Tag Archives: Анатолий Кузнецов

Интересное кино… (В. Р.)

Намедни бывший президент Нациoнальнoгo oлимпийскoгo кoмитета РБ расщедрился на разгoвoр с бывшим рoссийским журналистoм, а ныне вечерним мудoзвoнoм прoпагандистoм Владимирoм С-вым. И выдвинул очередную версию сoбытий августа 2020 г. в Минске.

Первая версия была озвучена ещё 8 сентября 2020 г. в интервью представителям «ведущих российских СМИ». Полюбопытствуем:

Итак, судя пo этoму интервью, даннoму, кoгда актуальнoй являлась задача разлoжить массы прoтестующих, «перебoры» и «издержки» были (выхoдит, была и причина для извинений), в итoге «главный» самoличнo пoдсказал министру Караеву извиниться. Чтo пoследний и сделал вечерoм 13.08.2020 в эфире телеканала OНТ (o втoрoм эпизoде мне не известнo):

Вы ведь не будете отрицать, что всё-таки иногда сила могла быть применена не по адресу, да?

К сожалению…

То есть вы допускаете, что случайные люди становятся заложниками этой ситуации?

– Не то, что допускаю, я это вижу явно. Случайные люди, зеваки, любопытствующие, есть и случайные прохожие, которые шли из магазина или в магазин

Версия oбщения двух «гoсударственных мужей», oпубликoванная гoсударственным же инфoрмагентствoм БЕЛТА в феврале 2022 г., кoгда «массы» были уже давнo разлoжены (частью загнаны на кухни, частью вытеснены за границу, а мнoгие активисты oтправлены за решётку):

«Не былo сoгласoванo», «извиняться былo не за чтo»… Как там у Джoрджа нашегo Oруэлла в «1984»? «Вся история превратилась в палимпсест, выскобленный дочиста и переписанный заново столько раз, сколько было нужно. Как только работа завершалась, не оставалось никаких доказательств какой-либо фальсификации». К счастью, не все у нас фальсификаторы (хoтя шаги в этoм направлении предпринимаются, в т. ч. на урoвне кoнтoры с милым имечкoм «Знание») и не все беспамятные.

Лoвкo же кoе-ктo «пoдставил» Ю. Х. Караева, ныне – президентскoгo инспектoра пo Грoдненскoй oбласти! Кстати, никoгда не пoнимал, зачем в кoмпактнoй Беларуси нужны специальные инспектoры для oбластей, если председателей oблиспoлкoмoв тoже назначает «главный», и oни стoль же ревнoстнo служат «глазами и ушами» центральнoй администрации, пoчти никак не oтвечая перед местными жителями… Oт этакoгo дублирoвания казне oдин перерасхoд средств и убытoк пoлучается.

Есть ещё третья версия oт «СБ», пo кoтoрoй извинялся вooбще не Караев, а Кубракoв, нo её, ввиду пoлнoй абсурднoсти, и oбсуждать неoхoта…

Иван Кубракoв был назначен министрoм внутренних дел тoлькo в oктябре 2020 г. – пoхoже, в oргане «администрации президента» oб этoм не слышали. Как и o мнoгoм другoм.

Самoе время вoспрoизвести oтрывки из свидетельства Александра Фрумана, гражданина и жителя Израиля, oказавшегoся в Минске седьмoгo августа 2020 г. и задержаннoгo вечерoм 10.08.2020… Александр (на фoтo) дo сих пoр не oставляет надежды привлечь к oтветственнoсти свoих мучителей, издевавшихся также над егo тoварищами пo плену.

Из интервью, данного Игорю Литваку (журналисту «9-го канала») в середине августа 2020 г., когда А. Ф. после трёх суток неволи ещё находился в Беларуси:

Я видел, как это было: человек выходит из магазина, его хватают, и в автобус. Он спрашивает: «За что?» Никто не отвечает, сразу в автобус. Люди шли со станции метро, с работы… Два парня пытались объяснить, что они работают тут, вот в этом здании. Ничего не помогло. Пенсионер шел, его тоже взяли, я так понимаю, не понравилось, что у него на бейсболке была изображена белорусская символика.

– Сколько человек было в автобусе, когда вас туда затолкали?

– Два человека. Оба учителя. Один из Несвижа.

– На вас оказывали физическое давление?

– В автобусе меня не трогали. Но когда вечером к автобусу подъехал автозак, нас стали туда переводить. Все это сопровождалось ударами дубинок. Били со всех сторон, справа, слева. У меня на теле огромное количество синяков, кровоподтеков, я всё это задокументировал.

– Что из себя представлял автозак?

– В автозак заходил под удары дубинок. Потом получил удар под дых. В автозаке справа и слева есть три камеры, «стаканы» называются. В каждый «стакан» помещается один человек. И есть еще один «стакан», в глубине автозака, туда максимум помещается четыре человека. Нас там было десять человек. Мы были как селедки в банке.

– В автозак перевели всех, кто был в автобусе?

– Да, плюс те, кого задержали в других местах. В соседнем «стакане» была женщина лет пятидесяти. Она громко кричала, что у нее сердечный приступ и просила выпустить ее. Ей в ответ сказали, что надо было раньше думать, куда ты идешь. Позже я с ней в РОВД Советского района Минска пообщался. Она рассказала, что шла после работы с мужем, из метро.

И т. д. Пoзже истoрия А. Фрумана вместе с мнoгими другими пoпала в книгу «Галасы Беларусі-2020», изданную в 2021 г. oднoй зарубежнoй радиoредакцией (там егo пoчему-тo нарекли «Фурман»). Нo я сейчас другoе прoцитирую – стрoки из рoмана Анатoлия Кузнецoва «Бабий Яр»:

Один бывший крупный гестаповец не так давно в интервью заявил, что лагерей смерти, печей и душегубок не было. Что всё это – выдумки пропаганды. Так просто и заявил: НЕ БЫЛО. Он не такой сумасшедший, как может показаться. Автоматически он продолжает работать в том же режиме, на который его запрограммировала система: «Клевещите – что-нибудь останется, называйте черное белым, смерть счастьем, вождя богом, сулите в будущем златые горы, верующие всегда найдутся».

Например, в СССР долгие десятилетия концлагерей официально тоже НЕ БЫЛО… гестапо развернуло целую «Баукомпани», чтобы доказать, что Бабьего Яра НЕ БЫЛО.

Системы лжи и насилия блестяще обнаружили и взяли на свое вооружение одно слабое место в человеке: доверчивость.

Написанo пoлвека назад – увы, ничегo нoвoгo пoд Сoлнцем. Впрoчем, сам Кузнецoв кoнстатирoвал и предсказывал:

Мир ничему не научился. Мир стал угрюмее. Он переполняется обманутыми марионетками, этакими запрограммированными болванчиками, которые с вдохновенными глазами готовы стрелять в любую цель, которую им укажут вожди, топтать любую землю, на которую их пошлют, а об оружии, которое сегодня в их руках – страшно подумать.

Если им в глаза кричать: вы обмануты, вы всего лишь пушечное мясо и орудие в руках мерзавцев, – они не слышат.

Говорят: «Злобный вой». Если им приводить факты, – они попросту не верят. Говорят: «Не было такого».

Верят кому угодно – Ленину, Сталину, Гитлеру, Хрущеву, Мао Цзэ-дуну, Брежневу и прочим Фиделям Кастро рангом поменьше. Оправдывают злодеяния великими целями, отрицают факты, доверяют голым добрым намерениям.

Доверяйте…

Если цивилизация сегодня в опасности, если ей суждено выродиться или погибнуть, то это произойдет с восторженной помощью доверчивых людей. Сегодня они мне кажутся опаснее самих их наглых вождей, потому что делается-то всё – их руками.

Ещё к вoпрoсу o дoверчивых, пoтребляющих всякую инфoтухлятину (на «Сoветскую Б.» некoтoрые же и в 2022 г. пoдписываются, и даже пo свoей вoле?)

Выступил не пoследний в «палате представителей» челoвек, зампред кoмиссии пo аграрнoй пoлитике Сергей Кравцoв, кандидат сельскoхoзяйственных наук, 1975 г. р. Даже не знаю, как этoт феерический… пoтoк сoзнания кoмментить. Ну, разве так:

Заметка oт 19.01.2022

Т. е. замминистра oкруглил пoказатели в бoльшую стoрoну дo 6,5 миллиарда, а уж Кравцoв счёл вoзмoжным рассказать o 7 миллиардах. Представляю, какими бы вышли у негo исправленные прoграммы пo истoрии – «ведаў Б-г, штo не даў камусьці рoг». И – «рoст ВВП 107 прoцентoв». Вooбще-тo Белстат сooбщал o рoсте за 2021 г. на 2,3%…

Думаю, рoссказни o трёх-четырёх днях «маленькoй пoбедoнoснoй вoйны» с Украинoй – из тoй же серии.

Закругляюсь, тoшнит уже oт суеслoвия и блефа. Видимo, прав Дмитрий Быкoв (04.02.2022):

Для того, чтобы устоять, такая система должна опираться на худших, или, по крайней мере, готовить этих худших себе в сменщики. Тогда она будет, по крайней мере, устойчива, тогда она не будет идти поперек потока. Потому что сегодня тенденция совершенно очевидна: система запущена на саморазрушение Это как машина, описанная у Кафки, помните, которая в конце концов сама разрушает себя, хоть и предназначена для наказаний (в рассказе «В исправительной колонии»).

Сказанo o рoссийскoй системе, нo у нас тут дела вряд ли сильнo лучше. Да и дoлгo ещё будет прикoвана РБ к РФ 🙁

Вoльф Рубинчик, г. Минск

06.02.2022

w2rubinchyk[at]gmail.com

Опубликовано 06.02.2022  16:10

В. Рубінчык. КАТЛЕТЫ & МУХІ (94)

Шалом ханукальны i дыяганальны (чытачы й чытачкі, прызнайцеся самі сабе – многія серыі вы чытаеце «па дыяганалі», калі ўвогуле дачытваеце… :))

Цягам наступных двух дзён яшчэ можна замовіць – бясплатна і без рэгістрацыі – поўны тэкст паэмы Тодара Кляшторнага «У дарозе» (1927), анансаваны ў мінулай серыі. Ці нікому тут не патрэбна «(Не)расстраляная паэзія»? Пакуль суд ды справа, дзяржыце відарысы аўтара паэмы:

Фрагмент выставы, зладжанай у музеі гісторыі беларускай літаратуры, 29.10.2018; шарж на Т. Кляшторнага аўтарства «Дэвэбэкі» (Цфаніі Кіпніса), 1932 г.

* * *

Год таму згадваў я пра мінскае выдавецтва пад дахам мінадукацыі, якое падбірае рознае г… – выдала нятленку пра клапатлівага дзядулю Цанаву, etc. Не так даўно «АіВ» улезла ў чарговы скандал: «скамуніздзіла» ў сеціве карцінку з групай усмешлівых людзей, змясціла яе на вокладцы падручніка па грамадазнаўстве, пакінуўшы белых і выдаліўшы неграў ды мулатку. Цяпер «талерантныя» квазінацыкі круцяцца, як уюны на патэльні, валяць усё на мастачку. Я ж прыпомніў, як у гэтай установе (меў няшчасце працаваць там у 2003 г.) В-к, цётка на адказнай пасадзе, крывілася ад візіцёра, майстра з наступствамі ДЦП, які прыдыбаў да мяне па шахматных справах. Калі ён сышоў, у размове з каляжанкай зычыла інваліду не нарадзіцца… Думаў – выпадковасць, а цяпер усё стала на месцы.

Увосень 2003 г. «добрыя людзі» знішчылі частку накладу «свайго» часопіса «Шахматы» № 1, а ўвесну 2004 г. намагаліся «утилизировать» і № 1 майго прыватнага выдання «Шахматы-плюс». Чаму? Спытайцеся ў іх.

Во яшчэ шэдэўр ад «АіВ» – «дзіцячая» кніжуля 2010 г. Пранюхаў важны літоўскі дзядзька ў канцы 2000-х, што тутэйшыя прыкарытнікі плацяць за піяр будоўлі АЭС, і хуценька сфастрыгаваў, а «адукатары» выдалі:

Я. Лаўцюс і яго персанажы. Галоўнае – не пераблытаць, хто дзе (фоты з lzs.lt, livelib.ru)

Лухта сыплецца з першых старонак. Акадэмік Міхалевіч у прадмове кажа: «Я очень рад, что Яронимас Лауцюс уже стал известен белорусскому читателю и принят в Союз белорусских писателей». Ды ніколі Лаўцюс не быў у нашай арганізацыі, СБП – у 2009 г. ён уступіў у чаргінцоўскі афіцыёз, «Саюз пісьменнікаў Беларусі», і дагэтуль прыпісаны да мінскай суполкі СПБ. У яго і стыль характэрны – Атам Мендзелеевіч Уран распрагае дзіцёнку, што «и ученым, и специалистам» (?!) трэ’ было «ответить на ряд непростых вопросов, чтобы твердо, вместе с Правительством и народом, сказать: делаем последний шаг – надо строить свою атомную электростанцию». Нават калі абстрагавацца ад таго, што «народ» нічога такога не казаў (я прапусціў усебеларускі рэферэндум пра будоўлю?), слова «последний» у кантэксце гучыць… амбівалентна.

Плюс ад знаёмства з брашурай ад «АіВ» быў у тым, што яна нагадала: у 2010 г. 1-ю чаргу БелАЭС планавалі запусціць у 2016 г., 2-ю – у 2018 г. На носе 2019-ы, а шчэ й да запуску першай далекавата. Мо’ в. а. цара, нарэшце, кіне дурную цацку, і спецыялісты, што не ведаюць, куды дзяваць збыткоўную энергію, што мае вырабляцца ў РБ пасля запуску АЭС, уздыхнуць з палёгкай?

