якую ніхто не нішчыў адмыслова, а ідэя аднаўлення. Крыніца не знікла, яна ёсць – толькі трэба падумаць, як яе аднавіць, можа нават у межах адзначэння 90-ых угодкаў Караткевіча. І факт, што тую крыніцу Уладзімір Караткевіч бачыў і піў з яе – міма яе не пройдзеш, калі спускацца да ракі па вуліцы Караткевіча (Касманаўтаў). Памятаеце, як у вершы: «Вуліца Касманаўтаў збягае ў лагчыну з гары. Вытокі яе – у горадзе, вусце яе – у Дняпры».

Першая кніга рамана «Каласы пад сярпом тваім» завецца «Выйсце крыніц». Мажліва, невыпадкова тое, што ў 1967 г. Караткевіч пасяліўся ў Мінску менавіта ля Вадаправоднага завулка 😉

Тыя кварталы ў Цэнтральным раёне сталіцы, якія хацелася б ідэнтыфікаваць як мікрараён «Каштанаўка» і ўключыць у турыстычныя маршруты, вядомыя не толькі імёнамі Уладзіміра Караткевіча і Адама Мальдзіса. Гісторык літаратуры Анатоль Сідарэвіч нагадаў, што ў 1976–1991 гг. на вул. Веры Харужай, д. 46/1, кв. 24 (г. зн. зусім побач з «домам Караткевіча») жыў паэт Алесь Разанаў. А ў доме № 48 нейкі час – паэт Анатоль Вярцінскі.

Утульны дворык для паэта(ў)

Якасныя графіці на сценах дамоў – гэта няхутка і нятанна. Быў бы рады ўчуць «дзелавых людзей»: як да лістапада 2020 г. на вул. В. Харужай зрабіць аналаг(і) таго, што з’явілася на вул. Кузьмы Чорнага ў Мінску і на вул. Дзяржынскага ў Мёрах Віцебскай вобласці?

Мінскі і мёрскі муралы (2020)

І вось яшчэ думка… Быў бы я гешэфтмахерам – гандляваў бы правам пасядзець на лавачцы насупроць пад’езда, дзе ў 1967–73 гг. жыў Уладзімір Караткевіч 😉

Пад «караткевіцкім каштанам». Справа ад пад’езда відаць і «акно Караткевіча» (на 2-м паверсе)

Ну, як А. Бендэр з «12 крэслаў» браў грошы за ўваход у пяцігорскі Правал. На жаль ці на шчасце, я – не Астап Ібрагімавіч, і ад параўнальна сумленных заробкаў трымаюся наводдаль. Аднак лавачку маглі б узяць «на аловак» дзеячы турыстычнай індустрыі.

А вось аўтобусна-тралейбусныя прыпынкі на бульвары Шаўчэнкі. Цяпер яны cумнаватыя:

Можна ж вырабіць водаўстойлівыя абоі з выявамі спачылага Караткевіча, жывых Вярцінскага, Мальдзіса, Разанава – і аздобіць імі шкляныя паверхні! Мяркую, нават ганаровы грамадзянін Мінска Мікола Чаргінец, які жыве побач, на вул. Гая, 4/2, маральна падтрымае такую ідэю. Усё-такі ён пісьменнік, аўтар дэтэктываў, якія пахвальваў той самы Быкаў. І добра знаёмы з Адамам Глобусам, cуседам Караткевіча па лесвічнай пляцоўцы…

Прыпынак на бульвары побач з 68-м паштовым аддзяленнем – нядаўна быў абклеены сацыяльнай рэкламай ад міністэрства па надзвычайных сітуацыях, і свет не перакуліўся (на сучаснай птушынай мове гэта завецца «брэндаваны прыпынак»)

Заўжды скептычна ставіўся да «Нью-Васюкоў» кшталту шагалаўскага квартала на 50 га ў Віцебску, таму не прапаную нічога экстраардынарнага. Паўстаў жа ў 2017 г. сціплы «парк пісьменнікаў» каля Нацыянальнай бібліятэкі – практычна на голым месцы. Раён жа бульвара Шаўчэнкі – месца «намоленае», з гісторыяй, легендамі. Мовазнавец Зміцер Саўка (1965–2016) мог бы яшчэ многа распавесці… Дадам, што ніколі ў нашых гутарках ён не прылічваў бульвар да «Старажоўкі».

