У трох папярэдніх частках выказвалася няхітрая думка: варта нагадаць urbi et orbi, што ў 1967–73 гг. каля бульвара Шаўчэнкі ў Мінску жыў наш класік, паэт-празаік-перакладчык-сцэнарыст-публіцыст Уладзімір Сямёнавіч Караткевіч (1930–1984). Тутсама ён ажаніўся. Прапаноўваліся такія шляхі ўшанавання яго памяці:

– больш ці менш афіцыйнае вызначэнне мікрараёна ў межах вуліц В. Харужай – Чарвякова – Кахоўскай – бульвара Шаўчэнкі (магчыма, вул. Гая) як «Каштанаўкі». Гэты «рэбрэндынг», імаверна, прыцягне турыстаў і разбудзіць мясцовых жыхароў – «не цяпер, дык у чацвер». Новая назва расце перадусім з аповесці Караткевіча «Лісце каштанаў» (1972), якую ён напісаў тутака, але таксама з багацця тутэйшай флоры.

Вул. Кахоўская (бліжэй да Гая). Мальвы і каштаны

– аздабленне сродкамі стрыт-арту некаторых будынкаў, звязаных з біяграфіяй Караткевіча (вул. В. Харужай, 48; вул. В. Харужай, 42; вул. Чарвякова, 18).

– абклейка адмысловымі фотаабоямі прыпынкаў грамадскага транспарту – як мінімум на бул. Шаўчэнкі, але, магчыма, і на вул. Чарвякова, побач з жытлом прафесара Адама Мальдзіса (дарэчы, той жа дом № 18 – «гняздэчка» яшчэ аднаго не апошняга для беларускай культуры чалавека, Артура Клінава).

На вул. Чарвякова цяпер звычайны аўтобусны прыпынак (выявы іншых гл. у частцы 3). Дом № 18 трохі відаць злева

Можна было б паразважаць пра перформанс(ы) да 90-годдзя Караткевіча (26.11.2020), да 50-годдзя заключэння ім шлюбу з Валянцінай Нікіцінай (19.02.2021). Аднак я не вялікі перформансіст, а больш дасведчаныя ў гэтай сферы людзі, якім адпраўляліся спасылкі на мае тэксты, адгукацца не спяшаюць.

Увогуле, тут і цяпер ператварыць ідэю ў нешта важкае цяжкавата. Бо на сувязь не выходзяць не адно знаўцы перформасных нюансаў ды рыцары турыстычных маршрутаў, але і патэнцыйныя фундатары. Толькі адзін чытач заявіў пра гатоўнасць ахвяраваць на графіці з Караткевічам 20$. Я мог бы падвоіць гэтую суму, ды сумняюся, што гэтага хопіць нават на пэндзлі і фарбу. Зрэшты…

«Сузор’е Караткевіча» (сем партрэтаў на тарцы дома № 48) – мо занадта складана і дорага. Мімаходзь нарадзіліся іншыя варыянты для мурала:

– Уладзімір Караткевіч вызірае на двор з балкона;

– У. К. сядзіць перад акном з настольнай лямпай;

– У. К. шпацыруе па бульвары.

Пагутарыў з праф. Мальдзісам. Ён прыгадаў, што Уладзімір Сямёнавіч выходзіў на балкон даволі рэдка. Што да лямпы, пры дапамозе якой пісьменнік сігналіў свайму сябру (гл., напрыклад, тут), Адам Іосіфавіч не памятае дакладна, як яна выглядала; кажа, што гэта быў не «грыбок». Мажліва, нешта падобнае:

Крыніца выявы

А. Мальдзісу найбольш спадабаўся варыянт «Караткевіч шпацыруе па бульвары» (пагатоў такі шпацыраваў, і ў булачную на рагу з вул. Асіпенка, згаданую ў ч. 2, заходзіў). Але ж як выглядаў бульвар Шаўчэнкі ў канцы 1960-х – пачатку 1970-х? Папраўдзе, беднавата.

Крыніца: onliner.by

У канцы бульвара 50 год таму адкрылі кінатэатр «Маяк», які, без сумневу, Караткевіч таксама наведваў. З 1976 г. гэтая ўстанова называецца «Кіеў» (справа – фота 2020 г.)

А што калі намаляваць, як пісьменніка натхняе сучасны бульвар? Пасланне з празрыстым падтэкстам: Караткевіч не застаўся ў сваім часе, ён дагэтуль сярод нас…

Наступныя варыянты я не абмяркоўваў з прафесарам, аднак і яны, па-мойму, заслугоўваюць разгляду:

«Караткевіч з галубамі». Алюзія на вядомы анекдот, прыведзены ў кнізе Мальдзіса:

Віктар Карамазаў расказваў мне (а потым і апісаў) такі выпадак. Караткевіч часта хадзіў на Старажоўскі рынак, дзе любаваўся рознай жывёлай. Яго ўжо там ведалі — асабліва прадаўцы сабак і птушак. І вось аднойчы падыходзіць ён да «галубятніка» і абураецца тым, што той трымае такіх прыгажуноў у цеснай клетцы. Гандляр здзекліва адказвае: «Калі шкада — то плаці: выпушчу на волю». «Колькі?» «Па дзясятцы за кожнага!» Караткевіч аддаў тады ўвесь свой ганарар. Браў кожнага голуба з клеткі і трыумфальна ўзнімаў увысь: ляці!