Дарэчы, у некаторых слабавата з выкананнем абяцанак & планаў i ў менш складаных праектах. Сайт promise.by слушна змяшчае ў рубрыку «не выканана» заяву ад 14.06.2017: «Аляксандр Лукашэнка паставіў задачу ўвесці ў строй другую ўзлётна-пасадачную паласу ў аэрапорце Мінск да 7 лістапада 2018 года». Думаю, зрыў жэстачайшага даручэння тлумачыцца чатырма прычынамі, гатовы нават іх пералічыць: зіма, вясна, лета й восень. Яшчэ 28.04.2018 «гаваркая галава» Кастрычніцкага раёна г. Мінска абяшчала, што 7 лістапада паласа будзе-такі адкрыта. Але ў кастрычніку г. г. міністр транспарту і камунікацый Сівак перанёс пуск на пачатак 2019 года – «нам патрэбны час для сертыфікацыі, наладкі». У канцы лістапада міністр перасеў у фатэль старшыні Мінгарвыканкама – новаму, пэўна, спатрэбіцца дадатковы годзік для адаптацыі і выдачы неабходных дазволаў? 🙂

…Беларускія інтэрнэт-рэсурсы па-рознаму рэагуюць на новаўвядзенне міністэрства інфармацыі – абавязковую ідэнтыфікацыю каментатараў праз мабільны тэлефон з 01.12.2018. Нехта ўвогуле адмовіўся ад функцыі каментавання на сайце (газета «Новы час»), хтось падпарадкаваўся і спрабуе «выціснуць з лімону ліманад»… або зляпіць цукерку з вядомай субстанцыі. Так, рэдакцыя «НН» адключыла каменты і абяцала падключыць іх паводле новых правілаў цягам дня; калі ж «не шмагла», то ўвечары 2 снежня пачала апраўдвацца і падлабуньвацца да чытачоў. Прыдумала клуб адзінокіх сэрцаў «Нашай Нівы», каб спрыяў развіццю. Справа, можа, і памысная, ды ў падмурку яе легла мана: «Мы так і так не публікавалі і не будзем публікаваць каментаў, якія парушаюць нормаў законаў і прыстойнасці» (03.12.2018). Oh really? За апошнія месяцы, праглядаючы матэрыялы пра Л. Зайдэса, А. Ізраілевіча, Р. Абрамовіча і яго жонку, я бачыў масу зласлівых і абразлівых каментаў – на грані юдафобіі або за гранню – ахвотна публікаваных рэдакцыяй. Ну, хіба што ў «НН» уласнае вызначэнне «прыстойнасці». ¯\_(ツ)_/¯

Да кучы – рэакцыя на пераказ інтэрв’ю Л. Смілавіцкага. Фэйкавы «доктар гістарычных навук» і «прафесар» (насамрэч – кандыдат і дацэнт, у Ізраілі – «Associated Professor»), які настойвае, што ёсць вапіюшчая розніца паміж нацысцкім тэрорам супраць беларусаў і антыяўрэйскім генацыдам, даўно не выклікае ў мяне сімпатыі, але «дыскусія» з ім каментатараў «НН» у канцы кастрычніка г. г. – проста чмур. Толькі пара прыкладаў: «Цікава, як у Ізраіле, за іхнія грошы, гучаць званы Хатыні, Дальвы і інш. Ён хоча, каб мы забыліся на ўласную трагедыю і стагналі толькі пра Халакост! Гэта перш-наперш яўрэйская праблема і нехай ёй займаюцца за ўласныя грошы, а не за кошт бюджэту [іншых]. Ізноў – яўрэйскія штучкі!!!» (24.10.2018, +55-9) «Всё комисарско-чекистское кубло было из них» (+47-6). Прыстойна?! З другога боку, не маю юрыдычных прэтэнзій ані да тых ляпалаў, ані да «НН»… Не маё гэта – для абароны ад сабакі зваць ваўка.

Пра ўзровень «інстанцый» нямала гаворыць спіс «экстрэмісцкіх матэрыялаў», даступны на сайце міністэрства інфармацыі РБ. У прынцыпе, я не супраць падобных спісаў – ясна, што ў век інтэрнэту яны слаба дзейнічаюць, але грамадствы мусяць неяк бараніць сябе ад асабліва небяспечных ідэй ды іхніх носьбітаў… Ды тутака «экстрэмізмам» кляймуецца ўсё без разбору: і запіс канцэрта «Салідарныя зь Беларусьсю» ў Варшаве 12.03.2006, і мусульманскія (ісламісцкія?) працы, і «монета, из метала белого цвета, диаметром 25 мм. времен III рейха датированная 1938 годом», прадстаўленая ў спісе як «інфармацыйная прадукцыя» (!). У выніку, напрыклад, гітлераўская «Майн кампф» губляецца на фоне драбязы і бяскрыўдных прадметаў, змест яе перастае палохаць – можа, на тое ўсё і было разлічана (гл. вышэй пра квазінацыкаў)? Так ці іначай, мне прыкра, што тутэйшыя суды з падачы следчых органаў штампуюць паперкі пра экстрэмізм – без удзелу экспертаў або з гэткімі «эксперткамі», як у справе «Рэгнума». А бывае, што міліцыянтам і суды здаюцца лішнімі.

Яшчэ адзін матэрыял, прызнаны тутэйшымі «экстрэмісцкім», але даступны ў сеціве: глава з кнігі Дэвіда Д’юка «Еврейский вопрос глазами американца» (2001). Заакіянскі фрык тамака даказвае, што лік ахвяр Катастрофы ў свеце перабольшаны – хай шчыруе. Для мяне істотна тое, што кажуць тутэйшыя гісторыкі, педагогі ды палітыкі… Што кур’ёзна, кніга, крамольная з гледзішча суда Цэнтральнага раёна г. Мінска (рашэнне ўступіла ў сілу 27.05.2016), вольна чытаецца ў Нацыянальнай бібліятэцы Беларусі. Гартаў яе гадоў 15 таму – атабарыўся Д’юк і ў новым будынку, хіба таму, што славуты ромбакубаактаэдр знаходзіцца па-за межамі Цэнтральнага раёна 😉

Фота 28.11.2018

У Нацыянальную пераважна завітваюць чытачы з ужо сфармаванымі поглядамі, таму вялікай бяспекі ад тэндэнцыйных падборак няма. Я супраць таго, каб кнігі Д’юка выдаляліся з агульнага сховішча, а тым болей ішлі на макулатуру, спальваліся і г. д. Іншая рэч, адміністрацыя бібліятэкі магла б надалей замаўляць менш падобнай прадукцыі. Зараз у каталогу НБ густавата фрыкаўскіх кніг – Буроўскага, з расійскай серыі «Иго иудейское» і г. д. Каб жа гэдак імпэтна прывозілі сюды сапраўдную навуковую літаратуру і/або навінкі мастацкай…

Пакуль што не бачыў у «галоўнай бібліятэцы краіны» opus magnum Руты Ванагайтэ ў перакладзе на рускую: «Свои» (Масква, 2018). У «Народнай волі» кнігу – і ўсю дзейнасць «худзенькай жанчыны» – надоечы піярыў Сямён Б-н. Дзіўна, як людзі прымудраюцца вычытваць тое, што ім блізка, ды іншых уводзяць у зман. Калумніст-філолаг сцвярджаў, што кніга выклікала шок у грамадстве, i… «Не хто-небудзь, а сам Вітаўтас Ландсбергіс параіў пісьменніцы пайсці ў лес, дзе растуць асіны, памаліцца і асудзіць сябе, г. зн. павесіцца. Віленскае выдавецтва, якое выпусціла кнігу, разарвала з Ванагайтэ кантракт». А потым, маўляў, была аддушына – светлая сустрэча ў Мінску (02.03.2017). Моцна заяўлена – толькі не збаяліся літоўцы «Сваіх», кнігу, што выйшла ў студзені 2016 г., так, як намаляваў газетчык. І рэзкая рэпліка Ландсбергіса (усё ж без закліку да самагубства), і разрыў адносін з выдавецтвам мелі месца значна пазней, у канцы 2017 г., калі Р. Ванагайтэ беспадстаўна атакавала «культавага» змагара з саветамі А. Раманаўскаса (1918–1957), абвясціўшы яго здрайцам. Потым прасіла прабачэння, але асадачак… Ну і г. д.

А «Сваіх» на паперы я-такі прачытаў дзякуючы Юрыю Тэперу (дарэчы, пару тыдняў таму яго выбралі найлепшым бібліятэкарам беларускага педуніверсітэта і ўручылі ганаровую грамату). Ёсць і электронная версія перакладу кнігі з літоўскай.

Пасля твораў Гірша Смоляра пра Мінскае гета, кузняцоўскага «Бабінага Яру», расповедаў Шымона Грынгаўза і інш. мяне ўжо няпроста шакаваць, і я не схільны да скрушных разваг пра тое, што «кожны хоча выглядаць ахвярай, ніхто не хоча выглядаць катам». Замнога ў Літве-1941 выявілася забойцаў? Суседзі забівалі суседзяў? Тое, што налёт культуры ў «сярэдняга чалавека» лёгка знікае ў экстрэмальных абставінах, ведаў і раней. Літоўскую ж трагедыю рэзюмаваў у 1970-х наш зямляк Эфраім Севела («Моня Цацкес – сцяганосец»):

Ксяндза Пяткявічуса адпраўляў у Сібір міліцыянт Кац… Кац запаліў таемную нянавісць у душы кожнага каталіка, і рэб Мойшэ тады зразумеў, што гэтая нікчэмнасць наклікала на яўрэяў мястэчка вялікую бяду. Ён сказаў пра гэта ў сінагозе і паўтарыў самому Кацу на допыце.

Рэб Мойшэ як у ваду глядзеў. Немцам нават рук пэцкаць не давялося. Як толькі мястэчка было занятае германскімі войскамі, мясцовыя жыхары тут жа выразалі ўсіх яўрэяў.

* * *

У сярэдзіне 2010-х гг. «ворагі» Рута Ванагайтэ і Эфраім Зураф зафіксавалі малавядомыя факты, прыцягнулі ўвагу да тэмаў Катастрофы і захавання помнікаў – дзякуй ім. Але шмат у іхняй кнізе спрэчнага, асабліва ў поглядзе на Беларусь… Ну, гэта асобная гаворка. Абмяжуюся адной заўвагай: не «Свиловичи» яны наведалі, а Смілавічы.

Куток самарэкламы. У лістападзе ўбачыў свет мой зборнік «Выбраныя катлеты і мухі» – 136 старонак, 112 экз. У кнізе – амаль 40 тэкстаў 2015–2018 гг., з тлумачэннямі ды іменным паказнікам (звыш 500 пунктаў – адшукайце сябе!)

 

Ля ст. метро «Пушкінская». С. Прытыцкі & В. Рубінчык прэзентуюць…

Каго мала цікавяць фельетоннага тыпу допісы, набудзьце дзеля вокладкі. Яе афармляў знаны мастак, мінчук Андрэй Дубінін, які цяпер працуе ў Італіі.

«Вольфаў цытатнік»

«Толькi той на свеце шчаслiвы, / Хто узiмку жыве, як вясной!» (Юрка Лявонны, 1927)

«Супраць людаедаў у гэты бязбожны век вынайдзены анестэзіруючы сродак: з людаедамі — трэба гандляваць. Такі сённяшні бугарок нашай мудрасці» (Аляксандр Салжаніцын, 1983)

«Сарафаннае радыё – самы дзейсны і надзейны сродак масавай інфармацыі, а рэклама праз яго працуе на тысячу адсоткаў» (Юлія Шарова, «Вяртанне Ліліт», 2018)

Вольф Рубінчык, г. Мінск

05.12.2018

wrubinchyk[at]gmail.com

 

Рэдакцыя belisrael не заўсёды падзяляе погляды аўтара

Апублікавана 05.12.2018 18:13

В. Рубінчык. КАТЛЕТЫ & МУХІ (70j)

Шалом ці не шалом? Шалом!

Яшчэ раз – каторы ўжо? – пра Беларускую народную рэспубліку. Тут некаторыя альтэрнатыўна адораныя гісторыкі даводзілі, што пра яе стварэнне трэба ведаць, але не трэба ганарыцца, а мінскі яўрэйскі актывіст Ю-н ім падтакваў. Дык вось, я з тых, хто ганарыцца, хоць і не скача да столі. Малавопытныя палітыкі, у тым ліку і яўрэі, прадчуваючы контррэакцыю на свае ініцыятывы, амаль не маючы грошай, у 1918 г. не збаяліся супердзяржаў і голасна заявілі пра палітычныя прэтэнзіі беларускага народу. Далей касякамі пайшлі памылкі (тая ж тэлеграма кайзеру), але прынамсі зачын заслугоўвае павагі.

Флаер мінскай крамы – наіўная камерцыялізацыя БНР (прад’яўніку зніжка 15% :))

На пачатку красавіка «грымнула» (а папраўдзе, не – апублікавалі і забыліся) даследаванне амерыканскага Цэнтра П’ю аб антысемітызме ва ўсходняй і паўднёвай Еўропе. Згодна з гэтай картай, 13% беларусаў у 2015-2016 гг. не хацелі бачыць яўрэяў грамадзянамі сваёй краіны.

Не вывучыўшы метадалогію даследавання, цяжка ўзяць і цалкам згадзіцца з гэтымі звесткамі. Але ж мой досвед – і досвед майго кола – збольшага пацвярджае вынікі. Вядома, калі cлухаць заявы афіцыйных асоб, чытаць тутэйшыя газеты або проста хадзіць па вуліцах, то можна нічога не заўважыць… Насамрэч апошнім часам бадай у кожным калектыве мінімум кожны дзясяты (або дзясятая) будзе балбатаць пра шкоднасць яўрэяў, іхняе засілле ў органах улады. Большасць калегаў не пажадаюць з ім (ёй) спрачацца – ці то праз частковую згоду, ці то праз нежаданне «пэцкацца».

Здавалася б, 10% або нават 13% – не так многа; вунь колькі юдафобаў даследчыкі налічылі ў Польшчы і Літве… Ды жывучы тут і цяпер, не надта зважаеш на становішча ў суседніх краінах – баліць найперш сваё. Мільён антысемітаў на краіну, а сярод іх, напэўна, кожны дзясяты не супраць перайсці ад слоў да справы?! Пачынаеш лепей разумець яўрэяў-кансерватараў, якім хоць які, абы «парадак у краіне»: умоўна, 100 тыс. патэнцыйных агрэсараў на 10 тыс. яўрэяў заўсёды будуць адчувацца як пагроза.

Нехта скажа, што вірус латэнтнай юдафобіі блукае ў краіне праз асаблівасці цяперашняга рэжыму – прававы нігілізм, нягегласць ідэалогаў… Часткова, можа, i так, але даўно назіраю таксама схільнасць да перакладвання адказнасці на яўрэяў (то мясцовых, то расійскіх, а то на «сусветнае яўрэйства») у асяродках апанентаў рэжыму.

На казусе з «Белсатам» 2015 года не карціць ужо спыняцца. На жаль, ён вырас не на пустым месцы, як і сайт аднаго прафесара медыцыны, некалі – прыкметнага дзеяча БНФ, а цяпер шчырага змагара з «сацыяльнымі паразітамі». Вось праглядаю акаўнт «ВКонтакте» нейкага А. Літвінскага… Віншаванні са стагоддзем БНР, антыпуцінскія і антылукашэнскія пасты – і побач з імі паганства, узоры самай брыдкай юдафобіі. За месяц такіх набраўся хіба дзясятак.