Рог бульвара і вул. Асіпенка. Недзе тут у пачатку 1980-х стаяў аўтамат з газіроўкай, з сіропам (3 кап.) і без (1 кап.), пастаянна таўкліся людзі. Затое цяпер усё пакрыта плітачкай!

Пакуль суд ды справа, маладое пакаленне Каштанаўкі-Мінскай самасцвярджаецца, наносячы на сцежкі ды муры квартала малюнкі з мядзведжай пысай.

Каля вул. В. Харужай, 44; вул. П. Асіпенка, паміж дамамі 19 і 21; бул. Шаўчэнкі, 5

Што б гэта значыла? Больш нідзе такіх малюнкаў не сустракаў… Хіба дзеткі-кветкі пранюхалі, што менавіта на В. Харужай, 48 У. Караткевіч напісаў «школьнае» апавяданне «Былі ў мяне мядзведзі» (1970), і цяпер ілюструюць яго? Ці ёсць іншыя версіі?

Вольф Рубінчык, г. Мінск

wrubinchyk[at]gmail.com

12.07.2020

Апублiкавана 12.07.2020  17:52

Квартал Караткевіча, Мальдзіса (2)

Ці зразумееце, што мы кахалі,

Што зніклі так, як знікнеце i вы,

Што векавечны толькі край, i далеч,

І жоўты ліст на зелені травы.

У. C. Караткевіч

Першы тэкст пра мікрараён, дзе жыў Уладзімір Караткевіч і дагэтуль жыве Адам Мальдзіс, быў апублікаваны на belisrael 27.06.2020. Тады загучала дудка думка пра тое, што да 90-гадовага юбілею У. Караткевіча (лістапад 2020 г.) варта было б нешта зрабіць побач з мінскім домам па вул. Веры Харужай, 48 – мо перформанс. Як-ніяк Уладзімір Караткевіч пражыў у тым доме шэсць гадоў (1967–1973 гг., прыблізна 1/6 яго пісьменніцкага шляху), і не сказаць, каб кепскіх гадоў. Так, «адлігу» падмяніла брэжнеўская твань, асабліва па здушэнні «Пражскай вясны» 1968 г., а ў пачатку 1970-х гг. у машэраўскай БССР абвастрылася «барацьба з нацыяналізмам» – але кнігі Караткевіча (хоць і пашчыпаныя цэнзурай) выдаваліся, перакладаліся, чыталіся… З кіно было цяжэй – мастацкі фільм «Жыціе і ўзнясенне Юрася Братчыка» (1967; сцэнарый У. Караткевіча, рэжысёр У. Бычкоў) не паказвалі публіцы да 1989 г.

У канцы 1960-х – пачатку 1970-х гг. Уладзімір Сямёнавіч працягваў сваю працу. Праўда, «галоўныя» творы («Дзікае паляванне караля Стаха», «Леаніды не вернуцца да Зямлі», «Каласы пад сярпом тваім», «Ладдзя Роспачы», «Чазенія») к таму часу ўжо выйшлі з-пад яго пяра, а нашумелы гістарычны дэтэктыў, па які чытачы стаялі ў чарзе, быў толькі «ў праекце». «Чорны замак Альшанскі», дзе фігуруе і квартал каля Старажоўскага рынка, будзе завершаны пад канец 1970-х гадоў. Тым не меней Караткевічаў даробак 1967–73 гг. даволі важкі:

– апавяданні «Краіна Цыганія», «Вока тайфуна», «Вялікі Шан Ян», «Былі ў мяне мядзведзі», «Калядная рапсодыя»;

– вершы («Месяц над садам, ад квецені белым…», «Домік Багдановіча»…);

– артыкулы пра М. Багдановіча (супольна з А. Мальдзісам), Я. Брыля, У. Калесніка, А. Кашкурэвіча, Ф. Скарыну, Л. Украінку;

– эсэ «Рша камен…» (да 900-годдзя Оршы), «Званы ў прадоннях азёр»; дапрацоўка нарыса «Зямля пад белымі крыламі» для ўкраінскіх чытачоў;

– пераклады: паэма А. Міцкевіча «Мешка, князь Навагрудка»;, вершы Р. Гамзатава, шматлікіх польскіх і ўкраінскіх паэтаў; п’есы А. Талстога «Цар Фёдар Іаанавіч» і М. Карыма «У ноч зацьмення Месяца»;

– сцэнарый мастацкага фільма «Рассказы из каталажки»;

– лібрэта балета «Кастусь Каліноўскі»;

– аповесць «Лісце каштанаў»… ды многае іншае.

