Tag Archives: евреи Городеи

Яшчэ пра габрэяў Гарадзеі (4)

(заканчэнне; папярэднiя часткi 1, 2 i 3)

ХАЛАКОСТ У МЯСТЭЧКУ ГАРАДЗЕЯ

Як вядома, у паселку Гарадзея Нясвіжскага раёна Мінскай воблаці было створана гетта ў якім трымалі габрэяў, і што амаль усе габрэі гэтага мястэчка былі знішчаны. Але імёны тых людзей, палеглых у той час, нам не вядомыя. І таму ў вогуле і людзі нам незнаёмыя. Калі разабрацца, то для прыкладу, нам вядома адна габрэйская сям’я, якая была знішчана немцамі ў той жудасны час.

Сям’я – Зайчык #Zajczyk.

Эліяху (Ілля) Зайчык, нарадзіўся ў 1874 годзе ў Карэлічах, Навагрудскага павета. Яго бацька Рувім і маці Тулія, як і сам Эліяху былі гандлярамі, яны гандлявалі прадуктамі харчавання, вырошчвалі на продаж семя і зерне. Да вайны Эліяху пражываў у Гарадзеі, дзе займаўся гандлярствам, там жа ён ажаніўся на Дышку (Diskh), якая нарадзіла яму трох сыноў і дачку.
У 1897 годзе, Наваградскі мешчанін-габрэй, Элья Беньямінавіч Зайчык, пражываючы пры ст. Гарадзея, намагаўся адчыніціць пры станцыі мылаварны завод. Згодна яго плану, мылаварня мела выгляд сарая даўжынёй 7 сажань (15 метраў), шырынёй 4 сажані (8,64 метра), у адной частцы якога узвышалася каранная цагляная труба і да гэтай трубы прыбудавана печ з катлом для мылаварні.
Пасля ўз’яднання СССР з Заходняй Беларуссю (кастрычнік-лістапад 1939 года) ў Гарадзеі адбылася нацыяналізацыя. 16 лістапада 1940 года, Пастановай Нясвіжскага раённага выканаўчага камітэта, уласнасць сям’і Зайчыка, была перададзена Нясвіжскай Канторы ЗагатЛЁН.
“Выпіска.
ПОСТАНОВИЛИ:
Передать Несвижской конторе ЗаготЛЁН кирпичный склад бывшего владельца Зайчикова в м-ке Городея, для использования под склад.”
Жыла сям’я Зачыкаў па вуліцы Паштовай (зараз гэта вуліца Вакзальная) пры чыгуначнай станцыі, непадалёк ад свайго мылавараннага завода. Старэйшы сын Зайчыка, Лейб (Lowa) Зайчык нарадзіўся ў 1903 г. Як і ўся яго сям’я, ён займаўся гандлярствам і быў бухгалтарам. Сярэдні сын Эліяху – Барыс Зайчык нарадзіўся ў 1910 годзе, ён быў купцом і ажаніўся на дзяўчыне Рэвекке. Рэвекка (Rywa) была 1910 году нараджэння, родам са Стоўбцаў, працавала аптэкарам у Стоўбцах, яе бацьку звалі Йерухаме (Yeruham). Рэвекка у 1938 годзе нарадзіла Барысу дачку – Малку Зайчык,1939 г.н. Сям’я Барыса была растраляна ў Стоўбцах, у 1941 г., калі яго дачцы на той момант было 3 гадкі.
Малодшы сын Маісей (Mojzesz) Зайчик нарадзіўся ў мястэчку Гарадзея ў 1912 годзе. Як і ўся яго сям’я ён займаўся гандлярствам. Старэйшая дачка Геня (Henia), нарадзілася ў 1905 годзе ў Гарадзеі. Дзяўчына выйшла замуж за Моше Драгічына (Mojsha #Dragichin) . У іх сям’і ў 1936 годзе нарадзілася дзяўчынка Пола (Pola). Другую дачку Эліяху звалі Рэвэкка (Rywka) Зайчык, яна нарадзілася ў 1913 г. Дзяўчына працавала фармацэўтам у Гарадзеі і была замужам, у яе быў сын Веніамін, 1938 г.н. У час Халакоста ўся сям’я Зайчыкаў была знішчана, як і іншыя габрэйскія сем’і другіх краін.
Гэтыя палеглыя жыхары Гарадзеі засталіся нагадваць нам аб жорсткасці асобных людей, ідэі якіх дайшлі і да нашага мястэчка, Гарадзеі, дзе ужо і нашы бабулі і дзядулі былі сведкамі тых падзей.