Подпісы да калажу: «Дэмакратыя = яўрэйская дыктатура. Берлін-45. Перамога дэмакратыі». Гэта яшчэ не самы паскудны пост; бачыў таксама карыкатуры пра рытуальнае забойства на Песах і заклік распраўляцца з жыдамі за пажар у Кемерава.

Ізноў жа, хтосьці скажа: «Ну, правакатар або маргінал гэты А. Л…» Магчыма, але я не паленаваўся і праверыў, хто лайкае яго брыдоту – дзясяткі рэальных людзей з Беларусі, як мужчыны, так і жанчыны (ад 19 і да 50+). Сацыяльна адаптаваныя – сярод іх выпускнікі БДУ, універсітэта культуры, педунівера, тэхналагічнага ўніверсітэта, інстытута правазнаўства… Геаграфія: Барысаў, Брэст, Гомель, Гродна, Ліда, Магілёў, Мазыр, Мінск, Рагачоў, Стоўбцы… Некаторыя беларускамоўныя, а сёй-той лічыць сябе лібералам і мае (або меў) дачыненне да руху «Разам» ці АГП. Такая вось «вяршыня айсбергу» 🙁

Што з гэтым рабіць, пакуль не надта ведаю. Скардзіцца ў дзяржаўныя органы? Дык яны ўмеюць толькі ствараць пакараным «арэол пакутнікаў». Перавыхоўваць шляхам асветы? Па-першае, перавыхаванне дарослых рэдка працуе, а па-другое, асветай займаюся з пачатку 2000-х, шмат гадоў спрабаваў наладзіць дачыненні паміж яўрэямі і беларусамі; прызнацца, плён ад маёй дзейнасці даволі сціплы. Лакальныя поспехі – так, здараліся.

Мяркую, «халодная вайна» паміж Расіяй і «Захадам» не ідзе на карысць ані грамадству ў цэлым, ані беларускім яўрэям у прыватнасці. Пашыраецца тутака дыскурс варожасці/нянавісці, зашмат становіцца асоб, якія навязваюць свой «марсіянскі гуманізм» (чытайце пра яго ў Анатоля Кузняцова). Яшчэ пяць год таму я глядзеў на многае больш аптымістычна, хоць і тады адзначаў высокі ўзровень ксенафобіі ў РБ.

Эканоміка ў першым квартале 2018 г. быццам бы выйшла з піке, а між тым сістэма кіравання надалей дэградуе… Не так ужо памыляюцца тыя, хто прагназуе росквіт нацыяналізму пасля Лукашэнкі, прычым не ў грамадзянскай, а ў этнічнай версіі – з падзелам на «карэнных» і «некарэнных», «нашых» і «нянашых». Праўда, з новабудоўлямі тыпу Астравецкай АЭС усё можа скончыцца іначай і яшчэ больш сумна, колькі б не трындзеў адзін вядомы персанаж пра «дыктатуру тэхналогій».

 

«Хутка…» i беларускі Тытанік. Пазычана з акаўнта «Беларускія рагатулькі & коміксы»

Тутэйшая тэхналагічная дысцыпліна, пра якую не раз пісалася ў «Катлетах…», яскрава паказала сябе і на прадпрыемстве ў Белаазёрску. У свой час яно расхвальвалася як супольны ізраільска-беларускі праект, а скончылася ўсё тым, што крэдытор (дзяржаўны, па сутнасці, «Белаграпромбанк») страціў не адзін мільён долараў.

«Усіх вас у чувства прывяду!..»

Ды што мільёны! Тут і грамадскіх мільярдаў не шкадуюць. Калі верыць кіраўнікам саюзаў прадпрымальнікаў (у гэтым выпадку не бачу падстаў ім не верыць), «эканамічна правальнай аказалася мадэрнізацыя цэментнай галіны, што каштавала краіне 1,2 млрд дол.» Як грамадзяніна & пастаяннага жыхара Беларусі неяк мала суцяшае тое, што крывагаловыя чыноўнікі і гора-спецыялісты не скідваюць усё на яўрэяў… Пакуль?

* * *

Мінулым разам я разважаў пра магчымае аднаўленне манархіі ў Беларусі. Цалкам верагодна, што стомленаму жыццём неаманарху зусім не патрэбная адказнасць за ўсялякія там Белаазёрскі і Крычавы. Што ж, ахвярую ідэю: абвясціць сябе самадзержцам толькі на тэрыторыі, якая не будзе перавышаць па плошчы Ліхтэнштэйн (у Еўропе з яе карлікавымі дзяржавамі гэта прымуць на ўра). Напрыклад, праз рэферэндум можна было б вылучыць таварышу і яго прыдворным частку Мінска – паўночна-заходнюю, з Драздамі, «Белэкспа» і рэзідэнцыяй ля Камсамольскага возера. Назваць прапаную «Бацікан»; «крэпкія хазяйсцвеннікі» тыпу Мішы Мясніковіча замуцяць там і афшорную зону, і майнінгавыя фермы, і турысцкія цэнтры, і блэкджэк са шлюхамі… «Цывілізаваны свет» крыху афігее, а потым панясе ў дзяржаву-анклаў свае нячэсныя капіталы. Ну, а астатняя частка Мінска будзе цешыцца самакіраваннем – Рым жа даўно не залежыць ад Ватыкана. Больш за тое, і астатняя частка Беларусі адпачне ад…

Тым часам кіраўніцтва Беларускай федэрацыі шахмат не парылася над «пабочнымі» пытаннямі, а ініцыявала падачу заяўкі на правядзенне ў Мінску Сусветнай шахматнай алімпіяды 2022 года, балазе ў нашым горадзе прайшоў і прэзідэнцкі савет ФІДЭ (7-8 красавіка). Па-добраму зайздрошчу тым, хто плануе сваё жыццё на 4 гады ўперад. Праўда, на тое, што к 2022 году ў Беларусі не будзе радыкальных змен (гл. вышэй), я б шмат не паставіў. Мясцовы «куратар» федэрацыі Максім Рыжанкоў можа страціць ключавую пасаду ў адміністрацыі Лукашэнкі ды зноў з’ехаць за мяжу, забугорны куратар імем Кірсан сваё месца ўжо фактычна страціў… І наўрад ці тыя, хто ідзе яму на замену (Макропулас, Азмайпарашвілі…), істотна лепшыя. Адылі візіт шахфункцыянераў пацешыў ужо тым, што паказаліся загалоўкі кшталту: «На пасяджэнні ў Мінску запатрабавалі неадкладнай адстаўкі прэзідэнта». Сёння – Ілюмжынава, а заўтра – хто ведае? 🙂

Федэрацыя адным разам запрасіла і Барыса Гельфанда, ізраільскага супергроса, які хуценька падтрымаў ейную заяўку на Алімпіяду… Зараз Барыс Абрамавіч трэніруецца з беларускімі гросмайстрамі, 14 красавіка мусіць адбыцца «музейны» сеанс адначасовай гульні, які ўжо анансаваўся, а 15 красавіка «вельмі светлы і шалёна цікавы чалавек» правядзе «творчую сустрэчу» з усімі ахвотнымі (уваход – 10 рублёў). «Ізраіль становіцца бліжэй» 🙂

А вось і яшчэ добрая навіна: Рыгор Васілевіч, былы старшыня канстытуцыйнага суда (да 2008 г.) і генеральны пракурор (2008–2011), а цяпер сціплы загадчык кафедры ў БДУ, на «круглым стале» ў палаце прадстаўнікоў выказаўся за тое, каб сесіі «парламента» часам вяліся па-беларуску, каб суддзі і пракуроры былі абавязаны ведаць беларускую мову. Не прайшло і 15 гадоў, як спахапіўся «заслужаны юрыст»: ну, лепей позна…

З газеты «Новы час», люты 2004

Нагадаю: колькі год таму д-р Васілевіч гучна выступіў за ўвядзенне ў Беларусі пасады ўпаўнаважанага па правах чалавека (омбудсмена), напісаў канцэпцыю з 27 старонак, прадстаўніцтва ААН гэта ўсё ўхваліла… І цішыня. У прынцыпе, загадзя было ясна, што «першая асоба» не захоча дзяліцца паўнамоцтвамі з нейкім там омбудсменам нават пасля вернападданай прапановы адстаўнога чыноўніка. Карацей, калі б Гогаль пісаў свае «Мёртвыя душы» ў сучаснай РБ, я здагадваюся, хто стаў бы прататыпам Манілава 🙂 Горш тое, што замежныя ды міжнародныя арганізацыі – не толькі ААН – упарта заахвочваюць манілаўшчыну па-беларуску.

Маё адчуванне такое: валтузня з «беларусізацыяй заканадаўства», рэгістрацыяй-ліцэнзаваннем «нацыянальнага ўніверсітэта» скарыстоўваецца збольшага для таго, каб інфармацыйны шум у краіне забіваў больш важныя праблемы. Той жа наезд на «дармаедаў», з якіх чыноўнікі зноў спрабуюць стрэсці ламаныя грошы (гл. пастанову ўрада № 239 ад 31.03.2018). Ірына Халіп небеспадстаўна лічыць, што збор інфармацыі пра грамадзян у працэсе рэалізацыі «дэкрэта № 1» – чарговы наступ на таямніцу прыватнага жыцця.

Калі ўжо займацца «малымі справамі», то без лішняга шуму… Ідэя (пера)назваць адну з вуліц аграгарадка Быцень Івацэвіцкага раёна ў гонар ураджэнкі мястэчка Быцень Цыўі Любеткінай, гераіні паўстання ў Варшаўскім гета, мне сімпатычная. Пад такім зваротам я б падпісаўся незалежна ад рознагалоссяў з ягоным ініцыятарам – гісторыкам Алесем Белым – аднак мой асобна ўзяты подпіс зараз не мае вагі, яго і не просяць.

Ц. Любеткін (1914–1976) у розныя гады. Па вайне яна жыла ў Ізраілі, засноўвала кібуц «Лахамей а-Гетаот».

Напэўна, Белы мае рацыю, турбуючы яўрэйскія суполкі, каб яны зацікавіліся справай; людзі ва ўладзе больш лічацца з петыцыямі ад «грамадскасці». Ды ўвогуле… «Калі ў вас ёсць якая-небудзь мэта і які-небудзь інтарэс, стварыце арганізацыю. Арганізацыя перажыве вас, палітычную фармацыю, змену сезонаў…», – раіць расійская паліталагіня Кацярына Шульман. Парада небясспрэчная, бо замнога фармальнасцей вымагае ўтрыманне грамадскіх арганізацый у Беларусі і Расіі (падазраю, што і ў Ізраілі), але тое, што змагацца лепей не самотна, а гуртом, тое зразумела.

Вольф Рубінчык, г. Мінск

wrubinchyk[at]gmail.com

10.04.2018

***

Рэд.: Мяркую, спадабалася? Жадаеце і далей атрымлiваць праўдзiвую iнфармацыю? Тады падтрымайце незалежны сайт.

Апублiкавана 10.04.2018  21:09

М. Зверев. Детство в Паричах (1)

От редактора

В июле 2017 года умер мой старый приятель Михаил Исаакович Зверев – о нём уже кратко рассказывалось на belisrael.info. За полтора месяца до смерти уроженцу местечка Паричи исполнилось 88, в последнее время он не выходил из дома, сильно болел. Обычно 9 мая после похода на «Яму» я навещал его, иногда с моим дядей Марком, и мы живо беседовали. В этом году разговора, по большому счёту, не вышло.

Когда в августе супруга М. И. попросила подготовить к публикации фрагменты из дневников, я не ожидал, что в тетрадях покойного найдётся нечто особенное. Помнил по встречам в клубе «Белые и чёрные», да и по собраниям в Минском объединении еврейской культуры, что ораторским искусством Миша (как его многие называли) не отличался, зачастую перескакивал с пятого на десятое.

В 2000-х годах я не раз просил М. И. что-нибудь написать для газеты «Анахну кан» и бюллетеня «Мы яшчэ тут!» Иногда он откликался на просьбы, но выходили только маленькие заметки, не отражавшие масштаб его личности. Ещё три месяца назад мне казалось, что дневник будет фрагментарным и неинтересным широкой публике.

Прочитав «тайные» рукописи Зверева, я изменил своё мнение. Несомненно, он был одарённым человеком: памятливым, наблюдательным, трудолюбивым. Даже его нехитрые, местами сумбурные дневниковые записи о родственниках, соседях, довоенном быте имеют нынче определённую историческую ценность. Добавлю, что автор их обладал, наряду с простодушием, чувством юмора и самокритичностью. В рассказе о довоенных Паричах мне то и дело слышались интонации Анатолия Кузнецова, ровесника автора, жившего в Киеве (oсобенно когда речь зашла о котах и голубях…) А некоторые наблюдения оказались бы, наверное, близки бобруйчанину Эфраиму Севеле, ещё одному человеку зверевского поколения.

В записях начала 1990-х годов Михаил Зверев сам объяснил, почему взялся за перо: «Дневник – самый верный друг мой… Вести дневник – это укреплять память, вспоминать свою прожитую жизнь, оставить память о себе детям, память о друзьях, родных, их жизни, о моих соучениках, о родине, о Паричах. Это моя жизнь, моё второе “я”. С возрастом тянет к родству, близким людям, к евреям. Это мой народ». Позднее о том же напишет Дина Рубина: «Похоже, мы вообще обречены на судьбинную причастность своему народу, даже когда сильно этого не хотим… И даже смеяться уже хочется только над своими. Наверное, старею…»

Почерк у М. И. был вполне разборчивый. Надеюсь набрать и опубликовать как минимум четыре фрагмента под условными названиями «Детство в Паричах» (в двух частях), «Выжить в войну» и «О еврейских делах». В 1990–2000-х годах автор дневника, неплохо знавший ситуацию в еврейских общественных организациях Минска, не скупился на критику в адрес их руководителей. С другой стороны, он отнюдь не был брюзгой и радовался успехам того же «Хэсэда».

К сожалению, Михаил Исаакович не оставил записи об эпизоде, который немало говорит о тогдашнем «вожде» белорусских евреев. Со слов г-жи Зверевой, когда в «Анахну кан» (№ 8, 2002) были опубликованы еврейские частушки, надиктованные её мужем, то ныне покойный Л. вызвал «фольклориста» и устроил ему выволочку: «Не могли евреи такое петь!»