Штосьці з пералічанага Караткевіч у сябе на кватэры пісаў («Лісце каштанаў» дакладна – Барыс Фірштэйн быў за сведку), штось рэдагаваў.

У побытавых і сямейных справах таксама больш-менш ладзілася. Атрымаўшы разам з маці двухпакаёвую кватэру, Караткевіч амаль адразу – увосень 1967 г. – пазнаёміўся з брэстчанкай Валянцінай Нікіцінай і ў лютым 1971 г. ажаніўся. У тым жа 1971-м ён упершыню выехаў за мяжу – у Польшчу. Быў абкружаны сябрамі; «карчмы не мінаў», але неяк утаймоўваў сябе, і хваробы яшчэ не наваліліся. Навала прыйдзе ў другой палове 1970-х…

Тут я прыводзіў вядомыя факты, зараз – пра маю пазіцыю (даруйце грэшнаму). Ува мне змагаюцца тры погляды на Караткевіча і яго творчасць: чытацкі, перакладчыцкі і паліталагічны. Гэткае змаганне адбіваецца на думках пра тое, як ушанаваць пісьменніка ў Цэнтральным раёне г. Мінска, дзе нарадзіўся і жыву.

Як чытач я бязмерна шаную Караткевіча, які ў нечым сфармаваў маю асобу. Як перакладчык я крыху больш рацыянальны – магу не згаджацца з яго падыходамі, ды ўсё адно пазіраю на Караткевіча «знізу». Як чалавек з дыпломам палітолага… Мушу аналізаваць, узважваць, разлічваць варыянты прынамсі на ход уперад.

Часам думаю, што марыў аўтар не пра мемарыяльныя дошкі: «Ты памрэш. Але ў бязмежным свеце / Будуць працвітаць твой Люд i Край… / Вер, што ў гэтым, вер, што толькі ў гэтым / Шчасце пасмяротнае i рай» (з верша 1982 г.). І кажу сабе, што летуценні Караткевіча, па вялікім рахунку, не спраўдзіліся. Пісьменнік памёр улетку 1984 г. – пасля гэтага Люд і Край зазналі мноства бедаў, пачынаючы з Чарнобыльскай катастрофы. Насельніцтва Беларусі скарацілася на паўмільёна; Адраджэнне, дэклараванае сябрамі Караткевіча ў канцы 1980-х, не перамагло. Сёлета, праз 36 год пасля смерці пісьменніка, у вонкава незалежнай краіне вобмаль школ з асноўным навучаннем на беларускай і ніводнага цалкам беларускамоўнага ўніверсітэта. Доля насельнікаў РБ, што называлі беларускую роднай, у 1999–2009 гг. падупала з 85,6% да 60,8% (адпаведныя звесткі перапісу 2019 г. яшчэ не вядомыя; сумняюся, аднак, што адбыўся рэзкі паварот да лепшага)…

Некаторыя ўжо задаваліся пытаннем, што сказаў бы Караткевіч пра лукашэнкаўскую рэчаіснасць. У 2010 г. Алесь Няўвесь нашрайбаў вершаваны фельетон, у якім Бог адпускае Валодзю з раю паглядзець на Беларусь, а Караткевіч, папахадзіўшы па сучаснай РБ, думае: «Лепей жа ляжаў бы…»

Аляксандр Бур’як апублікаваў у 2015 г. злы артыкул пра пісьменніка – пераважна несправядлівы, дый з абмыламі… Але дзе-нідзе мізантрапічны аўтар меў рацыю: «Творчая спадчына Караткевіча не з’яўляецца арганізуючым пачаткам для беларускага народу… з нацыянальнай ідэяй у беларусаў пасля яго гэткая ж натуга, як да яго».

Карацей, не малюся на класіка. Калі б выбіраць паміж беларускамоўнымі аншлагамі на ўсіх будынках у Мінску (або прынамсі ў Цэнтральным раёне) і шыльдай памяці Караткевіча на вул. Веры Харужай, то, мяркую, выбраў бы першае. Дарэчы, пісьменніка ў доме № 48 крыху памятаюць і без пазначак; сам пераканаўся, што цяперашняя гаспадыня кватэры № 26, якая атабарылася там гадоў 20 таму, ведае пра свайго вялікага папярэдніка.

Казённыя шыльды самі па сабе не будзяць памяць… Мажліва, больш эфектыўны (і ўадначас модны) спосаб нагадаць пра знакамітую асобу – намаляваць графіці/мурал.

