Фрагменты гутаркі Юрася Залоскі з Адамам Мальдзісам (гутарка 1992 г. была апублікавана ў кнізе Ю. Залоскі «Версіі», Мінск, 1995). Прафесар, доктар навук Адам Іосіфавіч Мальдзіс — менавіта «Адамам Іосіфавічам» нябожчыка называлі ў час развітання 05.01.2022 — узначальваў цэнтр імя Скарыны з пачатку і да канца 1990-х.

На развітанне з Адамам Мальдзісам у мінскі Чырвоны касцёл прыйшлі дзясяткі людзей

* * *

— Праца Нацыянальнага навукова-асветнага цэнтра імя Ф. Скарыны, рух вакол яго ствараюць уражанне нейкай засакрэчанасці i таямніцы… Пра Цэнтр ходзяць легенды. Па-першае, легенда «гераічная»: Цэнтр — мозг Адраджэння; па-другое, легенда «лірычная»: што Скарынаўскі цэнтр — збор паэтаў… Ды легенды, вядома, нараджаюцца людзьмі i вакол людзей. Людзі, асобы — душа кожнай установы, тым больш культурнай. Раскажыце, калі ласка, пра калектыў Цэнтра, адносіны паміж супрацоўнікамі, ну i, канешне, ваша стаўленне да «легенд»?

— Што ж, як казаў Караткевіч, чалавек, а тым больш нетрадыцыйная ўстанова павінны абрастаць міфамі, нібы карабель — ракавінкамі. Легенды дапамагаюць у будзённым жыцці, калі яны вырастаюць з рэальнасці. Але міфы пра «мозг Адраджэння» i «збор паэтаў», гаворачы словамі Марка Твэна, яўна перабольшаны. Мы хацелі б стаць «мозгам», але пакуль што, хутчэй, з’яўляемся пальцамі на рабочай, мазольнай руцэ.

Што ж датычыцца паэтаў, дык ix у нас толькі двое — Алесь Разанаў i Алег Бембель (Зьніч). Але плату яны атрымоўваюць (ці, прынамсі, павінны атрымоўваць) не за літаратурную, а за навуковую творчасць. Алесь Разанаў — яшчэ i ўдумлівы даследчык, кваліфікаваны рэдактар. Мецэнацтвам за кошт кволага дзяржбюджэту мы не маем права займацца. Гэта, мабыць, зразумела Галіна Дубянецкая, чые паэтычныя здольнасці я стаўлю вельмі высока, — i падала заяву на звальненне. Для мяне гэта было трагедыяй, але непазбежнай. Як i паступленне ў аспірантуру Iгapa Бабкова.

— Хто цяпер складае ядро калектыву, рэалізоўвае навуковыя праграмы?

— Што датычыцца калектыву, то, я лічу, ён сапраўды складаецца ў сваёй большасці з Асоб. Адны з ix, да прыкладу Уладзімір Анічэнка, Генадзь Каханоўскі, Уладзімір Конан, Вячаслаў Рагойша, Алесь Разанаў, Мая Яніцкая, ужо рэалізаваліся як творцы, як даследчыкі. Іншыя (Алесь Анціпенка, Эдуард Дубянецкі, Лідзія Кулажанка, Сяргей Купцоў, Захар Шыбека) актыўна выяўляюць сваё індывідуальнае «я». Прыходзяць неардынарныя людзі, якія пачынаюць новыя напрамкі: Юрка Вашкевіч — «польскі», Янка Войніч — «літоўскі», Віталь Зайка, які цяпер знаходзіцца на гадавой стажыроўцы ў Оксфардзе, — «габрэйскі», Мікола Матрунчык — «праваслаўны», Святлана Грачухіна, якая атрымала трохгадовую стажыроўку ў Рыме, — «каталіцкі», Сяргей Абламейка — «уніяцкі». А чым не індывідуальнасці Вольга Гапоненка i Марыя Міцкевіч, што працуюць на паграніччы «фізікі» i «лірыкі», ці Юрась Жалезка, які вывучыў з дзесятак замежных моў, перакладае на кожную з ix i да таго пачаў пісаць вершы?!