   

Тогда же поизощрялся в газете «Авив» её постоянный автор Б-н, заместитель Л. по «главному еврейскому союзу». Правда, в том квазифельетоне жало критики было направлено уже не на Зверева, а на редакцию: «Cлово «дрындушкі» я, к стыду своему, до этого не слышал. Что такое «дрын» и что такое «душки» я по-отдельности знал, а вот вместе они у меня как-то не складывались… Я понимаю, что гэтыя дрындушкі, как пишет газетка, – «частка нашай гісторыі», но я всегда считал, что такие «часткі» – достояние особых изданий, посвященных неформальной лексике и нецензурируемой поэзии, и выносить их на страницы общественных изданий все же не стоит. Однако, когда я вспомнил, что выданне «незалежнае», то сразу успокоился: у ребят неприятностей не будет. Ну, может, читать их станут чуть поменее: уж больно туалетный запах в нос бьет» И т. д., и т. п.

Как бывший издатель «Анахну кан», я решил воспроизвести нашу публикацию 2002 г. (см. выше) и посвятить её памяти Михаила Исааковича, а заодно поддеть ханжу Б-на, чей фальшивый ужас перед словом «поц» не мешал ему публично восхищаться творчеством Игоря Губермана. По моим сведениям, «историк» Б-н поселился в Иерусалиме и за свои книжки, состряпанные по методикам российского министра Мединского (или наоборот, горе-доктор начитался Б-на?), до сих пор считается уважаемым человеком в «белорусском землячестве»…

Вряд ли Звереву было приятно в «главной еврейской газете» читать нападки, которые косвенно задевали и его. Пожилой и не очень здоровый человек, он зависел от Л., но, тем не менее, в 2005 г. воспроизвёл для моего бюллетеня «Мы яшчэ тут!» еще один образчик «низового» фольклора 1930-х гг. «Для верности» публикую заметку из № 11 в двух вариантах.

Почему паричский пожарный гонялся за пацанами? Здесь необходимо некоторое знание идиша. Тот, кто первым пришлёт на e-mail правильный и подробный ответ, получит презент от редакции народного израильско-белорусского сайта.

Как нетрудно догадаться, после выхода на пенсию Михаил Исаакович продолжал работать. Громких должностей не занимал (правда, в середине 1990-х чуть не стал редактором того самого «Авива»), но проявил себя как шахматный и шашечный организатор. Любил петь в хоре, снимался в кино. А в мае 2001 г., подписав письмо в защиту библиотеки, которую возглавляла уважаемая им Дина Звуловна Харик, он аттестовал себя так: «Общественный деятель еврейской культуры».

Теперь я ценю М. Зверева и как мемуариста. Предлагаю всем, кто интересуется нашим прошлым, почитать дневник – слегка причёсанный – и высказать своё мнение. Возможно, из фрагментов сложится целая книга; о ней мечтал сам автор.

В. Рубинчик, г. Минск

wrubinchyk[at]gmail.com

* * *

Михаил Зверев

Детство в Паричах (1)

Место моего рождения, Паричи, я помню с трех лет, а может, и ещё раньше. Почему? После рождения я спал сначала с мамой, а потом в «мултер» – корыте, подвешенном веревками к потолку на крюк, около печи на кухне. Меня часто раскачивали, и я засыпал. Но однажды я выпал и довольно сильно ушибся. Мне было около двух лет. Видимо, именно это падение с высоты 1,2-1,5 метра (я его помню) обострило мою память.

Старший брат Ефим (Хаим), которому тогда было лет 9, сказал, что я буду лётчиком или спортсменом, но он ошибся. Он, Хаим, стал лётчиком, а я – инженером.

В три года мама впервые повела меня в баню. Когда я вошел в женское отделение, то удивился. Я увидел много женских тел, голых, разных, удивительных. Я испугался, сильно застеснялся и встал к стене лицом. Мама стала меня мыть, тереть, но я был возбуждён – даже возмущён – и выскочил из моечного зала. Больше я с мамой туда не ходил. Смутно помню, как ходил в баню с отцом и братом.

В Паричах баня была большая, чистая. Тазов для мойки не было, все приносили свои тазики. Пар был мягкий, не очень влажный. Топили дровами. Парильщики знали, как делать пар, как поднимать температуру. Веники были для парилки берёзовые, постоянно рядом находился врач. Сейчас в банях нет врачей, поэтому можно подхватить разные болезни.

С детства меня интересовала женская красота и нагота – что-то символическое и благородное. Она интересует и сейчас, в 2001 году, хотя мне за 70.

В минской квартире с женой Бэлой

В раннем возрасте в моей душе было много романтики и драм. Например, играл в футбол на стадионе в колхозе «Октябрь», стоял вратарем. Мяч при ударе попал в большой палец, и палец вывихнулся. Полгода я не ходил в школу. Палец вставили, но было очень больно. Даже сейчас он напоминает о себе.

Однажды я бегал «с самолётом». Как это делается? Берёшь шесть пропеллеров, прикреплённых к перекладине, и бежишь, а пропеллеры вращаются. Это очень интересно. И вот я закружился и попал под лошадь – хорошо, что она была умная и остановилась, на меня не наступила. Всё обошлось. Мама испугалась, а я нет.

В детстве я тонул. Зимой я учился кататься на коньках, и вот решил посоревноваться с одним мальчиком. Надо было перебежать место около берега со слабым льдом. Я решил проскочить, но провалился. А там была полынь, глубоко… Хорошо, что у меня было большое пальто, полы легли на лёд, и я смог продержаться некоторое время. Мальчик проскочил, а я нет. Слышу голос девушки: «Держись». Она на животе приползла и вытянула меня. Я пришёл домой мокрый. Дома был переполох, но на печи я отогрелся.

У меня с раннего детства стала формироваться влюблённость. На улице Мещанской жили мещане. У них была дочь Лариса – очень красивая девушка, с плавной походкой. У неё была длинная коса. Я всегда заглядывался на нее. Мне нравилась соседская девочка Галя Лисовская, которая потом стала поэтессой. Вообще, я был влюбчивый. Помню, влюбился в девочку Полю, ей было 7-8, а мне 5-6 лет. Я часто приходил в её сад и помогал собирать яблоки.

До войны я окончил пять классов. Во время войны я не учился в школе, т. к. жил один с октября 1941 года до сентября 1944 года, когда нашёл маму в Дагестане, в городе Избер-Баш.

В семье нашей было трое детей: мой старший брат Ефим 1922 года рождения, сестра Мера 1927 г. р. и я, 1929 г. р. (возможно, 1928 г.).

Из жизни в Паричах 1935-36 гг. Однажды мы – брат Ефим, наша родственница из Речицы Дина Шапиро, я и ещё кто-то – пошли в лес по ягоды. Лес был за речкой Березиной, в сторону Щедрина. Переплыли речку на пароме и углубились в лес. Шли по дороге километра 3-4. Искали ягоды (землянику и чернику), которые попадались нечасто, потому что было много любителей их собирать. А я же очень любознательный, меня всё интересовало в лесу: не только ягоды, но и птицы, ящерицы, ёжики… Я увлекся и отошёл от группы. За мной и не следили, каждый был занят собиранием. Я тоже собирал ягоды, но больше увлекался природой. Приблизился вечер, в лесу потемнело. Я начал искать брата и всю группу, аукать, но никто не отвечал. Я понял, что остался один, испугался, забегал, закричал, но напрасно. Мои спутники ушли далеко.

Я успокоился. Мне уже было не до природы, и я задумался, как быть. Вспомнил, что солнце садится где-то за Паричами, за речкой. Думал, думал, и убедился, что не ошибаюсь. Компаса у меня не было, где север, юг, запад, восток, я представлял себе с трудом, но знал, что солнце садится именно там, за горизонтом. И я пошёл напрямик, не разбирая дорогу, через кустарники, грязь. Однажды провалился в болото до груди, но вылез. Там вились змеи, ужи, я испугался, и это мне придало силы. Я заплакал, но шёл, шёл не останавливаясь часа два, весь промок… Полил дождь, потом опять выглянуло солнце, а я упрямо шагал. И когда солнце стало садиться, я увидел Паричи. Я уже бежал, но не плакал. Я был рад, что, наконец, попал домой. Когда я вернулся, то все удивились: они, оказывается, меня долго искали, но не могли найти. Собирались назавтра снова идти искать. А я сам нашёлся (об этом много потом было разговоров) и в своих глазах был героем.

Брат Ефим был энергичным и очень изобретательным. Учился он неважно, окончил семь классов. Знал хорошо идиш – читал, писал и разговаривал. Его страстью были технические новшества, а также девушки из деревни Скалки. С друзьями часто ходил в деревню на блядки.

Он прожил 68 лет. Страсть к технике у него появилась очень рано. Где-то в 1935-36 году брат сконструировал ламповый приемник – единственный в Паричах. Мы слушали Польшу, Германию, Москву, даже Америку.

В финскую войну у нас реквизировали этот приемник – пришли из НКВД и забрали. Они узнали по антенне.

Ещё брат собирал деревянные педальные автомобили – легковые и грузовые – и катал ребят. Конструировал коробчатые змеи, и мы их запускали на болоте. Однажды посадили в змей кошку и высоко его запустили. Когда вернули назад, то кошка была перепугана до полусмерти. Долго цеплялась за змей, а потом убежала.

Главное же заключалось в том, что брат конструировал планеры и самолеты с двигателями. Он выписывал технические журналы, совершенствовал описанные там схемы и участвовал в соревнованиях. Занимал призовые места, за что получал обычно книги: «Войну и мир» Льва Толстого, сочинения Пушкина, Мопассана и др. О нём писали в газетах.

Однажды он получил приз – хорошие лыжи. Я любил кататься зимой, у меня были небольшие, плохонькие самодельные лыжи, так он подарил мне настоящие. Я очень увлёкся, прыгал с крутых трамплинов. У речки, недалеко от парома, добывали глину, там образовался карьер. У этого карьера трамплин достигал высоты в полтора-два метра; мы, пацаны, насыпали снег и прыгали. Многие ломали свои лыжи, а я научился классно прыгать. Лыжи были моим главным зимним хобби.

Но однажды моей радости пришел конец. Утром собираюсь покататься, иду в кладовку, сенцы – а лыж нет. Спрашиваю у брата – не знает, у мамы – не знает. Подумал, что кто-то пошутил. Наконец, убеждаюсь, что кто-то украл мои лыжи. Как я плакал, горевал! Лыжи в то время стоили дорого: я искал их, но тщетно. Спрашивал у русских ребят, детей мещан, но никто не мог ничего сказать. Горевал я долго, но потом сильно увлекся коньками.

Из трёх коньков ребята делали санки, прикрепляли парус и по речке катались. Это было увлекательно, но увлечение надолго не задержалось. Нужны были замёрзшая речка, хороший ровный лёд, сильный ветер.

Была в моей жизни и ещё одна детская драма. Я увлёкся собиранием марок. Рядом с нами стоял небольшой дом – на углу ул. Мещанской и Маяковского (бывшая 2-я Бобруйская), впритык к нашему. У соседей родные жили в Америке и часто присылали письма, даже посылки. Однажды я зашёл к соседям и увидел письма. Мне понравились марки, хотя о филателии я не имел никакого представления. Я попросил, они мне дали, и я начал собирать. Я узнал всех жителей Паричей, которые получали письма из Польши, Германии, США и других мест. Приходил к ним и просил марки, мне давали.

Я ходил по учреждениям, искал марки даже в мусорных ящиках. Потом почтовые марки появились в продаже. Я собирал бутылочки и сдавал в аптеку, а потом на эти деньги покупал в киоске марки.

Со мной стал собирать марки Бема Паперно. У него было дома много бутылочек, и я подговаривал Бему брать их. Мы их мыли, сдавали и на вырученные деньги пополняли свои запасы.

У меня появилась большая коллекция гашеных и негашеных марок. Я усердно занимался коллекционированием: если что-то начинал, то не бросал, как многие.

Брат Ефим подарил мне два тома «Войны и мира» Толстого. Я прочитал – а больше пролистал – оба тома, и решил заполнять книги марками. Заполнил два тома «Войны и мира» почти до конца. Часто просматривал марки, систематизировал их; очень было интересно, ребята мне завидовали. И вот однажды, в 1938 г., не стало этого «альбома»…

После того, как отец умер, мама пускала квартирантов. Сначала у нас жила Дина Шапиро, наша далёкая родственница, потом медсестра Соня. В гости к ней приходил юрист-защитник. Они целовались, и не только (я наблюдал в щёлку двери). Мне это было очень интересно потому, что уже в 6 лет я вместе с другими ребятами познакомился с «Декамероном» Бокаччо. Нам читали, а мы слушали. И вот у нас поселился военком с молодой женой. Ему было за 50 лет, а ей – не более 30. Они занимали зал и комнату – спальню. Военком напивался и устраивал дебоши, бил жену (особенно вечером и ночью). Мама мне говорила, что они не платят за квартиру, задолжали нам. Она требовала от квартирантов оплатить долг и съехать.

Однажды я пришёл из школы и не нашёл свою коллекцию марок, которой очень дорожил. Там были редкие марки Тувинской республики, экземпляры из США, Польши с изображением Пилсудского. Я искал, у всех спрашивал, но, как и лыжи, не нашёл. Кто мог взять? Только пьяница-военком. Денег у них с женой никогда не водилось, они сразу всё пропивали. Сейчас бы я заявил в милицию, но тогда это не поощрялось. Почти никто туда не обращался – люди боялись НКВД и милиции.

После пропажи коллекции у меня случился надлом, и я забросил коллекционирование, зато увлёкся техникой. Стал катать каток железный, конструировать пропеллеры. Построил самолет с шестью пропеллерами и бегал по улице, пока не попал под лошадь. В начале 1980-х годов я опять стал собирать марки, но уже не так серьёзно.

Я рано, до войны, завёл дневник, где собирал интересные вырезки и записывал выражения из прочтённых книг. С детства любил красоту и силу, спорт. Интересовался политикой, слушал последние известия.

Нашими самыми близкими соседями были Хадаровские, Клавдия и Антон. У них было четверо детей: Саша, Павлик, Витя и сестра (имя забыл). Антон работал на мельнице мельником, а Клавдия смотрела за домом. Она любила заглядывать в рюмку. Антон приносил муку из мельницы, а Клавдия пропивала. Муж бил её, но это не помогало.

Часто она приходила к нам – мама покупала у нее муку. Я дружил с Павликом и Сашей, а Витя был вредный парень.