Такая выява з’явілася ў 2014 г. на адным з дамоў у цэнтры г. Рагачова. Фота адсюль

Праўда, рагачоўскі мурал здаецца… праставатым. Не, я не маю на ўвазе, што яго трэба перарабляць, аднак у Мінску-2020 хочацца чагосьці больш вытанчанага. Па-першае, паказаць бы 40-гадовага Караткевіча, а не 50-гадовага, як у Рагачове і на сталічнай вул. Кастрычніцкай:

Ранейшы і пазнейшы варыянты графіці ля кафэ «Дэпо». Крыніца

Здымкі 1968 і 1969 гг., адзін з якіх можна было б узяць за аснову для новага мурала

Па-другое… Пісьменнік ведаў сабе цану, але ўважаў сябе за часцінку свайго народу, за аднаго з многіх. Калі маляваць Караткевіча на сцяне вядомага пяціпавярховіка, то ў атачэнні тых, каму ён быў дарагі на рубяжы 1960-70-х, і хто быў дарагі яму. Можна абаперціся на ўспамін А. Мальдзіса:

Неўзабаве, ужо ў новай Караткевічавай кватэры па вуліцы Веры Харужай, наладзіў свой дзень нараджэння Сяргей Панізнік, якога гаспадар, зважаючы на ваенныя пагоны, называў «Лермантавым беларускай паэзіі». Застолле сабралася інтэрнацыянальнае: Чэхаславакію прадстаўляў верны сябар і прапагандыст нашай літаратуры Вацлаў Жыдліцкі, Польшчу — паэт і даследчык Алесь Барскі (Баршчэўскі), Латвію — сястра Панізніка са сваім знаёмым, якога Валодзя ахрысціў «анёлкам», Беларусь — Барадуліны, Коўтун, Янішчыц, Сіпакоў…

Фота з сайта БІНІМ, прыведзенае і ў 1-й частцы майго матэрыялу, было зроблена перад пад’ездам дома Караткевіча менавіта на дзень народзінаў Панізніка – 10 мая 1968 г.

Па-мойму, апрача самога Караткевіча варта паказаць яго маці Надзею, жонку Валянціну, суседа і сябра Адама… ды яшчэ траіх чалавек з ліку згаданых Мальдзісам. Дапусцім, гэта будуць прафесар Вацлаў («Вашак») Жыдліцкі – рупны перакладчык Караткевіча на чэшскую; народны паэт Беларусі Рыгор Барадулін; «Палесся мілае дзіця» Яўгенія Янішчыц (на фота – 1-я злева). Добрае месца для графіці – тарэц дома № 48, узровень другога паверха.

Подпіс пад калектыўным партрэтам я прапанаваў бы такі: «Сузор’е Караткевіча» (дарэчы, блізкі юбіляру вобраз; пра Багдановіча ён пісаў «Іншым было лягчэй. Яны былі сузор’ем. Ён — самотнай зоркай…»). Прадубляваць подпіс варта на латыні, падкрэсліваючы сусветную значнасць нашага пісьменніка і намякаючы на яго моўную абазнанасць. O так, скончаны філфак Кіеўскага ўніверсітэта імя Т. Г. Шаўчэнкі – non penis canina! 😉

У. Караткевіч і В. Жыдліцкі, Мінск, май 1968 г. Крыніца

Не было б лішнім графіці (Караткевіч & жонка?) і на доме па вул. В. Харужай, 42, дзе ў 1971 г. мясціўся ЗАГС Цэнтральнага раёна. Уваход для наважэнцаў быў усё ж не з двара – з вуліцы…

Весялун Караткевіч уступае ў новае жыццё, фота з сайта chtoby-pomnili.net (цяпер дзверы вядуць у офіс фірмы «БайПрынт сэрвіс»); тая ж частка дома № 42 ў ліпені 2020 г.

На тарцы «Мальдзісава» дома па вул. Чарвякова, 18 таксама ё вольнае месца 🙂

Маё адчуванне – аднаго-двух графіці малавата, каб «ажывіць» раён (ён ціхі, часам нават сонны… асабліва пасля ліквідацыі Старажоўскага рынка ў 1990-х гадах i замены апошняга на мемарыяльныя могілкі ў 2000-х). Ёсць яшчэ прапанова, якая не вымагае вялікіх укладанняў, але можа паспрыяць прытоку турыстаў. Чаму б не надаць кварталам у межах вул. В. Харужай – Чарвякова – Кахоўскай – бул. Шаўчэнкі собскае імя?