Каб жа гэтак рамантычна ўсё і завяршалася… Адам Іосіфавіч дадае: «А тыя птахі… вярталіся звычным шляхам да гаспадара, у яго клеткі». Але чаму б не дапусціць, што некаторыя птушкі насамрэч здабывалі волю дзякуючы пісьменніку?

Яшчэ адна галубятня ў Каштанаўцы (побач з вул. Кахоўскай, 38); на месцы рынка цяпер мемарыяльныя брацкія могілкі, дзе спачываюць ахвяры Першай сусветнай

«Караткевіч не без суму паглядае на бег кінастужкі ў праектары». Менавіта ў канцы 1967 г. быў завершаны першы мастацкі фільм паводле сцэнарыя У. К. – «Хрыстос прызямліўся ў Гародні» (рэжысёр Уладзімір Бычкоў). Фільм быў забракаваны кінаначальствам і больш чым 20 год шырока не паказваўся. Справаздача кіначыноўніка Іваноўскага многае тлумачыць: «Адбылася дэвальвацыя жанру: замест гістарычнага твора мы атрымалі павярхоўныя, маламастацкія сцэны… Крыўдная няўдача здольнага рэжысёра» («ЛіМ», 28.11.1969).

Агулам, не шанцавала Караткевічу з экранізацыямі – усе яны дужа прыблізна перадавалі дух яго твораў, і чым далей (1967, 1979, 1983 гг.), тым больш прыблізна. Вось чаму, дарэчы, я не схільны прэзентаваць дом № 48 па вул. В. Харужай як той, што паказаны ў «Чорным замку Альшанскім», дарма што адсылкі да Старажоўскага рынка і Мальдзіса з яго кватэрай на 1-м паверсе вул. Чарвякова проста кідаюцца ў вочы…

Раніцай мяне разбудзіў залівісты крык пеўня, а пасля адчайнадушнае, надрывістае кувіканне парасяці: відаць, неслі ў мяху.

– Не хачу-у! Пусці-і-це! Пусці-іце!

Як на вёсцы. І кожную нядзелю мне вось так прыемна. І гэта адна з прычын, чаму я люблю сваю хату…

Нават мне немагчыма ўседзець на месцы кожную нядзелю, калі цераз тракт ад майго дома адкрываецца рынак худобы: коні, каровы, свінні, залатыя рыбкі, авечкі, галубы, трусы, лясное звяр’ё, птушкі, сабакі і ўсё жывое.

Да таго як агарадзілі квартал – дзядзькі з вазамі стаялі сабе на тратуарах, а здаравушчыя мацёры, адваліўшы саскі, ляжалі, мілыя, на газоне.

Аднойчы мой сябар Алесь Гудас (а ён жыве на першым паверсе) у нядзелю сядзеў за пісьмовым сталом, а проста пад акном яго кабінета спыніўся воз. Дзядзькі нешта прадалі і вырашылі замачыць куплю-продаж. З рыльца. Убачылі яго і пачалі круціць пальцамі каля лоба. І сапраўды, дурань нямочаны: людзі весяліцца збіраюцца, нядзеля, а ён працуе. Алесь пакруціў пальцам у адказ, прынёс і падаў ім у акно шклянку. Тады яны першую налілі яму. Жонка пасля ледзь з глузду не з’ехала: адкуль выпіўшы? У хатніх туфлях не выходзіў, у хаце ані кроплі спіртнога, а ён глядзіць і не дужа разумна ўсміхаецца.

Харошы куток! Шкада, калі рынак куды-небудзь перанясуць. І, галоўнае, у двух кроках ад «вёскі», ад таго куточка, занесенага на брук, вулачка, далей бульвар і шумны вялікі горад. І дома і замужам.

Адсылкі да славутага мінскага раёна відавочныя ў рамане 1979 г., але не ў фільме 1983 г., каторы ў ХХІ ст. проста балюча пераглядаць. Няма ў фільме ні рынка, ні «пад’езда кавалераў»…

У маім доме пяць паверхаў і чатыры пад’езды. Мой пад’езд трэці. Завуць яго «пад’ездам старых кавалераў» нездарма. Па невыказнай іроніі лёсу ўсе мужыкі ў ім (пра незамужніх дзяўчат не кажу) або нежанатыя, або ўдаўцы, або…

Бракуе ў фільме 1983 г. і многага іншага, найперш фірмовых караткевіцкіх досціпаў. Навошта Караткевіч пасля канфліктаў з «Беларусьфільмам» у пачатку 1980-х зноў звязаўся з кінастудыяй? Магчымае тлумачэнне ёсць у той жа кнізе Мальдзіса. У 1960-х ягоны сябар казаў так:

— Ні чорта вы не шупіце ў кіно! — злаваў Караткевіч. — Гэта ж магутная сіла! Раман у нашых беларускіх умовах прачытае ну дзесяць, ну дваццаць тысяч чалавек. А добры фільм паглядзяць мільёны. Разумееце, якая мажлівасць уздзейнічаць на народ, абуджаць яго годнасць, яго памяць.