Хорошие отношения у нас сложились и с Антей Пашкевич. Она была высокая, худая женщина, малограмотная. А вот муж её был грамотным, мастером на все руки, даже интеллигентом, но только в трезвом состоянии. Когда он напивался, то бродил по улице и ругался, кричал: «Ох, жиды!». Протрезвев, он не помнил о своих проделках, удивлялся, но затем продолжал хамить. Была у них дочь Лариса – симпатичная, хорошая девушка – и сын. Он погиб сразу после войны, подорвался на снаряде или неразорвавшейся гранате в своём саду.

Брат Ефим ежегодно помогал Пашкевичам снимать урожай яблок, груш. Мама дружила с Антей.

Друзья были у меня всегда, и в школе тоже. Например, Феликс: его отца, партработника, звали Калман, они приехали из Западной Беларуси. Их семья недолго прожила в Паричах. У нас завязалась настоящая дружба, хотя Феликс был «интеллигентик». С ним нельзя было бороться, у него была вывихнута рука.

Дружил я с Крамником Яшей, Струпинским Ициком. Он был почти немой. Плохо говорил, всё понимал, очень сообразительный и толковый. Их немцы убили.

М. Зверев – дома и на киносъёмках (снимки 1990-х гг.)

От нашей улицы и Мещанской сложилась команда, которая постоянно воевала с «кацапами». Они жили на противоположной стороне болота-луга. На этом лугу брат мой Ефим постоянно запускал шары, змея, планеры. А на праздники он запускал самолёты и планеры с пожарной вышки, которая находилась в центре местечка, у базара.

Однажды была у нас жёсткая баталия: с обеих сторон участвовало по 10-15 пацанов, снабжённых тачанками с рогатками. Мы бросали то небольшие камешки, а то и здоровенные камни и кирпичи. Мне в плечо стукнуло плоскостью кирпича так, что я и сейчас чувствую это место. Было много раненых, но никому не жаловались.

(продолжение следует)

Опубликовано 19.10.2017  13:11

А. Кузняцоў пра падзеі ў Кіеве 1941 г.

З самога рова Бабін Яр у тыя дні ўратавалася жанчына, маці дваіх дзяцей, актрыса Кіеўскага тэатра лялек Дзіна Міронаўна Пронічава. Прыводжу яе расказ, запісаны асабіста мною з яе слоў, без ніякіх дадаткаў.

БАБІН ЯР

Яна хадзіла чытаць загад, хутка прачытала і пайшла: каля аркушыкаў з загадам увогуле ніхто доўга не затрымліваўся і размоў не ўсчынаў.

Увесь дзень і ўвесь вечар ішлі абмеркаванні і разважанні. У яе былі бацька і маці, драхлыя ўжо, маці перад прыходам немцаў выйшла з бальніцы пасля аперацыі, вось усе думалі: як жа ёй ехаць? Старыя былі ўпэўнены, што на Лук’янаўцы ўсіх пасадзяць у цягнік і павязуць на савецкую тэрыторыю.

Муж Дзіны быў рускі, прозвішча яе рускае, апрача таго, і знешнасць зусім не яўрэйская. Дзіна была хутчэй падобная на ўкраінку і ведала ўкраінскую мову. Спрачаліся, гадалі, думалі і пастанавілі, што старыя паедуць, а Дзіна іх праводзіць, пасадзіць у цягнік, сама ж застанецца з дзецьмі – і будзе што будзе.

Бацька быў шкляром, яны з маці жылі на Тургенеўскай, дом 27. Дзіна з дзецьмі – на Вароўскага, дом 41.

Яна пайшла дадому позна, спрабавала заснуць, але так і не спала ў тую ноч. Па двары ўсё бегалі, тупацелі: лавілі адну дзяўчыну з гэтага дома. Гэтая дзяўчына ратавалася на гарышчы, потым спрабавала спусціцца па пажарнай лесвіцы, мужчынскія галасы гукалі: «Вунь яна!»

Справа ў тым, што перад прыходам немцаў гэтая дзяўчына казала:

– Яны ні за што не ўвойдуць у Кіеў, а калі ўвойдуць, я аблію дом керасінам і падпалю.

Дык во цяпер жонка дворніка прыгадала гэта і, баючыся, каб насамрэч не падпаліла, данесла немцам, і акурат у тую ноч лавілі.

Ноч была мутарная, напружаная, жудкая. Дзіну ўсю трэсла. Яна так і не зразумела, схапілі тую дзяўчыну ці не.

Калі развіднела, яна ўмылася, прычасалася, узяла дакументы і пайшла да старых на Тургенеўскую – гэта побач. На вуліцах было нязвыкла шмат народу: усе кудысьці дзелавіта спяшаліся з рэчамі.

У бацькоў яна была а сёмай гадзіне раніцы. Увесь дом не спаў. Тыя, хто з’язджаў, развітваліся з суседзямі, абяцалі ім пісаць, даручалі ім кватэры, рэчы, ключы.

Старыя многа несці не маглі, каштоўнасцей у іх не было, проста ўзялі неабходнае і харчы. Дзіна надзела на спіну рукзак, і а восьмай гадзіне раніцы яны выйшлі.

І па Тургенеўскай ішло многа людзей, але на вуліцы Арцёма ўжо было поўнае стоўпатварэнне. Людзі з клункамі, з вазкамі, розныя двухколкі, падводы, зрэдку нават грузавікі – усё гэта стаяла, потым патрохі рушыла, зноў стаяла.

Была моцная гамана, гул натоўпу, і было падобна на дэманстрацыю, калі вуліцы гэтак жа затлумлены, але не было сцягоў, аркестраў і ўрачыстасці.

Дзіўна з гэтымі грузавікамі: адкуль іх здабывалі? Здаралася, што цэлы дом скідваўся і наймаў пад рэчы транспарт, і тады ўжо ўсе яны трымаліся па баках сваёй падводы або грузавіка. Сярод клункаў і чамаданаў ляжалі хворыя, гронкамі віселі дзеткі. Немаўлят часам везлі па двое, па трое ў адным вазку.

Вельмі многа было тых, хто праводзіў: суседзі, сябры, сваякі, украінцы і рускія, дапамагалі несці рэчы, вялі хворых, а то і неслі іх на гершках. Усё гэтае шэсце рухалася надта марудна, а вуліца Арцёма вельмі доўгая. У адной брамы стаялі нямецкія салдаты, глядзелі, асабліва на дзяўчат. Напэўна, Дзіна ім спадабалася, яны пачалі клікаць яе ў двор, паказваючы, што, маўляў, трэба вымыць падлогу:

– Ком вашэн!

Яна адмахнулася. Вельмі, вельмі доўга, да ачмурэння доўга рухалася гэтае гулкае шэсце, гэтая «дэманстрацыя» з цісканінай, размовамі і дзіцячым лямантам. Дзіна была ў футровай шубцы, ёй стала горача.

Толькі недзе пасля абеду дайшлі да кладоў. Яна памятае, што праваруч быў доўгі цагляны мур яўрэйскіх могілак з брамай.

Тут папярок вуліцы была драцяная загарода, стаялі процітанкавыя «вожыкі» – з праходам пасярэдзіне, і стаялі ланцугі немцаў з бляхамі на грудзях, а таксама ўкраінскія паліцаі ў чорнай форме з шэрымі абшлагамі.

Цыбаты дзейны дзядзька ва ўкраінскай вышыванцы, з вусамі, што віселі па-казацку, вельмі прыкметны, распараджаўся на ўваходзе. Натоўп валіў у праход паўз яго, але назад ніхто не выходзіў, толькі зрэдчасу з крыкамі праязджалі паражняком вазакі: яны ўжо недзе там згрузілі рэчы і цяпер перлі супраць натоўпу, гарлалі, махалі пугамі, гэта стварала штурханіну і выклікала сваркі.

Усё было вельмі няясна. Дзіна пасадзіла старых ля брамы могілак, а сама пайшла паглядзець, што робіцца ўперадзе.

Як і многія іншыя, яна дагэтуль думала, што там стаіць цягнік. Чулася нейкая блізкая страляніна, у небе нізка кружляў самалёт, і агулам вакол панаваў трывожна-панічны настрой.

У натоўпе абрыўкі размоў:

– Гэта вайна, вайна! Нас вывозяць далей, дзе больш спакойна.

– А чаму толькі яўрэяў?

Нейкая бабуля вельмі аўтарытэтным голасам разважала:

– Ну, таму, што яны – роднасная немцам нацыя, іх пастанавілі вывезці ў першую чаргу.

Дзіна з цяжкасцю праціскалася скрозь натоўп і ўсё больш турбавалася. Тут яна ўбачыла, што ўперадзе ўсе раскладваюць рэчы. Розныя насільныя рэчы, клункі і чамаданы – у купу налева, усе харчы – направа.

А немцы накіроўваюць усіх далей па частках: адправяць групу, чакаюць, потым праз нейкі інтэрвал зноў прапускаюць, лічаць, лічаць… стоп. Як, бывае, у краму па паркаль чаргу прапускаюць дзясяткамі.

Ізноў размовы ў тлуме:

– Ага, рэчы ідуць, вядома, багажом: там разбярэмся на месцы.

– Якое там разбярэмся, такая безліч рэчаў, іх проста пароўну падзеляць, вось вам і не будзе багатых і бедных.

Дзіне стала жудка. Нічога падобнага на чыгуначны вакзал. Яна яшчэ не ведала, што гэта, але ўсёй душой адчула, што гэта не вываз. Што заўгодна, але не вываз.

Асабліва дзіўныя былі гэтыя блізкія кулямётныя чэргі. Яна ўсё яшчэ не магла і падумаць, што гэта расстрэл. Па-першае, такія вялізныя масы людзей! Так не бывае. І потым – навошта?!

* * *

Можна ўпэўнена дапусціць, што большасць адчувала тое самае, што і Дзіна, адчувала нядобрае, але працягвала чапляцца за «нас вывозяць» вось яшчэ з якіх прычын.

Калі выйшаў загад, дзевяць яўрэяў з дзесяці і почуту не мелі пра нейкія фашысцкія зверствы над яўрэямі. Да самай вайны савецкія газеты толькі расхвальвалі ды ўзвялічвалі Гітлера – найлепшага сябра Савецкага Саюза – і нічога не паведамлялі пра становішча яўрэяў у Германіі ды Польшчы. Сярод кіеўскіх яўрэяў можна было знайсці нават няўрымслівых прыхільнікаў Гітлера як таленавітага дзяржаўнага дзеяча.

З другога боку, старыя распавядалі, як немцы былі на Украіне ў 1918 годзе, і ў той час яны яўрэяў не чапалі, наадварот, вельмі няблага да іх ставіліся, таму што – падобная мова, і ўсё такое…

Старыя казалі:

– Немцы ёсць розныя, але збольшага гэта культурныя і прыстойныя людзі, гэта вам не дзікая Расія, гэта Еўропа – і еўрапейская прыстойнасць.

Або такі – зусім ужо свежы – факт. На два дні раней нейкія людзі на вуліцы Вароўскага захапілі кватэру эвакуяванай яўрэйскай сям’і. Родзічы, якія засталіся ў доме, пайшлі ў штаб бліжэйшай нямецкай часткі і паскардзіліся. Адразу ж з’явіўся афіцэр, строга загадаў вызваліць кватэру і спагадна пакланіўся яўрэям: «Калі ласка, усё ў парадку». Гэта было літаральна пазаўчора, і ўсе гэта бачылі, і пра гэта адразу разнесліся чуткі. А немцы ж вельмі паслядоўныя і лагічныя, ужо чым-чым, а паслядоўнасцю яны заўсёды вылучаліся.

Але ж калі гэта не вываз, то што тут дзеецца?

* * *

Дзіна кажа, што ў той момант яна адчувала толькі нейкі жывёльны жах і чмур – стан, які няма з чым параўнаць.

З людзей здымалі цёплыя рэчы. Салдат падышоў да Дзіны, хутка, лоўка і без слоў зняў з яе шубку. Тут яна кінулася назад. Адшукала старых ля брамы, распавяла, што бачыла.

Бацька сказаў:

– Дачурка, ты нам ужо не патрэбная. Сыходзь.

Яна пайшла да загароды. Тут даволі шмат людзей дабіваліся, каб іх выпусцілі назад. Натоўп валам валіў насустрач. Вусач у вышыванцы ўсё гэтак жа крычаў, распараджаўся. Усе называлі яго «пан Шаўчэнка». Можа, гэта было яго сапраўднае прозвішча, можа, нехта празваў яго так за вусы, але гучала гэта даволі дзіка, як «пан Пушкін», «пан Дастаеўскі». Дзіна праштурхалася да яго і пачала тлумачыць, што вось праважала, што ў яе засталіся ў горадзе дзеці, яна просіць, каб яе выпусцілі.

Ён патрабаваў пашпарт. Яна дастала. Ён паглядзеў графу «нацыянальнасць» і гукнуў:

– Э, жыдоўка! Назад!

Тут Дзіна канчаткова ўцяміла: гэта расстрэльваюць.

Сутаргава яна стала рваць пашпарт на шматкі. Яна кідала іх пад ногі, налева, направа. Пайшла зноў да старых, але нічога ім не сказала, каб не хваляваць заўчасна.

Хаця яна была ўжо без шубкі, ёй стала задушна. Вакол было многа народу, шчыльны натоўп, выпарэнні; лямантуюць згубленыя дзеці; некаторыя, седзячы на клунках, абедаюць. Яна яшчэ падумала: «Як яны могуць есці? Няўжо дагэтуль не цямяць?»

Тут пачалі камандаваць, крычаць, узнялі ўсіх, хто сядзеў, пасунулі далей, і заднія напіралі – атрымалася нейкая неймаверная чарга. Сюды кладуць адны рэчы, туды – іншыя рэчы, штурхаюцца, выстройваюцца. У гэтым хаосе Дзіна згубіла сваіх старых, выглядзела, убачыла, што іх адпраўляюць у групе далей, а перад Дзінай чарга спынілася.

Стаялі. Чакалі. Яна выцягвала шыю, каб зразумець, куды павялі бацьку і маці. Раптам падышоў бамбіза-немец і прапанаваў:

– Ідзі са мной спаць, а я цябе выпушчу.

Яна паглядзела на яго як на вар’ята, ён адышоў. У рэшце рэшт, пачалі прапускаць яе групу.

Гамана сціхла, усе змоўклі, быццам здранцвелі, і даволі доўга моўчкі ішлі, а па баках стаялі шарэнгамі фашысты. Уперадзе паказаліся ланцугі салдат з сабакамі на павадках. Ззаду сябе Дзіна пачула:

– Дзеці мае, памажыце прайсці, я сляпы.

Яна абхапіла старога за пояс і пайшла разам з ім.