Даводзілася чытаць, што Караткевіч жыў «на Старажоўцы» і хадзіў у «старажоўскі ЗАГС», аднак у гістарычным плане гэты раён – ні Камароўка, ні Старажоўка… а жылы масіў, утвораны ў 1960-х гадах з «хрушчовак» і «брэжневак» (дамы Караткевіча і Мальдзіса, пабудаваныя ў 1967 г. – акурат «брэжнеўкі»).

«Арлоўка» – больш дарэчнае слоўца, але вуліца Веры Харужай далекавата ад вул. Арлоўскай (менавіта гэтую вуліцу, а не прылеглы раён, у нас часцей мянуюць «Арлоўкай»)… Напрошваецца новатвор «Караткевічаўка», ды ён, па-мойму, гучыць нязграбна. Харошай назвай для згаданых кварталаў будзе Каштанаўка – у гонар «Лісця каштанаў», аповесці, напісанай У. Караткевічам тут, у нас. У раёне шмат каштанаў – значыць, імя будзе апраўдана і з гэтага боку… (Каб не пакрыўдзіць аматараў іншых дрэваў: нямала і клёнаў, бяроз, ліп, а бульвар Шаўчэнкі багаты на дубы.)

Прысады на вул. В. Харужай і Кахоўскай

(Края)віды ля вул. Кахоўскай, 34 (знята з 4-га паверха)

Галубятня ў дворыку ля бульвара – ёй дзясяткі гадоў. Караткевіч быў бы рады (банальна, але праўда)

Апорнымі кропкамі мікрараёна маглі б стаць пяць месцаў, непасрэдна звязаных з Караткевічам і Мальдзісам. Гэта ўжо згаданыя будынкі на вул. Харужай, 42 і 48, вул. Чарвякова, 18 і бул. Шаўчэнкі, 17 (паштовае аддзяленне № 68). Нумар пяты – рэзідэнцыя Мельнікава, архіепіскапа Мінскага і Беларускага (цяперака на яе месцы – сучасны шматпавярховік па адрасе вул. Чарвякова, 50), у якога не раз гасцяваў Уладзімір Сямёнавіч. Далучым прыпынак аўтобуса № 38 на бул. Шаўчэнкі, дзе сябры-літаратары выходзілі, вяртаючыся дадому «з цэнтра» (на карце пазначаны птушачкай).

 

З цягам часу новы ўрбанонім увойдзе ў абыходак – увайшла ж «Асмалоўка», сканструяваная актывістамі ў 2010-х. Тут ажывуць старыя легенды й з’явяцца новыя, сюды пачнуць вадзіць экскурсіі… Барэльеф Тараса Шаўчэнкі ў пачатку бульвара і кінатэатр «Кіеў» у канцы – тэма для дэлегацый з Украіны (узнёслае эсэ Караткевіча пра Шаўчэнку «І будуць людзі на Зямлі» у помач).

Крамка «Белдруку» (пад старой назвай «Белсоюзпечать») на бул. Шаўчэнкі, 7 – да «дома Караткевіча» адсюль метраў 250. Чым не месца для продажу «караткевіцкага» мерчу – магніцікаў, значкоў, etc? 🙂

У гэтым жа доме, бліжэй да вул. Асіпенка, працавала булачная, слаўная ва ўсёй акрузе (без сумневу, яе наведваў і Караткевіч). Цяпер тут іншыя ўладары, але «нішто на Зямлі не праходзіць бясследна». Трапна заўважыў адзін з маіх чытачоў, Віктар С.: «Менск – горад зданяў, ды яшчэ шматслойны, як Шрэк».

Не здзіўлюся, калі «Каштанаўка» займее свой герб або прынамсі эмблему – з жоўтым каштанавым лістком на зелені травы. Залежыць ад энтузіязму яе жыхароў… У «Асмалоўкі» дык нефармальная эмблема ёсць – сонца, якое ўзыходзіць.