Ёсць у нас i нямала «непрыкметных» у друку людзей (Валянціна Грышкевіч, Браніслава Котава, Уладзімір Ларчанка, Таццяна Махнач, Наталля Пятровіч, Галіна Урупіна), якія любяць «чарнавую» работу: запаўняюць бібліяграфічныя карткі для Банка інфармацыі, сістэматызуюць архіўныя крыніцы, складаюць даведнік «Літаратурныя мясціны Беларусі». Але гэта якраз — тая глеба, без якой нельга ўзрасціць ураджай нацыянальнага адраджэння.

— Непаразуменне між старэйшымі i малодшымі ў грамадстве ўвогуле, a ў гуманітарнай навуцы i пагатоў, існавала заўжды. Наколькі гэтая праблема актуальная для калектыву «скарынаўцаў»?

— Сваім малодшым калегам я хацеў бы пажадаць толькі аднаго: пераўзысці нас. Пераўзысці найперш сваёй працавітасцю, павагаю да Факта. I больш смела, у параўнанні з нашым, усё ж закамплексаваным пакаленнем уваходзіць у Еўропу, лепш ведаць мовы, здабыткі заходняй культуры. А яшчэ ніколі не зведаць таго, што зведалі мы ў часы таталітарызму. Каўбаса (прынамсі, ліверная) тады нібыта i была. Але быў i страх.

— Што ж, ваша пажаданне каб Богу ў вушы… Але, на маю думку, будзе справядлівым прызнаць, што маладое пакаленне застаецца заложнікам спадчыннага страху старэйшага пакалення. Прыклады? Не была адзначана дзяржаўнай прэміяй за 1992 год фундаментальная праца па скарыназнаўстве з-за таго, што ўзніклі рознатлумачэнні (падкінутыя збоку) імя i вераспавядання Скарыны: ці то «Францыск», ці то «Францішак», ці то «Георгій»; ці то праваслаўны, ці то католік… Дзе тут ісціна, урэшце?

— Імя Скарыны — не прадмет для спекуляцый, тым больш у лістах, адрасаваных Камітэту па дзяржпрэміях, які на дзве трэці складаецца з прадстаўнікоў дакладных навук i таму не змог адразу разабрацца, адкуль i чаму пайшлі сумненні. Скарыну трэба называць толькі так, як ён называў (у прадмовах i пасляслоўях да перакладу Бібліі) сябе сам: Францыскам (часцей) ці Францішкам (радзей). Безумоўна, да каталіцкага хрышчэння (для мяне гэта несумненны факт) у яго было праваслаўнае імя. Можа — i Георгій. Але гэта трэба яшчэ даказаць — абапіраючыся на дакументы, а не на магчымую апіску каралеўскага канцылярыста.

Што датычыцца веравызнання Скарыны, дык для мяне бясспрэчна, што, будучы католікам i адрасуючы свае выданні праваслаўнаму люду «посполитому», паядноўваючы ўсходні i заходні абрады, ён найперш адчуваў сябе хрысціянінам, чым паказвае прыклад i нам. Абапіраўся на старажытнахрысціянскія традыцыі. Прадбачыў, што рэлігійнае супрацьстаянне фатальна адаб’ецца на лёсе яго народа, яго нацыянальнай самасвядомасці. Тут Скарына блізкі да ідэй сучаснага экуменізму. Як i полацкія бернардзінцы (паводле Я. Кантака, у ix, паслядоўнікаў св. Францішка, сям’я Скарынаў прыняла хрост), што, хрысцячы ў каталіцкую веру, прызнавалі важным i першы, праваслаўны хрост.