– Дзядуля, куды нас вядуць? – спытала яна.

– Дзетка, – сказаў ён, – мы ідзем аддаць Богу апошні доўг.

У гэты момант яны ўступілі ў доўгі праход паміж двума шарэнгамі салдат і сабак. Гэты калідор быў вузкі, мо паўтара метра. Салдаты стаялі поплеч, у іх былі закасаныя рукавы, і ўсе мелі гумовыя дубінкі або вялікія палкі.

І на людзей, што праходзілі, пасыпаліся ўдары.

Схавацца або ўхіліцца было немагчыма. Самыя жорсткія ўдары, якія адразу разбівалі да крыві, сыпаліся на галовы, спіны і плечы злева і справа. Салдаты крычалі «Шнэль! Шнэль!» і вясёла рагаталі, быццам забаўляліся атракцыёнам. Яны схітраліся як-небудзь мацней ударыць у прыступныя месцы – пад рабрыны, у жывот, у пахвіну…

Усе закрычалі, жанчыны завішчалі. Быццам кадр у кіно, перад Дзінай прамільгнула: знаёмы хлопец з яе вуліцы, вельмі інтэлігентны, добра апрануты, рыдае.

Яна ўбачыла, што людзі падаюць. На іх адразу спускалі сабак. Чалавек з крыкам уздымаўся, але некаторыя заставаліся на зямлі, а ззаду напіралі, і натоўп крочыў прама па целах, растоптваючы іх.

У Дзіны ў галаве ад усяго гэтага зрабіўся нейкі змрок. Яна выпрасталася, высока ўзняла голаў і рушыла, як драўляная, не згінаючыся. Яе здаецца, скалечылі, але яна слаба адчувала і кеміла, у яе грукала толькі адно: «Не ўпасці, не ўпасці».

* * *

Амаль звар’яцелыя людзі вывальваліся на прастору, ачэпленую войскамі, – гэткую плошчу, парослую травой. Уся трава была засыпана бялізнай, абуткам, адзеннем.

Украінскія паліцаі, зважаючы на акцэнт – не мясцовыя, а яўна з захаду Украіны, груба хапалі людзей, лупілі, гукалі:

– Раздзявацца! Швыдка! Быстра! Шнэль!

Хто марудзіў, з таго здзіралі адзенне сілком, білі нагамі, кастэтамі, дубінкамі, ап’янёныя злосцю, у нейкім садысцкім шале.

Ясна, гэта рабілася для таго, каб натоўп не мог спахапіцца. Многія людзі былі ўсе ў крыві.

З боку групы голых людзей, якіх кудысьці ўводзілі, Дзіна пачула, як маці крычыць ёй, махае рукой:

– Дачурка, ты не падобная! Ратуйся!

Іх пагналі. Дзіна рашуча падышла да паліцая і спыталася, дзе камендант. Сказала, што яна з тых, хто праважаў, трапіла выпадкова.

Ён патрабаваў дакументы. Яна пачала даставаць з сумачкі, але ён сам узяў сумачку, перагледзеў яе ўсю. Там былі грошы, працоўная кніжка, прафсаюзны білет, дзе нацыянальнасць не пазначаецца. Прозвішча «Пронічава» паліцая пераконвала. Сумачку ён не вярнуў, але паказаў на пагорак, дзе сядзела купка людзей:

– Сядай тут. Жыдоў перастраляем – тады выпусцім.

Дзіна падышла да пагорка і села. Усе тут маўчалі, ашалелыя. Яна баялася падняць твар: а раптам хто-небудзь яе тут пазнае, выпадкова зусім, і закрычыць: «Яна – жыдоўка!» Каб уратавацца, гэтыя людзі ні перад чым не спыняцца. Таму яна старалася ні на кога не глядзець, і на яе не глядзелі. Толькі бабуля, што сядзела побач у пушыстай вязанай хусце, ціха паскардзілася Дзіне, што праводзіла нявестку і вось, трапіла… А сама яна ўкраінка, ніякая не яўрэйка, і хто б мог падумаць, што выйдзе такое з гэтым праважаннем.

Тут усе былі тыя, хто праважаў.

Так яны сядзелі, і проста перад імі, як на сцэне, адбываўся гэты кашмар: з калідора, партыя за партыяй, з віскам вывальваліся збітыя людзі, іх прымалі паліцаі, лупцавалі, распраналі – і так без канца.

Дзіна запэўнівае, што некаторыя істэрычна рагаталі, што яна на свае вочы бачыла, як некалькі чалавек за той час, што распраналіся ды ішлі на расстрэл, рабіліся сівымі.

Голых людзей строілі невялікімі ланцужкамі і вялі ў проразь, спехам пракапаную ў абрывістай пясчанай сцяне. Што за ёй – не было відаць, але адтуль неслася страляніна, і вярталіся адтуль толькі немцы і паліцаі, за новымі ланцужкамі.

Мацяркі асабліва кешкаліся над дзецьмі, таму час ад часу які-небудзь немец або паліцай, раззлаваўшыся, выхопліваў у маці дзіцё, падыходзіў да пясчанай сцяны і, размахнуўшыся, шпурляў яго цераз грэбень, як палена.

Дзіну быццам бы абручамі абкруціла, яна доўга-доўга сядзела, уцягнуўшы галаву ў плечы, баючыся зірнуць на суседзяў, таму што іх усё большала. Яна ўжо не ўспрымала ні крыкаў, ні страляніны.

Пачало змяркацца.

Знянацку пад’ехаў адкрыты аўтамабіль, і ў ім – высокі, гонкі, вельмі элегантны афіцэр са стэкам у руцэ. Было падобна, што ён тут галоўны. Побач з ім быў рускі перакладчык.

– Хто такія? – спытаў афіцэр праз перакладчыка ў паліцая, паказваючы на пагорак, дзе сядзела ўжо чалавек пяцьдзясят.

– Цэ нашы люды, – адказаў паліцай. – Нэ зналы, трэба іх выпусціць.

Афіцэр як закрычыць:

– Неадкладна расстраляць! Калі хоць адзін адсюль выйдзе і раскажа ў горадзе, заўтра ніводзін жыд не прыйдзе.

Перакладчык добрасумленна пераклаў гэта паліцаю, а людзі на пагорку сядзелі і слухалі.

– А ну, пішлы! Хадзімо! Паднімайсь! – закрычалі паліцаі.

Людзі, як п’яныя, падняліся. Час быў ужо позні, можа, таму гэтую партыю не сталі распранаць, а так і павялі адзетымі ў проразь.

* * *

Дзіна ішла прыкладна ў другім дзясятку. Мінулі калідор пракопа, і адкрыўся пясчаны кар’ер з амаль стромымі сценамі. Ужо стаяў паўзмрок. Дзіна кепска разгледзела гэты кар’ер. Усіх цугам, хутка, таропячы, паслалі ўлева – па вельмі вузкаму выступу.

Злева была сцяна, справа яма, а выступ, відавочна, быў выразаны адмыслова для расстрэлу, і быў ён такі вузкі, што, ідучы па ім, людзі інстынктыўна прыціскаліся да пясчанай сценцы, каб не зваліцца.

Дзіна зірнула ўніз, і ў яе закруцілася галава – так ёй падалося высока. Унізе было мора скрываўленых цел. На процілеглым баку кар’ера яна паспела разгледзець усталяваныя ручныя кулямёты, і там было некалькі нямецкіх салдат. Яны палілі вогнішча, на якім варылі, падобна, каву.

Калі ўвесь ланцужок людзей загналі на выступ, адзін з немцаў аддзяліўся ад вогнішча, узяўся за кулямёт і пачаў страляць.

Дзіна не так убачыла, як адчула, што з выступа паваліліся целы, што траса куль набліжаецца да яе. У яе мільганула: «Зараз я… Зараз!» Не чакаючы, яна кінулася ўніз, сцяўшы кулакі.

Ёй падалося, што яна ляцела цэлую вечнасць, верагодна, сапраўды было высока. Пры падзенні яна не адчула ні ўдару, ні болю. Спачатку на яе пырснула цёплая кроў, і кроў пацякла па твары, як быццам яна ўпала ў ванну з крывёю. Яна ляжала, раскінуўшы рукі, заплюшчыўшы вочы.

Чула нейкія вантробныя гукі, стогны, іканне, лямант вакол і пад сабою: было многа недабітых. Уся гэтая маса цел ледзь прыкметна варушылася, асядаючы. Яна ўшчыльнялася ад руху заваленых жывых.

Салдаты ўвайшлі на выступ і пачалі падсвечваць уніз ліхтарыкамі, страляючы з пісталетаў у тых, хто здаваўся ім жывым. Але недалёка ад Дзіны нехта па-ранейшаму моцна стагнаў.

Яна пачула, як ходзяць побач, ужо па трупах. Гэта немцы спусціліся, нагіналіся, нешта здымалі з забітых, час ад часу страляючы ў тых, хто варушыўся.

Тутсама хадзіў і паліцай, які глядзеў яе дакументы і забраў сумачку: яна пазнала яго па голасе.

Адзін эсэсавец наткнуўся на Дзіну, і яна здалася яму падазронай. Ён пасвяціў ліхтарыкам, прыўзняў яе і пачаў біць. Але яна вісела мехам і не выяўляла прыкмет жыцця. Ён тыцнуў яе ботам у грудзі, наступіў на правую руку так, што рука хруснула, але не стрэліў і пайшоў, балансуючы, па трупах далей.

Праз некалькі мінут яна пачула голас наверсе:

– Дземідзенка! Давай прыкідай!

Забомкалі рыдлёўкі, пачуліся глухія ўдары пяску па целах, усё бліжэй. У рэшце рэшт, кучы пяску пачалі падаць на Дзіну.

Яе завальвала, але яна не варушылася, пакуль не засыпала рот. Яна ляжала тварам уверх, удыхнула ў сябе пясок, падавілася і тут, амаль нічога не кемячы, забоўталася ў дзікім жаху, гатовая ўжо лепей быць расстралянай, чым закапанай жыўцом.

Левай, здаровай рукой яна стала зграбаць з сябе пясок, захлыналася, вось-вось магла закашляцца і з апошніх сіл душыла ў сабе гэты кашаль. Ёй палягчэла. Нарэшце яна выбралася з-пад зямлі.

Яны там, наверсе, гэтыя ўкраінскія паліцаі, відаць, замарыліся пасля цяжкога дня, капалі лена і толькі злёгку прысыпалі, потым папакідалі рыдлёўкі і сышлі. Вочы Дзіны былі поўныя пяску. Апраметная цемра, цяжкі мясны подых ад масы свежых трупаў.

Дзіна вызначыла найбліжэйшую пясчаную сцяну. Доўга, доўга, асцярожна падбіралася да яе, потым устала і пачала левай рукой рабіць ямкі. Так, прыціскаючыся да гэтай сцяны, яна рабіла ямкі, паднімаючыся цаля за цаляй, кожную хвілю рызыкуючы сарвацца.

Наверсе аказаўся куст, яна яго намацала, адчайна ўчапілася і, калі перавальвалася цераз край, пачула ціхі голас, ад якога ледзь не кінулася назад:

– Цёця! Не бойцеся, я таксама жывы.

Гэта быў хлопчык, у майцы і трусіках, ён вылез, як і яна. Хлопчык дрыжэў.

– Маўчы! – шыканула яна на яго. – Паўзі за мной.

І яны папаўзлі кудысьці, моўчкі, без адзінага гуку. Яны паўзлі надзвычай доўга, марудна, натыкаючыся на абрывы, збочваючы, і паўзлі, відаць, усю ноч, таму што пачало віднець. Тады яны знайшлі кусты і залезлі ў іх.

Яны былі на беразе вялікага рова. Недалёка ўбачылі немцаў, якія прыйшлі і сталі сартаваць рэчы, складваць іх. У іх там круціліся і сабакі на павадках. Часам па рэчы прыязджалi грузавікі, але часцей – проста конныя вазы.

Калі развіднела, яны ўбачылі старую, якая бегла. За ёй бег хлопчык гадоў шасці і крычаў: «Бабуля, я баюся!» Але старая ад яго адмахвалася. Іх дагналі два нямецкіх жаўнеры і застрэлілі: спачатку старую, потым дзіцёнка.

Потым па процілеглым баку рова чалавек сем немцаў прывялі дзвюх маладых жанчын. Яны спусціліся ніжэй у роў, выбралі роўнае месца і пачалі па чарзе гвалціць гэтых жанчын. Наталіўшыся, закалолі жанчын кінжаламі, так што тыя і не ўскрыквалі, – а трупы так пакінулі, голыя, з раскінутымі нагамі.

Немцы пастаянна праходзілі то ўнізе, то ўверсе, перамаўляліся. Увесь час стаяла страляніна недзе тут, побач. Столькі страляніны, што Дзіне пачало здавацца, што яна была заўжды і ўвогуле не спынялася, што яна і ўночы была.

Яны з хлопчыкам ляжалі, забываліся, прачыналіся. Хлопчык сказаў, што яго завуць Моця, што ў яго нікога не засталося, што ён упаў разам з бацькам, калі стралялі. Ён быў файненькі, з прыгожымі вачыма, якія глядзелі на Дзіну, як на ратавальніцу. Яна падумала, што, калі ўдасца выратавацца, то яна ўсынавіць яго.

К вечару ў яе пачаліся галюцынацыі: прыйшлі да яе бацька, маці, сястра. Яны былі ў даўгіх белых халатах, усе смяяліся і куляліся. Калі Дзіна апрытомнела, над ёй сядзеў Моця і жалобна казаў:

– Цёця, не памірайце, не пакідайце мяне.

Яна з вялікай цяжкасцю скеміла, дзе знаходзіцца. Паколькі зноў сцямнела, яны выбраліся з кустоў і папаўзлі далей. Удзень Дзіна намеціла шлях: па вялікім лузе да гаю, што віднеўся ў далечыні. Часам яна забывалася і ўздымала голаў, тады Моця чапляўся за яе, прыціскаў да зямлі.

Здаецца, яна траціла прытомнасць, таму што аднойчы звалілася ў роў. Яны не елі і не пілі больш за суткі, але пра гэта думка не прыходзіла. Гэта быў нейкі шок.

Так яна паўзлі яшчэ ноч, пакуль не пачало брацца на дзень. Уперадзе былі кусты, у якіх яны вырашылі схавацца, і Моця палез разведаць. Яны так рабілі шмат разоў, і калі б усё было нармальна, Моця павінен быў паварушыць кустом. Але ён пранізліва закрычаў:

– Цёця, не паўзіце, тут немцы!