Вольф Рубінчык, г. Мінск

03.07.2020

wrubinchyk[at]gmail.com

Апублiкавана 04.07.2020 23:33

Водгукі

У мяне іншыя ўспаміны. Аўтобус 38 я называю аўтобусам імя Алеся Разанава. Ён жыў на вул. Харужай, але выходзіць з аўтобуса трэба было на бульвары Шаўчэнкі ды ісці ў двор. Аднаго разу мяне, неаматара сонечных ваннаў і належным чынам не экіпіраванага, Алесь павалок на Камсамольскае возера і там выпрабоўваў на мне свае толькі што складзеныя квантэмы. А на здымку 1968 г. пазнаю Жэню Янішчыц, Міхася Стральцова, Сяргея Панізніка (Анатоль Сідарэвіч, г. Мінск)

Шаноўны спадар Вольф! З вялікім задавальненьнем пазнаёміўся з Вашымі артыкуламі. Уразіла бачаньне мемарыялізацыі асобных старонак жыцьця і творчасьці нашага слыннага пісьменьніка і ягоных сяброў. Вялікі дзякуй за глыбокую і кранальную працу, зробленую з душою і габрэйскім гумарам (Марат Гаравы, г. Кобрын).

Апублiкавана 09.07.2020 11:20

Квартал Караткевіча, Мальдзіса

Выдатнага пісьменніка Уладзіміра Караткевіча высока цанілі, cярод іншых, Вольф (Месінг) і Рубінчык (Валер). Ну, і я не мог не залезці ў пачэсную кампанію 😉

Праўду кажучы, у ХХ ст. мала быў знаёмы з творчасцю Караткевіча, дый нават фільм «Дзікае паляванне караля Стаха» паглядзеў ужо ў дарослым веку. Чытаў у школе «Былі ў мяне мядзведзі»; апавяданне пакінула свой след, але…

Мы «праходзілі» і «Каласы…»; у той час, на пачатку 1990-х, я не агораў раман да канца. Галоўныя творы пісьменніка дайшлі да мяне толькі ў апошнія гады ХХ ст., а яго біяграфія заінтрыгавала ўжо ў новым стагоддзі, калі я жыў на перыферыі – наводдаль ад «Караткевічавых» месцаў.

Сёлета, праз 20 год блуканняў па горадзе, вярнуўся ў Цэнтральны раён, на вуліцу Кахоўскую. Раптам ажыў успамін: Караткевіч згадваў суседні бульвар Шаўчэнкі! Зазірнуў у т. 8 Збору твораў (кн. 2; Мінск: Мастацкая літаратура, 1991, с. 423) – і насамрэч:

Мне шкада, напрыклад, што будоўлі пагубілі найбольшую і найцікавейшую ў Мінску і наваколлі ферму тлей, заведзеную мурашкамі-«жывёлагадоўцамі» (трохі не даязджаючы да павароткі аўтобуса № 38 з вул. Веры Харужай на бульвар Шаўчэнкі, на беразе ручаіны – Канавы). Надта цікавае жыццё там кіпела.

Гэта радкі з адказу Караткевіча на анкету, складзеную Т. Шамякінай у канцы 1970-х. А цяпер – фоткі з чэрвеня 2020 г.:

Від з вул. В. Харужай на вул. Гая. «Канава» была дзесьці справа (паміж Гая і Крапоткіна)

Аўтобус № 38 усё гэтак жа паварочвае на бульвар, як і паўстагоддзя таму…

 

Тарас Шаўчэнка на бульвары (фота справа) – не толькі назоў

Прыпомніўшы адну рэч, зусім лёгка было высветліць для сябе, што Караткевіч жыў недалёка ад вул. Кахоўскай, на якую выходзіць бульвар. У тым жа зборы твораў (цяпер і ў вікіпедыі) названы дакладны адрас – вуліца Веры Харужай, д. 48, кв. 26. А таксама час, калі Уладзімір Сямёныч і яго маці Надзея Васілеўна мелі кватэру ў гэтым доме (вясна 1967 г. – вясна 1973 гг.).

Шлях ад бульвара Шаўчэнкі да «дома Караткевіча». Па гэтай вуліцы я хадзіў яшчэ ў пачатку 1980-х, калі быў дзіцём… Але з класікам, на жаль, «размінуўся»: ён у 1973 г. разам з маці і жонкай пераехаў у самы цэнтр Мінска, на вул. К. Маркса, 36.

Лазня па вул. В. Харужай, 44, пабудаваная, як і ўвесь квартал, у 1960-х гг. Таксама бачыла Караткевіча! 🙂

Вул. В. Харужай, 46/1. У 1980–90-х гг. (наконт 1960–70-х не ўпэўнены) тут была някепская букіністычная крамка, дзе я купляў кнігі, пераважна шахматныя

Гэты ўчастак дарогі ад вул. В. Харужай да вул. П. Асіпенка раней менаваўся «Вадаправодны завулак» (не блытаць з тым, што між вуліцамі Арлоўскай і Шчадрына). Цяпер будынкі на ўчастку «расцягнуты» трыма вуліцамі, але адна шыльдачка са старой назвай усё ж захавалася 🙂

Перабіраемся цераз «Вадаправодны» у адстаўцы, і – вуаля, пяціпавярховы «дом Караткевіча»!