Адсюль — i «надканфесійнасць» Скарыны, адчуванне належнасці i да праваслаўнага, i да каталіцкага светаў. Найперш Скарына — Асоба, пачынальнік беларускага Адраджэння. Яго веліч (асабліва як перастваральніка Бібліі) мы, як паказвае практыка, цяпер толькі пачынаем усведамляць…

— Быў Скарына i ці не першым беларускім прадпрымальнікам, што сам шукаў сродкі на выданне сваіх кніг, займаўся камерцыяй. Выдае, Скарынаўскі цэнтр не пазбег долі свайго патрона: вядома пра вашыя сувязі з фондам амерыканскага капіталіста Дж. Сораса. Па-ранейшаму за мяжой лягчэй знайсці паразуменне ў культурных патрэбах, чым у роднай дзяржаве?

— З фондам «Сорас-Беларусь» у нас сапраўды ўсталёўваюцца добрыя адносіны. Яго кіраўнік, спадарыня Элізабет Смэдлі, прапанавала мне ўвайсці ў лік яго заснавальнікаў (вядома, сімвалічных, бо ўклад тут магчымы толькі ў выглядзе ідэй). Але да якога канкрэтнага фінансавання яшчэ далекавата. Таму спадзяёмся найперш на свае сілы. Пры ўдзеле Міжнароднай асацыяцыі беларусістаў створаны навукова-вытворчы цэнтр «Аднова», на чале якога стаў вопытны i ініцыятыўны прадпрымальнік Аляксей Кудрэйка. Зоймецца ён i выдавецкай дзейнасцю. А пры нашым Цэнтры ствараецца дабрачынны фонд «Скарынія».

Адчуваем мы дапамогу i ад вядомай беларускай фірмы «Дайнова». Верыцца, нашы мамантавы, траццяковы i марозавы на падыходзе.

— У комплексе праблем, звязаных з будоўляй Усебеларускага Дому ёсць i зусім канкрэтныя. Напрыклад, працэс вяртання твораў матэрыяльнай і духоўнай культуры беларусаў, што «шляхамі няправеднымі» апынуліся за мяжою. Вы, як вядома, уваходзіце ў абедзве «камісіі вяртання» — Беларускага фонду культуры i Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь. Можаце сёння параўнаць, які аб’ём культурнай спадчыны беларусаў знаходзіцца тут, дома, a які — па-за межамі краіны? I ці мажліва неяк храналагічна ўзнавіць працэс вывазу культурных каштоўнасцяў з тэрыторыі сучаснай Беларусі, калі ён пачаўся i ў якім кірунку вывезена больш на Захад ці на Усход?

— Вываз каштоўнасцяў пачаўся яшчэ ў XVI стагоддзі: прыгадаем паход Івана Грознага, калі ў Маскву трапілі зборы з Полацка. Дарэчы, у друку прамільгнула вестка, што ў Аляксандраве выяўлена бібліятэка Івана Грознага. Калі гэта так, то трэба пацікавіцца, што там ёсць з полацкіх кніг — рукапісных i друкаваных.

Што ж датычыцца накірункаў, дык на ўсход трапіла больш, чым на захад. У пасляваенныя гады многае з таго, што было вывезена ў Германію, праследавала «транзітам» праз Беларусь — у Расію. Да прыкладу — каменныя «бабы» з Мінскага музея i інш.

Над праблемай пошукаў, фіксавання i вяртання нашых скарбаў сёння ў нашым Цэнтры працуе цэлы аддзел. Выдадзены зборнік «Вяртанне». З апублікаваных там дакументаў вынікае, што толькі ў Маскве i Пецярбурзе ці толькі ў Варшаве i Кракаве беларускіх матэрыяльных каштоўнасцяў болей, чым ва ўсіх зборах Беларусі, разам узятых. Усё гэта, у сілу сваіх магчымасцей, мы імкнёмся выявіць i вярнуць. Не заўсёды, на жаль, для гэтага ёсць юрыдычныя падставы. У такім выпадку вяртанне — гэта публікацыя, мікрафільмаванне або дэманстрацыя на абменных выставах.

— Ці існуе нейкая дзейсная працэдура вяртання духоўнай спадчыны — хаця б у межах СНД, i чаго можна чакаць у гэтай справе ў бліжэйшы час?