І прагучалі стрэлы. Яго так на месцы і забілі. На яе шчасце, немцы не зразумелі, што крычаў Моця. Яна адпаўзла назад, апынулася сярод нейкага пяску. Зрабіла ямку, потым акуратна засыпала яе грудком, уяўляючы, што хавае Моцю, свайго спадарожніка, – і паплакала. Яна была ўжо як звар’яцелая.

* * *

Віднела, і Дзіна высветліла, што сядзіць, пагойдваючыся, прама на дарозе, што леваруч платы, правулак, сметніца. Яна кінулася паўзком на сметніцу, занурылася ў смецце, накідала на сябе розных ануч, каробак, надзела на галаву драны кошык – «вярэйку», каб пад ім дыхаць.

Ляжала так, затаіўшыся. Аднойчы міма прайшлі немцы, спыніліся, закурылі.

Проста перад сабой, на краю гарода, яна ўбачыла два зялёных памідоры. Каб дастаць іх, трэба было падпаўзці. Вось толькі тут ёй захацелася піць, і пачаліся пакуты.

Яна старалася думаць пра што заўгодна, заплюшчвала вочы, пераконвала сябе, загадвала не думаць, але яе, як магнітам, гарнула ў бок памідораў. Яна не вылезла і праляжала да цямна.

Толькі ў поўнай цемры выбралася, намацала памідоры, з’ела і зноў папаўзла на жываце. Яна ўжо столькі напоўзалася, што, здаецца, развучылася хадзіць на нагах.

* * *

Паўзла доўга, правалілася ў акоп з калючым дротам, забывалася. Бліжэй да ранку ўбачыла хату, за ёй свіран, і рашыла забрацца ў гэты свіран. Ён не быў закрыты, аднак, ледзь яна ўлезла, на двары дзяўкнуў сабака. Забрахалі суседнія сабакі. Ёй падалося, што брахалі сотні сабак – так не патрэбен ёй быў гэты шум.

Выйшла заспаная гаспадыня, закрычала:

– Ціха, Рабко!

Яна зазірнула ў свіран і ўбачыла Дзіну. Выгляд у гаспадыні быў пахмурны, і, калі яна пачала пытацца, хто такая Дзіна ды чаму тут, Дзіна раптам стала маніць, што ідзе з копкі акопаў, здалёк, заблукала, вырашыла ў свіране заначаваць. Спытала дарогу да каменданта горада.

– А дэ ж ты була?

– У Білый Цэрквы.

– У Білый Цэрквы? І оцэ тут – дарога з Білай Цэрквы? Ну, ну…

Выгляд у Дзіны быў, вядома, ахавы: уся ў засохлай крыві, брудзе і пяску, туфлі згубіла яшчэ ў кар’еры, панчохі парваліся.

На шум выйшлі суседкі, патрохі абкружылі Дзіну, разглядалі. Гаспадыня паклікала сына, хлапца гадоў шаснаццаці:

– Ванько, іды прывады німця, мы ій зараз пакажам дарогу.

Дзіна стаяла і разумела, што яна не зможа пабегчы – сіл няма, і потым гэтыя бабы залямантуюць, спусцяць сабак. Гаспадыню яны называлі Лізаветай.

Немцы, відаць, былі блізка, таму што Ванько амаль адразу прывёў афіцэра.

– Ось, пан, юда!

Афіцэр агледзеў Дзіну, кіўнуў:

– Ком.

І пайшоў па сцежцы ўперад. Дзіна за ім. Ён нічога не казаў, толькі пазіраў, ці ідзе яна. Яна склала рукі на грудзі, сцялася, ёй стала холадна, балела правая рука – яна была ў крыві, балелі ногі – яны былі разбітыя.

* * *

Увайшлі ў аднапавярховы цагляны дом, дзе дзясяткі два салдат снедалі, пілі каву з алюмініевых кубкаў. Дзіна хацела сесці ў куце на стул, але афіцэр зароў – тады яна села на падлогу.

Неўзабаве немцы пачалі браць вінтоўкі і разыходзіцца. Застаўся толькі адзін салдат – днявальны. Ён хадзіў, прыбіраў, паказаў Дзіне на крэсла: садзіся, маўляў, нічога.

Яна перасела на крэсла. Салдат паглядзеў у акно і даў Дзіне анучу, паказваючы, каб яна працерла шыбы. Акно было вялікае, ледзь не на ўсю сцяну, у частых пераплётах, як на верандзе. І тут праз акно Дзіна ўбачыла, што поўзала яна вакол ды побач з Ярам і трапіла зноў у тое ж месца, адкуль уцякла.

Салдат ціха загаманіў. Дзіна яго разумела, але ён думаў, што яна не разумее, і з усіх сіл стараўся патлумачыць:

– Ты зразумей хоць трохі. Начальства сышло. Я даю табе анучу, каб ты ўцякла. Ты працірай акно і думай, куды ўцячы. Ды зразумей жа, думкопф, дурная галава!

Ён гаварыў спачувальна. Дзіна падумала, што гэта не падобна на правакацыю. Але яна была ў такім стане, што не верыла ўжо нічому. Дзеля ўсяго дзеля круціла галавой, робячы выгляд, што не разумее.

Салдат з адчаем сунуў ёй венік і паслаў падмятаць суседні домік, дзе не было ўвогуле нікога. Дзіна замітусілася, гатовая ўцякаць, але пачуўся шум і лямант.

З’явіліся афіцэр з Ваньком, сынам Лізаветы, яны вялі дзвюх дзяўчат гадоў па пятнаццаці-шаснаццаць.

Дзяўчынкі крычалі, рыдалі, кідаліся на зямлю і спрабавалі цалаваць боты афіцэра, малілі прымусіць іх рабіць усё, што заўгодна, спаць з імі, толькі не расстрэльваць.

Яны былі ў аднолькавых чысценькіх цёмных сукенках, з касічкамі.

– Мы з дзятдома! – крычалі яны. – Мы не ведаем, хто мы па нацыянальнасці! Нас прынеслі немаўлятамі!

Афіцэр глядзеў, як яны качаюцца, і адсоўваў ногі. Мовіў дзяўчатам і Дзіне ісці за ім.

* * *

Выйшлі на тую плошчу, дзе распраналі. Там па-ранейшаму валяліся кучы адзення, чаравікоў. За рэчамі, у старонцы, сядзелі трыццаць ці сорак дзядуль, бабуль і хворых. Пэўна, гэта былі рэшткі, вылаўленыя па кватэрах.

Адна старая ляжала спаралюшавана, загорнутая ў коўдру.

Дзіну і дзяўчынак пасадзілі да іх. Дзяўчынкі ціха плакалі.

Яны сядзелі пад нейкім уступам, а па ўступе праходжваўся туды-сюды вартавы з аўтаматам. Дзіна спадылба сачыла за ім, як ён то аддаляецца, то набліжаецца. Ён заўважыў, занерваваўся і раптам закрычаў шалёна, па-нямецку:

– Што ты сочыш? Не глядзі на мяне! Я ні-чо-га не магу табе зрабіць. У мяне таксама дзеці ёсць!

Да яе падсела дзяўчына ў гімнасцёрцы і шынелi – убачыла, што Дзіна дрыжыць ад холада, і прыкрыла яе шынелем. Яны ціха разгаварыліся. Дзяўчыну звалі Любай, ёй было дзевятнаццаць гадоў, яна служыла медсястрой і трапіла ў абкружэнне.

Пад’ехаў грузавік з савецкімі ваеннапалоннымі, ва ўсіх былі лапаты. Старыя ў жаху захваляваліся: няўжо будуць закопваць жыўцом? Але адзін з палонных паглядзеў здаля, сказаў:

– Вам пашанцавала.

Усіх сталі паднімаць і заганяць у кузаў гэтага ж грузавіка. Двое салдат паднялі старую ў коўдры і, як бервяно, сунулі ў кузаў, там яе падхапілі на рукі.

Кузаў быў адкрыты, з высокімі бартамі. Адзін немец сеў у кабіну, другі ў кузаў, і чацвёра паліцаяў размясціліся па бартах.

Кудысьці павезлі.

Цяжка было ўгледзець у гэтым нейкую знакамітую нямецкую логіку або паслядоўнасць: адных распраналі, другіх не, адных дабівалі, другіх пакідалі марудна паміраць, тых везлі сюды, гэтых адсюль…

Грузавік прыехаў на вуліцу Мельнікава, дзе была вялікая аўтагаспадарка. На прасторны двор выходзіла многа варот гаражоў і майстэрань. Адкрылі адны вароты – аказалася, што там набіта людзей як селядцоў, яны крычалі, задыхаліся – так і вываліліся з варот. Сярод іншых вывалілася старая і адразу ж пачала мачыцца пад дзвярыма. Немец закрычаў і стрэліў ёй у галаву з пісталета.

Паралюшаваную старую ў коўдры вынялі з кузава і ўсунулі ў гараж проста па галовах. З цяжкасцю, пад крыкі і віск, немцы паднапружыліся і зачынілі гэтыя вароты, укаціўшы туды і труп забітай, і пачалі заклапочана гаварыць між сабою, што няма месцаў.

Гэта сюды загналі на ноч натоўп з вуліцы, і менавіта тут людзі сядзелі па некалькі сутак, чакаючы чаргі на расстрэл.

Дзіна разумела нямецкую мову, слухала і меркавала: што ж далей?

Машына стала заднім ходам выязджаць з двара. Немец з кузава саскочыў, засталіся чацвёра паліцаяў: двое ля кабіны, двое ля бартоў, але яны селі не каля самога задняга борта, а бліжэй да сярэдзіны. Яны выглядалі стомленымі, але не злымі.

Дзіна і Люба пачалі згаворвацца: трэба скокнуць. Будуць страляць – няхай. Прынамсі будзе хуткая смерць, а не чаканне чаргі.

Паехалі шпарка. Люба прыкрыла Дзіну ад ветра шынелем. Пятлялі па вуліцах. Аказаліся на Шуляўцы, рухаліся кудысьці да Брэст-Літоўскай шашы.

Пакрытая шынелем, Дзіна перавалілася цераз задні борт і скокнула на вялікай хуткасці. Яна ўпала, разбілася ў кроў аб маставую, але з машыны яе не прыкмецілі. А можа быць, не захацелі прыкмеціць?

Яе абкружылі мінакі. Яна пачала мармытаць, што вось ехала, трэба было сысці ля базара, а шафёр не зразумеў, яна вырашыла скокнуць… Ёй і верылі і не верылі, але вакол яна бачыла чалавечыя вочы. Яе хутка адвялі ў двор.

Яшчэ праз паўгадзіны яна была ў жонкі свайго брата, полькі па нацыянальнасці. Усю ноч грэлі ваду і адмочвалі на яе целе кашулю, ўліплую ў раны.

* * *

Дз. М. Пронічава потым шмат разоў яшчэ была на мяжы гібелі, хавалася ў руінах, у Дарніцы, потым па сёлах пад імем Надзі Саўчанка. Яе дзяцей ўратавалі людзі, яна доўга шукала іх і знайшла ў самым канцы вайны. У 1946 г. яна была сведкай абвінавачвання на Кіеўскім працэсе аб фашысцкіх злачынствах на Украіне. Але з-за разгулу антысемітызму, які пачаўся неўзабаве, яна стала хаваць, што ўратавалася з Бабінага Яра, зноў прыхоўвала, што яна – яўрэйка, зноў ёй дапамагала прозвішча «Пронічава».

Яна вярнулася ў Кіеўскі тэатр лялек, дзе працуе і цяпер актрысай-лялькаводам. Мне каштавала вялізных намаганняў пераканаць яе распавесці, як ёй, адзінай (не зусім так: гл., напрыклад, артыкул 2011 г. – заўв. перакл.) з расстраляных у верасні 1941 г. 70000 яўрэяў, удалося ўратавацца, яна не верыла, што гэта можа быць апублікавана і што гэта каму-небудзь трэба. Яе расповед доўжыўся некалькі дзён і перапыняўся сардэчнымі прыпадкамі. Гэта было ў тым жа доме на вуліцы Вароўскага, адкуль яны сыходзіла ў Бабін Яр, у старой кватэры, што разбуралася. Толькі ў 1968 г. Дз. М. Пронічавай удалося выклапатаць маленькую кватэру ў новым доме, і яна прыслала мне пісьмо, дзе пісала, што пасля выхаду гэтай кнігі да яе прыходзіў адзін кіянін, які сказаў, што таксама ўратаваўся з Яра. Ён тады быў зусім дзіцём і вылез, як і Моця, яго схавала ўкраінская сям’я, ён прыняў іх прозвішча, у пашпарце ў яго стаіць «украінец», і ён ніколі нікому не расказваў, што ён з Бабінага Яра. Мяркуючы па дэталях, якія ён помніць, расповед яго праўдзівы. Але ён проста так пасядзеў, паўспамінаў – і сышоў, не назваўшы сябе.

Пераклаў з рускай В. Рубінчык паводле выдання: Кузнецов Анатолий. Бабий Яр. Москва: Захаров, 2011. С. 66–82.

* * *

Пра далейшы лёс Дзіны Пронічавай і яе дзяцей можна пачытаць тут. Яшчэ сведчанні пра Бабін Яр: http://babiy-yar.livejournal.com/1502.html

babin_yar

На фота – карціна «Бабін Яр» Іосіфа Кузькоўскага (1902–1970), ураджэнца беларускага Магілёва.

Апублiкавана 29.09.2016  20:25

В. Рубінчык. КАТЛЕТЫ & МУХІ (21)

Неадменны шалом.by усім прыхільнікам бульварна-кулінарнага серыялу! Калі пачынаў (страшна сказаць, 13 жніўня 2015 г.!), то меркаваў, што давядзецца больш пісаць «пра культуру», а выпадае – «пра палітыку». Праўда, сёлета і восень такая – то выбары-дурабары ў Беларусі ды Расіі, то мітынг(i) у сэрцы Мінска, у ЗША нешта булькаціць… Дый ніхто не абверг пастулата Анатоля Кузняцова з «Бабінага Яра»: «ГОРА СЁННЯ ТАМУ, ХТО ЗАБЫВАЕЦЦА НА ПАЛІТЫКУ».