Выгляд з розных бакоў

Другі пад’езд, у якім 15 кватэр. № 26 – на 2-м паверсе; відаць і лоджыю, на якую выходзіў Караткевіч (тады яна, здаецца, была балконам).

Калі пашанцуе, то патрапіце ў пад’езд. Дзверы мяняліся, але прыступкі помняць крокі пісьменніка 🙂

Там, дзе была апошняя кватэра Ўладзімір-Сямёныча, даўно вісіць мемарыяльная шыльда, а на вул. Чарнышэўскага, 7 (першае жытло Караткевіча ў Мінску – 1963–67 гг.) і тут, на Веры Харужай, ніц няма. Журналісты газеты «Прессбол» рабілі ў 2013 годзе прапазіцыю… у фэйсбуку, г. зн. «на деревню дедушке». Сяргей Южык: «Крыўдна, што на доме няма нават памятнай таблічкі, прысвечанай Караткевічу, не кажучы пра нешта большае». Барыс Тасман: «Даеш мемарыяльную дошку на доме вялікага беларускага пісьменніка!» О так, даеш…

Суседні дом па цяперашнім адрасе «вул. В. Харужай, 46/2», пабудаваны ў 1958 г. На першым паверсе быў прадуктовы магазін, куды, безумоўна, заходзілі Караткевіч і яго сябры… Цяпер тутака рамонт

Гэты дом відаць і на здымку 1968 г., дзе Караткевіч – 2-і злева. Крыніца – сайт БІНІМ (але чаму адрас напісаны як «вул. Веры Харужай, 7», адзін БІНІМ ведае)

Дзіцячая пляцоўка і цяпер перад домам на В. Харужай, 48 – толькі выглядае іначай

А «элітны» дом № 48а з’явіўся ў нашым стагоддзі. У мінулым тут быў пункт прыёму шклатары – здаля чуўся перазвон пляшачак 🙂

«Караткевічаў дом» і 50 год таму абслугоўвала, і зараз абслугоўвае 68-е паштовае аддзяленнебул. Шаўчэнкі, 17

Ці добра пісьменніку жылося-працавалася ў раёне майго дзяцінства? Мяркую, няблага. Нябожчыка не запытаешся, але вось што засведчыў карэспандэнт газеты «Віцебскі рабочы» Б. Фірштэйн у 1972 г.:

Жаданне даведацца пра тое, над чым цяпер працуе Уладзімір Караткевіч, прывяло мяне на кватэру пісьменніка ў доме па вуліцы Веры Харужай у Мінску. На гэты раз, можна лічыць, пашанцавала — Уладзімір Сямёнавіч быў дома. Наогул жа застаць Караткевіча ў Мінску не проста. Зайздросны жыццёвы імпульс у гэтага чалавека — заўсёды ён у раз’ездах, у падарожжах: то цягне з рыбакамі сеткі на Дняпры, то едзе ў старажытны Вільнюс, сёння яго паклікала Украіна, заўтра — Далёкі Усход…

— Пасядзі, я зараз, — гаворыць Караткевіч, працягваючы нешта хутка пісаць. — Справа тэрміновая, а часу мала… Што ў рабоце і што задумана?.. Атрымаў сёння экземпляр «Чазеніі» на ўкраінскай мове. Выйшла яна ў Кіеўскім выдавецтве «Молодь». Праглядаў для аўтарызацыі рукапіс «Каласоў», які пераклала масквічка В. Н. Шчадрына — раман павінен выйсці ў выдавецтве «Советский писатель»… А вось гэта, — паказвае Уладзімір на незакончаны рукапіс, — новае апавяданне. Прысвечана яно дружбе народаў. Месца і час дзеяння — Кіеў, 1944 год…

Гаворка, відавочна, пра аповесць «Лісце каштанаў», завершаную ў кастрычніку 1972 г. Мо кварталы, прылеглыя да вул. В. Харужай, якраз і натхнілі майстра на гэтую аповесць? Бульвар Шаўчэнкі ёсць і ў Кіеве…