— Дзеля гэтага створана спецыяльная міждзяржаўная камісія. Нядаўна ў Мінску адбылося яе першае пасяджэнне. Мы распрацавалі праект адпаведнага пагаднення паміж краінамі СНД, палажэнне аб дзейнасці камісіі. Але… прадстаўнікі Расійскай Федэрацыі на пасяджэнне не з’явіліся i нічым сваю адсутнасць не растлумачылі…

Больш перспектыўна, на мой погляд, выглядаюць нашы двухбаковыя беларуска-украінскія, беларуска-літоўскія i беларуска-польскія ўзаемадачыненні. Перамовы, афіцыйныя i напаўафіцыйныя, тут ужо вядуцца, i яны могуць даць добры плён. Прынамсі, новы міністр культуры i адукацыі Літвы спадар Д. Трынкунас у час візіту ў Мінск прыхільна аднёсся да ідэі аднаўлення Віленскага беларускага музея, украінскія калегі — да вяртання ў Гродна бібліятэкі Храптовічаў. У Наваградскі краязнаўчы музей перададзены архіў ураджэнца Беларусі, аднаго з пачынальнікаў амерыканскай астранаўтыкі прафесара Барыса Кіта, што цяпер жыве ў Германіі. Трэба думаць, працэс гэты будзе развівацца.

— Мне здаецца, наша грамадскасць яшчэ не ўсвядоміла як след, што гэта значыць — не мець у сябе дома большую частку спадчыны… Дык на што, на якія рэаліі спадзявацца беларусам у такім становішчы? Вы, наколькі мне вядома, прыхільнік беларуска-літоўскага геапалітычнага паяднання?

— У будучыню гляджу аптымістычна. Бо ўнутраны, духоўны патэнцыял беларускай нацыі на сёння яшчэ далека не рэалізаваны. I рэалізуецца ён, відаць, не раней, як у новым тысячагоддзі. Што ж датычыцца беларуска-літоўскай супольнасці, то само жыццё, эканамічны i палітычны крызіс падштурхоўваюць нас (як бы мы таму ні супраціўляліся) да такога з’яднання. Гэта адпавядала б нашай гістарычнай традыцыі (залаты век у Вялікім княстве Літоўскім), інтарэсам абодвух народаў. Тая граніца, на якую цяпер затрачваецца столькі сродкаў, была праведзена адвольна, «па жывому», i тое, што творыцца на гэтай граніцы (да прыкладу, у маіх Гудагаях), нагадвае змрочны фарс, патрэбны хіба што прыхільнікам новых карабахаў ці босній…

Беларуска-літоўская супольнасць павінна стаць часткай цэнтральна-еўрапейскай супольнасці. Нездарма географы сцвярджаюць, што цэнтр Еўропы знаходзіцца недалёка ад Мінска…

— Дзякуй, Адам Восіпавіч, за гутарку, i хай зладжваецца надалей праца Цэнтра імя Ф. Скарыны.

А. Мальдзіс. Фота з «Рэгіянальнай газеты»

Піша філолаг, кандыдат навук Сяргей Запрудскі (Siarhiej Zaprudski), 04.01.2022:

Адам Мальдзіс пражыў доўгае і шчаслівае жыццё.

Ён быў чалавекам-інстытутам, чалавекам-міністэрствам, чалавекам-аркестрам. Яму было наканавана адкрываць мацерыкі беларускай літаратуры і культуры XVII-XIX стагоддзяў і жыць у цэнтры беларускай літаратуры і культуры ХХ-ХХІ стагоддзяў. Ён вывучаў і песціў беларускую дыяспару і замежную беларусістыку, рупіўся пра беларускія каштоўнасці за мяжой.