Пры ўсёй павазе да Караткевіча, гэта было паляванне на двух зайцоў з прадказальным вынікам. Апошні раман класіка чыталі многія, ён выдаваўся ў серыі «Школьная бібліятэка», але героі не пайшлі ў народ (відаць, і праз пасрэднасць іх кінематаграфічнага ўвасаблення)… Пра Антона Косміча ў Беларусі чулі, па-мойму, куды менш, чым пра самога Караткевіча. І кватэра № 26, у якой жыў кніжны герой, не прыцягвае «фанатаў» так, як «нячыстая кватэра» вабіла чытачоў булгакаўскага рамана «Майстар і Маргарыта» (калі ў 1990 і 1995 гг. я бываў у Маскве, то заходзіў у пад’езд па Вялікай Садовай, 10 – дзівіўся там на «народную творчасць», усялякія вычварныя графіці).

У пад’ездзе на В. Харужай усё ціха-мірна

Зміцер Бартосік у 1999 г. гутарыў з жыхарамі дома № 48 па вул. В. Харужай – здаецца, нават тыя, хто ўспомніў Караткевіча як свайго суседа, не дужа былі знаёмы з яго творчай спадчынай…

Старая настаўнiца з чацьвертага паверху паскардзiлася мне на пісьменьніка за тое, што той, п’яны, пераблытаў паверхi i вельмi яе напалохаў сярод ночы, ломячыся ў яе цiхае гняздо. Крыўда бабулi была настолькi натуральнай, быццам iнцыдэнт адбыўся ня тры дзясяткi гадоў, а пару дзён таму.

Пабыўшы ў ролi ўчастковага мiлiцыянта, я падняўся на пяты, цалкам закратаваны паверх. Пажылы iнжынэр з-за кратаў паведамiў мне, як ён шкадуе, што ўвесь час адмаўляў Караткевiчу скласьцi кампанiю за пляшкаю гарэлкi. “Я ведь к водке отношусь строго отрицательно, –- сказаў ён, –- а сейчас было бы что вспомнить. И даже, может быть, рассказать что-нибудь вам”.

Вядома, нi старых кавалераў, нi высакародных псыхiятраў, нi адстаўных шпiёнаў у гэтым пад’езьдзе нiколi не пражывала. I што самае для мяне дзiўнае – «Чорнага замку» з апытаных мною жыхароў нiхто не чытаў…

Новага апытання сёлета я не ладзіў, таму што не бачу сэнсу. Мая выснова такая: калі дом, пад’езд і двор за 40 гадоў не сталі «культавымі» дзякуючы раману, то наўрад ці ўжо стануць. Але неяк вылучыць іх на фоне паўсядзёншчыны ўсё ж варта; многае тут у нашых руках і нагах.

Караткевічы і Мальдзісы перад тым самым пад’ездам. Люты 1971 г.

Як прыцягнуць увагу не тое што да дома, а да цэлага квартала, гаварылася ў папярэдніх частках майго «даследавання», дый у пачатку гэтай. Да гарадскіх уладаў звяртацца (пакуль што) не рызыкую. Мяркую, яны ў прынцыпе не супраць Караткевіча і яго твораў – не адкінулі ж прапанову беларускіх літаратараў назваць вуліцу ў Мінску імем Гервасія Вылівахі або Алеся Загорскага, хоць і марудзяць з ажыццяўленнем – але… Ёсць не абы-якая верагоднасць, што пад эгідай ідэолагаў усё звядзецца да абсурду і кічу. Падобна, так здарылася ў Бабруйску, дзе пасля 2006 г. пачалася «бабраманія»: «у дварах сталі рабіць прымітыўныя фігуркі гэтых жывёл для дзіцячых пляцовак, на пакетах з малаком друкавалі баброў, зрабілі яшчэ некалькі аналагічных скульптур і паставілі іх у разных раёнах горада…» Карацей, лепей, каб ініцыятыва ішла «знізу», а ўдзел гарвыканкама/мінкультуры быў чыста сімвалічны.

Ілюстрацыя з racyja.com, 17.07.2020

Пакуль суд ды справа, да 90-годдзя Караткевіча добрыя людзі выпусцілі чарговы значок з выявай юбіляра. Можна сказаць, на 90% юбілей ужо адзначаны 🙂

Вольф Рубінчык, г. Мінск

19.07.2020

wrubinchyk[at]gmail.com

Апублiкавана 19.07.2020  22:12