З таго, што казаў Адам Мальдзіс, таксама вынікае, што Караткевіч быў здаволены сваім новым жытлом, прынамсі на першым этапе:

У 1967 годзе Валодзю нарэшце выдзелілі двухпакаёвую кватэру на другім паверсе (з увагі на ўзрост маці) у пяціпавярховым панельным доме пад нумарам 48 на вуліцы Веры Харужай. Заехаўшы (усе мы дружна памагалі яму пакаваць і цягаць кнігі), ён цешыўся, што побач — Старажоўскі рынак, дзе па нядзелях чулася сакавітая вясковая гаворка, прадавалі пеўняў, сабак і нават коней, а за ім — Камсамольскае возера. Перажываў, што я застаюся ў інтэрнаце.

— Нічога, стары, — суцяшаў, выйшаўшы на балкон. І тыцнуў пальцам у недабудаваныя дамы насупраць: — Во добра было б, каб табе далі вось там.

Сваё прадбачанне ён разглядаў як рэальнасць і нават прапанаваў «за адным заходам» купіць аднолькавыя кніжныя стэлажы:

— Складзеш пакуль што ў мяне. А пераносіць будзе недалёка, пабачыш.

І якое было наша ўсеагульнае здзіўленне, калі восенню таго ж года мне сапраўды выдзелілі кватэру ў адным з дамоў насупраць. Мы сталі часцей бываць адзін у аднаго. Пакуль не было тэлефонаў, «пераміргваліся» настольнымі лямпамі.

Адам Іосіфавіч атрымаў кватэру па вул. Чарвякова, 18, на першым паверсе. Таксама ў год пабудовы дома – 1967.

У 2020 г. раён бульвара Шаўчэнкі шчыльна забудаваны з усіх бакоў, у т. л. «элітнымі» гмахамі. А ў канцы 1960-х – пачатку 1970-х гэта была ледзь не ўскраіна горада. Недалёка стаялі двухпавярховыя баракі і аднапавярховыя прыватныя дамкі.

Нават у 1990-х на вуліцы Кахоўскай паміж Смаргоўскім трактам і бульварам Шаўчэнкі (здымак 2020 г.) цокалі коні, запрэжаныя ў вазы

У кватэры на Веры Харужай гасцявалі ў Караткевіча розныя славутасці (напрыклад, паэты Рыгор Барадулін, Сяргей Панізнік, літаратуразнавец Генадзь Кісялёў…). Сюды ж пісьменнік у 1971 г. прывёў сваю жонку Валянціну. А. Мальдзіс:

Нарэшце 18 лютага 1971 года, роўна ў 110 гадавіну адмены прыгоннага права, адбыўся іх шлюб.

Сялян вызвалілі, а мяне, стойкага ворага ўсялякага прыгону, звязалі путамі Гіменея, — жартаваў Валодзя, ідучы ў загс, размешчаны ў суседнім доме.

А дзе знаходзіўся той ЗАГС Цэнтральнага раёна? Дапамагла з інфой маці… якая ў 1977 г. паведамляла там пра маё нараджэнне 🙂 Адрас – вул. В. Харужай, 42, уваход з двара.

З 1980-х няма тут ЗАГСа, ён пераехаў у Траецкае прадмесце. І ўсё адно прыемна думаць пра супольныя з У. Караткевічам сцежкі 🙂

Дом і пад’езд А. Мальдзіса

Прафесару цяпер 88-ы год, яму цяжка пакідаць кватэру (фота адсюль)

Месца, дзе жыў Караткевіч, на сучаснай карце Мінска я пазначыў чырвонай птушачкай; меркаванае знаходжанне «фермы тлей» – пытальнікам; А. Мальдзіс жыве акурат там, дзе чытаецца слова «Такси»; былы ЗАГС пазначаны чырвоным кружком, лазня – гэта «Баня» 🙂

Cёлета, праз 5 месяцаў ужо, – 90 год з дня нараджэння У. С. Караткевіча. Ён не толькі мой, ён «усіхні». Ясна, многім зараз не да культурніцкіх ініцыятыў, але быў бы рады пачуць ад чытачоў, што варта зрабіць для памяці пра пісьменніка ў (ня)сціплым мінскім квартале недалёка ад Камароўкі – цягам гэтых месяцаў і ў лістападзе 2020 г. Перформанс?

(спадзяюся, што працяг будзе)

Вольф Рубінчык, г. Мінск

26.06.2020

wrubinchyk[at]gmail.com

Апублiкавана 27.06.2020  14:53