Адам Іосіфавіч быў гісторыкам літаратуры і культуры, літаратуразнаўцам і літаратурным крытыкам, журналістам і навукоўцам, бібліёграфам і біёграфам, празаікам і публіцыстам, рэдактарам і публікатарам, стваральнікам навуковых напрамкаў і трэндаў, скарына- і караткевічазнаўцам, дыпламатам і адміністратарам, акадэмікам і «прафесійным беларусам», паланістам, літуаністам, украіністам, русістам, германістам. Ён гасцінна прымаў у Мінску шведаў і чэхаў, ізраільцян і венграў, японцаў і карэйцаў, славакаў і фінаў, амерыканцаў і французаў, брытанцаў і балгараў, нарвежцаў і індыйцаў, шматлікіх гасцей з беларускіх рэгіёнаў, усім служыў сваімі энцыклапедычнымі ведамі ў беларушчыне. Мальдзіс быў таленавітым арганізатарам і выдатным грамадскім дзеячом. За часамі Нацыянальнага навукова-асветнага цэнтра ў рамках Міжнароднай асацыяцыі беларусістаў да яго шырокай плынню сцякаліся ўсе сусветныя беларусістычныя ініцыятывы, ён быў цэнтрам прыцягнення соцен неабыякавых людзей і аб’яднаў вакол сябе выдатных прафесіяналаў з усяго свету. З 1991 па 2005 гады ён арганізаваў чатыры міжнародныя кангрэсы беларусістаў і шэраг міжнародных канферэнцый, увекавечаных у выдадзеных 30 тамах серыі «Беларусіка Albaruthenica».

Лёс суліў мне ў 2005 годзе пераняць у Адама Мальдзіса пасаду старшыні Міжнароднай асацыяцыі беларусістаў. У гэты час арганізацыя магла дзейнічаць у значнай ступені таму, што мы стаялі на плячах тытана. Мальдзісава школа жыцця і служэння беларусістыцы, яго вялікае шчодрае сэрца, дасціпнасць і такт, прыхільнасць і далікатнасць застануцца ў памяці соцен беларусістаў ва ўсім свеце.

Бывай, дарагі Адам Іосіфавіч!

Пухам табе родная астравецкая зямля…

***

Вольф Рубінчык, 09.01.2022:

Не сказаць, каб выдатна быў знаёмы з А. І. Мальдзісам, але нябожчык, здаецца, няблага да мяне ставіўся, таму пішу…

Першы раз пачуў Адама Іосіфавіча, калі ён выступаў на «свяце яўрэйскай кнігі» (ладзіліся такія ў Мінску пад канец 1990-х). Запомнілася, што прафесар агітаваў за ўжыванне слова «габрэі» — замест «яўрэяў» і «жыдоў».

Потым, у 2000-м, заходзілі мы з Алесем Астравухам у Скарынаўскі цэнтр на вул. Рэвалюцыйнай, 15, каб даведацца, што ў іх ёсць з ідышнай літаратуры. Прафесар к таму часу ўжо страціў пасаду дырэктара, але меў свой кабінецік як загадчык аддзела (спадзяюся, не памыляюся з яго тагачасным статусам). Прыняў нас ветліва, паказваў «кнігі памяці», выдадзеныя за мяжой яўрэямі-выхадцамі з Беларусі, — пінскую помню дакладна. Перад гэтым у мяне доўга збіраліся ўдакладненні-заўвагі да шасцітомнага даведніка «Беларускія пісьменнікі» (1992—1995), рэдагаванага Мальдзісам, і я палічыў дарэчным сёе-тое выказаць. Адам Іосіфавіч аджартаваўся прыкладна так: «О, зараз можаце ўсім казаць, што самога Мальдзіса паправілі!» Мяркую, разумеў ён, што перавыдання даведніка не прадбачыцца.

Будынак Скарынаўскага цэнтра ў колішнім «доме Каплана» (цяпер тут пасольства Швецыі). Фота з вікіпедыі

У 2001 г., калі збіраў подпісы ў абарону сінагогі на вул. Дзімітрава, 3, апынуўся на нейкай імпрэзе, дзе прысутнічаў і А. Мальдзіс. Прапанаваў яму (тагачаснаму намесніку прэзідэнта беларускага ПЭН-цэнтра) падпісаць зварот… атрымаў рэзкаватую адмову. Здалося, што прафесара ўвогуле напружваюць падобныя прапановы.