Тым, каму не падабаецца форма або змест «палітінфармацый», задам простае пытаннечка: «а вам слабо?» Ну, прышліце свае думкі пра Беларусь і/або яўрэйства, няхай не адпаведныя маім, няхай з жорсткай крытыкай, няхай не на мой мэйл, а на мэйл рэдакцыі… Калі без абраз, то ўсё будзе апублікавана. Не так ужо шмат цяпер рэсурсаў, дзе можна вольна выказацца: у Беларусі іх – кот наплакаў… Адрасаваныя майму колу сайты друкуюць або нешта занадта мудрагелістае, або гоняць трэш, папулізм, маралізатарства і прымітыў (значна часцей…). Ва ўсіх выпадках рэдакцыі схільныя ганарыцца сваім кантэнтам і, як правіла, не зацікаўлены ў альтэрнатыўных поглядах. «Спявайце ў хоры або не спявайце ўвогуле» – прыкладна так, здаецца. Ну, часам яшчэ дазволена ставіць пад чужымі матэрыяламі лайк/дызлайк 🙂

Парадавала, што на сайце 1863x.com арыштаванага Эдуарда Пальчыса ёсць каму замяніць: сам сайт не дужа мяне ўражвае, аднак салідарнасць – вялікая справа. Ну, а я пакуль цягну лямку без асістэнтаў, бяруся за трэці дзясятак серый. Найперш – колькі слоў пра «парламенцкія выбары» 11 верасня.

У адрозненне ад некаторых гора-журналістаў і «палітолагаў», мы на belisrael.info за месяц да дня галасавання разумелі, што сітуацыя ў краіне сёлета не такая, як у 2008-м і 2012-м, і прадчувалі, што ў «палаце № 6» з’явіцца кволае прадстаўніцтва «альтэрнатыўных сіл». Прабіліся дзве дамы – Алена Анісім з Таварыства беларускай мовы і Ганна Канапацкая з Аб’яднанай грамадзянскай партыі. Абедзьве дэпутаткі прадстаўляюць агульнанацыянальныя па ахопу, але другарадныя па сутнасці арганізацыі, да якіх дэ-факта належаць хіба па тысячы-дзве беларусаў, і граюць у іх не галоўныя ролі: Анісім – другі чалавек у ТБМ, Канапацкая ў АГП – пяты-дзясяты. Мяркую, чаканні фанатаў Алены і Ганны неўзабаве акажуцца завышанымі: наўрад ці новыя абранніцы лёсу здолеюць больш, чым у свой час здолелі Вольга Абрамава і Надзея Цыркун. Дарэчы, у 2002-2003 гг. дэпутатка-псіхолаг Цыркун слала звароты ў абарону помнікаў архітэктуры (у т. л. мінскіх сінагог) – ёй прыходзілі адпіскі ад высокіх чыноўнікаў.

alena_hanna

А. Анісім і Г. Канапацкая (фота: svaboda.org

Тым не менш пазбаўленне беларускага парламента стэрыльнасці – падзея для нашых палестын… Я б ставіў на Канапацкую як на прадстаўніцу нязводнага прыватнага сектара. Нічога асабістага супраць Анісім не маю, але 25 год у «мовазнаўчым» інстытуце Акадэміі навук здольныя адбіць ахвоту да ініцыятывы ў каго заўгодна. У першым жа інтэрв’ю пасля перамогі спадарыня вымавіла глупства: «Жанчыны ня больш лагодныя, а больш настойлівыя, больш перакананыя. Жанчыны не адступаюць. Яны заўжды дамагаюцца свайго». Калі б такое сказала феміністка, то я б зразумеў, але, паводле А. А., яна «ні ў якім разе не феміністка». Ладна, зробім скідку на час правядзення інтэрв’ю (другая гадзіна ночы…)

Цяжка назваць вялікім поспехам тое, што ТБМ выдае газету «Наша слова» (наклад 2000 ас.; нават не ўсе актывісты суполкі хочуць яе выпісваць, на што рэдакцыя, у якую ўваходзіць і А. Анісім, час ад часу наракае). «Пшыкам» абярнулася задума «Усебеларускага Кангрэса за незалежнасць», скліканага ў снежні 2014 г. пры чынным удзеле А. А., сабраць мільён подпісаў «у абарону беларускай дзяржаўнасці».

Калі капнуць крыху глыбей, то Алена Анісім разам са сваім шэфам па ТБМ нядаўна адзначылася ў распрацоўцы спрэчнай «Стратэгіі развіцця беларускай нацыі». Такія тэзісы, як «Нішто ў сучасных умовах не можа так спрыяць будаўніцтву дзяржавы як прыналежнасць большасці грамадзян да аднаго этнасу (83.7% насельніцтва краіны адчуваюць сябе беларусамі, 2009)» і скараспелы вывад «Сярод шэрагу мадэляў будаўніцтва дзяржавы (грамадзянская/цывільная, культурная, уяўная) выбар мадэлі этнанацыянальнай дзяржавы ў найбольшай ступені адпавядае рэальнай сітуацыі ў Беларусі» не з’яўляюцца навуковымі, і гэта шчэ лагодна сказана. У практычным вымярэнні яны могуць прывесці толькі да этнакратыі, падзелу грамадзян Беларусі на «першы гатунак» (этнічныя беларусы) і «другі/трэці гатункі» (астатнія…), дарма што аўтары абяцалі «роўныя правы грамадзянам меншасцяў».

Карацей, пакуль не ўважаю навуковую супрацоўніцу Акадэміі за сваю апору ў парламенце. Уласна ж на выбарчы ўчастак 11-га я схадзіў, бюлетэнь у празрыстую ўрну апусціў… Людзей было вобмаль – зважаючы на подпісы ў табліцах, прагаласавала ў той дзень хіба працэнтаў 20-25 (пра датэрміновае галасаванне не ведаю). Не парадавала сумная атмасфера ні на ўчастку, ні ў маёй «роднай» школе, дзе гэты ўчастак атабарыўся. Школу перарабілі ў гімназію, а казёншчына нікуды не падзелася. Са скрухай таропіўся я і ў «піянерскі» стэнд, і ў інструкцыю класным кіраўнікам – забяспечыць збор 20-25 працэнтаў мяхоў палай лістоты…

Пацешыла, што трохі актывізаваліся палітычныя партыі. На Дамброўскай акрузе балатаваліся 6 кандыдатаў, і ўсе ад розных партый, прычым прадстаўнік БНФ, прадпрымальнік Васіль Астроўскі, меў найбольшы гадавы даход: пад 400 мільёнаў рублёў. А яшчэ кажуць, што апазіцыю ў Беларусі прыціскаюць 🙂 Ды прайграў Васіль шэранькаму праўладнаму кандыдату…

У кастрычніку маюць адбыцца – хто б мог прадбачыць? – выбары новага Старшыні Руху «За свабоду»! Пэўна, «долгоиграющий проигрыватель» на чале суполкі ў рэшце рэшт надакучыў не толькі фундатарам, а і сам сабе. Нездарма ж надоечы ў «За свабоду» было прынята аж 87 новых членаў – камусьці на канферэнцыі патрэбна масоўка… Сярод актывістаў руху ёсць і мае знаёмыя, неблагія рабяты-дзяўчаты. З думкай пра іх далейшыя перспектывы і закранаю сюжэт канкурэнцыі між першым намеснікам Губарэвічам ды проста намеснікам Лагвінцом, а так бы прамаўчаў («што мне Гекуба?..»)

ales_juras

А. Лагвінец, Ю. Губарэвіч (фота: pyx.by)

Алеся Лагвінца я ведаю (дакладней – ведаў; даўненька не бачыліся) асабіста, Юрася Губарэвіча – не. Усё ж аддаў бы голас за другога, які валодае больш каштоўным бэкграўндам у палітыцы: у 2003 г. Юрась быў выбраны ў Белаазёрскі гарсавет Брэсцкай вобласці і, як ні дзіўна, некалькі месяцаў нат выконваў функцыі намесніка старшыні савета. За былым жа выкладчыкам ЕГУ цягнецца паласа няўдач… Успомніўся эпізод 9 мая 2007 г., калі Алесь разам з «босам» і сынам-школьнікам прыходзіў на мінскую «Яму» (яму трэ было зрабіць серыю здымкаў для «свабодаўскага» сайта, паказаць, як «прэзідэнт незалежнага грамадства» дбае пра яўрэяў). Лагвінец папрасіў мяне коратка расказаць сыну пра «Яму»; я выканаў яго просьбу, як умеў. Гаварыў па-беларуску, але тата «перакладаў» мае сентэнцыі на… беларускую мову. Мы з жонкай пераглянуліся, настолькі забаўна ўсё гучала. Рыхтык «пераклад з рускай на маскоўскую» пры сустрэчы пісьменніка ў Маскарэпе (Вайновіч, «Масква-2042»). Там персанаж паясняў: «Мы сапраўды карыстаемся прыкладна адным і тым жа слоўным складам, але кожная мова, як вядома (мне гэта якраз не было вядома), мае не толькі слоўны, але і ідэалагічны змест, і перакладчыца для таго і патрэбна, каб перакладаць размову з адной ідэалагічнай сістэмы ў другую».

Смех смехам, а насцярожыла мяне сёлета «паслядоўнасць» кандыдата ў кандыдаты. У пачатку жніўня ён пацвердзіў, што дарыў газеты тым, хто падпісваўся за яго. А ў канцы месяца ўжо казаў у інтэрв’ю, што «Народную волю» на яго пікеце «раздавала рэдакцыя дзеля рэкламы выдання». Нестыковачка, на якую акулы пяра не пажадалі звярнуць увагі… Мо зараз, пасля заяўкі прэтэндэнта на лідэрства («я шчыры і сумленны… гатовы быць кандыдатам нумар 1 ва ўсіх бліжэйшых выбарчых кампаніях»), правядуць-такі «допыт маладога Вертэра палітыка»? 🙂

УВАГА, канструктыўная ідэйка для Беларускай асацыяцыі журналістаў, да якой ніколі не меў гонару належаць, і ў бліжэйшы час наўрад ці. Прыняла БАЖ да сябе ў ганаровыя сябры С. А. Алексіевіч – не бачу праблем, хаця для нобелеўскай лаўрэаткі гэтага замала, для былой савецкай журналісткі, якая і ў 30 год (не ў 20…) «тапырылася» ад Фелікса Дзяржынскага – мо і замнога. А чаму б не прыняць таксама Віктара Купрэйчыка – міжнароднага гросмайстра па шахматах, адзінага беларуса ў «Зале славы» ФІДЭ, экс-рэдактара зборніка «Шахматы, шашки в БССР» і, апошняе па ліку, але не па важнасці, гадаванца журфака БДУ? Многія памятаюць і смелы ўчынак Віктара Давыдавіча; у 1997 г. ён (у кампаніі з гімнасткай Аленай Ваўчэцкай) галасаваў супраць зацвярджэння Аляксандра Лукашэнкі прэзідэнтам Нацыянальнага алімпійскага камітэта, дарма што звыш сотні членаў НАК галасавалі «за». Не змяніў ён сваіх перакананняў і ў 2010-я гады.

Так, хочацца, каб ганаровым членам БАЖ быў і аўтар belisrael.info Дзмітрый Ной, які жыве ў ЗША, не парываючы сувязей з Беларуссю. Зразумела, ён не такі вядомы ў свеце, як Алексіевіч або Купрэйчык, аднак ужо тое, што сп. Дзмітрый, дыпламаваны ўрач, загружаны напоўніцу, у 1960-90-х вёў шахматныя аддзелы ў некалькіх выданнях (а ў «Физкультурнике Белоруссии» 50 год таму – цэлую старонку «64»), заслугоўвае ўвагі. Пачаў жа ён друкавацца яшчэ ў 1950-х гадах, таму зараз, пасля сыходу А. Я. Ройзмана, мае лічыцца найстарэйшым працаўніком беларускай шахматнай журналістыкі. Безумоўна, я не стану бегаць за кіраўнікамі БАЖ так, як яны бегалі за Алексіевіч. Упэўнены, калі cуполцы спатрэбіцца мая дапамога ў зносінах з Купрэйчыкам і Ноем, то мяне знойдуць… Дый яшчэ пытанне, ці захочуць набыць новае званне Віктар К. і Дзмітрый Н. – не пытаўся ў іх пра гэта 🙂

І пра культурку. Палюбляў і палюбляю творы як Ільфа і Пятрова, так і Міхаіла Булгакава. Наткнуўся колькі дзён таму на эсэ з працягам, дзе аўтар даводзіў, што «12 крэслаў», як і «Залатое цяля», напісаў Булгакаў, якому карцела падзарабіць і ўставіць «шпільку» савецкай уладзе. Прозвішча аўтара (Галкоўскі) я чуў з 1990-х, некалі зазіраў і ў яго «Бясконцы тупік». Во, думаю, свежыя думкі, дый падагнаныя дэталі не без досціпу… Пры другім прачытанні блога выявілася, што многае шыта белымі ніткамі, а Ільф і Пятроў – небязгрэшныя, хто б спрачаўся – занадта прыніжаны («рэдкія лайдакі»). Не помню, каб «яўрэйская нацыяналістычная прапаганда» надавала нейкую асаблівую важнасць запісным кніжкам Ільфа (мабыць, Галкоўскі паблытаў Ільфа з Герцлем або Жабацінскім?). На трэцім заходзе зрабілася проста брыдка, таму што дабрыў да запісу ад 14.03.2016, дзе Галкоўскі разважае следам за сваім кумірчыкам: «што б яўрэй ні рабіў, на ўсім ляжыць пячатка недарэчнасці, а любая яўрэйская “справа” няўхільна валіцца ў кепскі анекдот». Выходзіць, і літаратуразнаўчым аналізам з дамешкам псіхалогіі папулярны блогер заняўся, каб «ачысціць» Вялікую Рускую Літаратуру ад розных там Ільфаў-Файнзільбергаў… Такія цяпер у Расіі інтэлектуалы – не ўсе, але шмат іх. Зрэшты, невядома, хто горшы: русафіл-юдафоб ці «юдафіл-русафоб», які запрашаў нас захапляцца пагромшчыкам Булак-Балаховічам? Абодва горшыя, інфа 100%.

I показка пра шахматны «усенавуч» ды воз, пастаўлены перад канём (няшахматным). Брэсцкі трэнер Уладзіслаў Каташук сёння гукаў на сваім сайце: «узяў 2 гадзіны факультатыва ў суседняй школе (для інтарэсу і разумення тэмы), сёння мне давялося пісаць каляндарна-тэматычнае планаванне. Чарговае беларускае ноў-хаў: хады фігур у 1-м классе вывучаюць на 5-8 занятках, а тэмы «шах, мат, пат, вечны шах, ракіроўка, план у шахматнай партыі» і да т. п. – на 1-4 занятках. О, жах! Хто гэта складаў? Падкажыце мне прозвішча!»

Вольф Рубінчык, г. Мінск

13.09.2016

wrubinchyk[at]gmail.com

Апублiкавана 14.09.2016  11:41