У 2002 г. павіншавалі мы Адама Іосіфавіча з 70-годдзем у газеце «Анахну кан». Там было ўсяго некалькі радкоў, але юбіляру яны спадабаліся, і неўзабаве я знайшоў у паштовай скрыні канверт з кніжкай пра Ігнацага Дамейку, падпісанай аўтарам (спецвыпуск часопіса «Кантакты і дыялогі», №№7-8, 2002). Потым А. Мальдзіс адправіў мне колькі паштовак з віншаваннямі. У 2000-х не раз пісаў і казаў, што выданні кшталту «Анахну кан»/«Мы яшчэ тут!» цікавяць яго, што ён выкарыстоўвае іх у працы. А ў 2011-м ласкава падзякаваў па тэлефоне за кніжку «На ізраільскія тэмы». І паскардзіўся: «Мы адзіная краіна ў свеце, якая недаацэньвае навуковую бібліяграфію!» Я не стаў спрачацца, але падумаў, што не толькі бібліяграфію ў нас недаацэньваюць.

Адна з паштовак — віншаванне з 2010-м годам

Апошні раз гутарыў з прафесарам, каторы ўжо не выходзіў з кватэры, у ліпені 2020 г. — пры дапамозе яго сына Яраслава. Задаў я «Мальдзісевічу» шэраг пытанняў пра яго сябра Уладзіміра Караткевіча, і даволі змястоўныя адказы ўставіў у сваю публікацыю.

Мальдзісаў пад’езд

Нярэдка бываю каля дома № 18 па мінскай вул. Чарвякова, дзе з канца 1960-х жыў (карцела напісаць «жыве») А. І. Мальдзіс. Гэта харошы раён; даследчык атабарыўся тут на паўстагоддзя з гакам, пакуль, памерлы 3 студзеня, не вярнуўся ў Астравеччыну… Светлая Вам памяць, Адам Іосіфавіч, і даруйце, калі што не так.

***

Зміцер Дзядзенка, 09.01.2022:

З Адамам Мальдзісам я пазнаёміўся ў 1989-м. Мяне, студэнта-першакурсніка, папрасілі запрасіць Адама Восіпавіча на святкаванне дня нараджэння Караткевіча. Акурат тым часам ён пачаў публікацыю ў часопісах сваіх успамінаў пра славутага сябра-пісьменніка.

Тая першая сустрэча адбылася ў кабінеце навукоўца ў Акадэміі навук, дзе акрамя яго сядзелі яшчэ два супрацоўнікі (на жаль, не магу сказаць, хто менавіта). Мальдзіс прыветна выслухаў і — адмовіўся: сказаў, што яго ўжо запрасілі на гэтую дату іншыя, і прапанаваў запрасіць Рыгора Барадуліна — яшчэ аднаго сябра Караткевіча…

Затое для аршанскіх музейшчыкаў Адам Восіпавіч перадаў тады свой каштоўны падарунак — перадрукаваныя ім беларускія песні з «Аршанскага сшытку», зборніка вершаў XVII стагоддзя. Гэты сшытак навуковец выявіў у адной з польскіх бібліятэк.

Калі згадваюць Адама Мальдзіса, кажуць пра ягоныя энцыклапедычныя веды. І сапраўды, гэта была хадзячая энцыклапедыя беларусістыкі. Веды пра жыццё і побыт шляхты ў XVII стагоддзі, пра беларускіх літаратараў ХІХ стагоддзя, пра беларуска-літоўскія літаратурныя повязі, пра літаратараў ХХ стагоддзя…

Ён быў хіба што адным з апошніх волатаў Беларушчыны ХХ стагоддзя, чыю ролю цяжка пераацаніць.

Апублiкавана 10.01.2022  23:58