Шмат крыніц распавядаюць нам, аб тых жудасных часах Гародзейскага Халакосту.
Немцы прыйшлі ў Гарадзею 26 чэрвеня 1941 г. У ліпені яны арыштавалі 15 былых савецкіх працаўнікоў, траіх з якіх расстралялі на месцы (Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь, ф. 845, оп. 1, д. 6, лл. 54-56). Праз некалькі дзён была ўтворана паліцыя парадку, начальнікам якой прызначылі Баляслава Моцкало, а яго намеснікам Сяргея Усовіча. Паліцэйскі «пастарунак» (польск. камендатура паліцыі) Гарадзеі і в. Сноў падначальваўся нямецкай жандармерыі ў Нясвіжы. У Гарадзеі было ўладкавана габрэйскае гета і юдэнрат у частцы з Зыгмановичем. Працаздольных вязняў немцы выганялі на прымусовыя працы, якія суправаджаліся збіццём, здзекаваннямі і зневажэннямі. Вязняў трымалі ў поўнай недасведчанасці ў дачыненні іх будучыні. Кармілі толькі тых, каго выводзілі на працы, медычнага абслугоўвання не было.

"Габрэйскія кабеты на працы". Аўтар - невядомы салдат Вермахта. 1941 г. Знаходка Д.Касцюкевіча. — *“Габрэйскія кабеты на працы”. Аўтар – невядомы салдат Вермахта. 1941 г. Знаходка Д.Касцюкевіча.*

У лютым 1942 г. у мястэчку немцы і іх паслугачы расстралялі групу цыган, якіх прывезлі ў Гарадзею на некалькіх грузавых машынах. 16 ліпеня 1942 г. у мястэчка прыбыў атрад з 50 чал. нямецкай паліцыі бяспекі і літоўскіх паліцыянтаў. На наступны дзень, па сведчанні Алены Васільеўны Бежанцавай, пасля таго, як гета ачапілі, вязням загадалі тэрмінова памкнуцца на плошчу. Некаторыя ж не павліся, і спрабавалі схавацца. Беларускія паліцыянты хадзілі па хатах і сілком выштурхвалі ўсіх да месца збору. Потым прыехалі немцы, габрэяў паклалі на зямлю тварам уніз. Хто спрабаваў устаць ці пратэставаць расстрэльвалі, дзяцей забівалі палкамі. Потым па людзях на зямлі пусцілі аўтамашыны, ацалелых пасадзілі ў грузавікі і павезлі на ўскраіну Гарадзеі, дзе іх і расстралялі. Мясцовыя жыхары ўспаміналі, што гукі выстралаў і кулямётнай стральбы раздаваліся на працягу чатырох гадзін. Зямля ў гэтым месцы яшчэ некалькі дзён варушылася. У той дзень загінула не менш за тысячу чалавек. З «рова смерці» атрымалася выратавацца толькі некалькім вязням і ў іх ліку Русе Рубінаўне Зайчык.

Памятная дошка сімвалічнага пахавання загінулай габрэйскай грамадзе ў Гарадзеі, усталяваная ў Ізраіле. #yadvashem

Актыўны ўдзел у масавым забойстве прымалі начальнік паліцыі Гарадзеі Баляслаў Моцкало і Аляксандр Кудлач. Апошні адрозніўся і ў іншых месцах, завошта быў прызначаны намеснікам начальніка Нясвіжскай гарадской турмы. Паліцыянт Кулакоўскі быў засланы немцамі ў адзін з партызанскіх атрадаў, дзе прабыў каля года. Вярнуўшыся, ён выдаў 30 чал., якія падтрымвалі сувязь з партызанамі. Гэтых людзей немцы арыштавалі і павезлі ў канцлагер Колдычава, дзе яны загінулі (Дзяржаўны архіў Расійскай Федэрацыі, ф. 7021, оп. 81, д. 102, лл. 95-98; копіі захоўваюцца ў Архіве Яд Вашым, М-33/1159). Неўзабаве пасля расправы над вязнямі гета Моцкало загадаў Зыгмановичу, якога пакінулі ў жывых, вярнуцца ў гета пад аховай двух паліцыянтаў. Там яны прымусілі яго паказаць схаваныя ў схове 25 руб. золатам царскага кляпання. Калі Моцкало забраў грошы, ён асабіста адвёў Зыгмановича да месца расстрэлу і выпрастаўся з ім. Паліцыянты мянялі на гарэлку пакінутае пасля знішчэння габрэяў адзенне, абутак, іншыя рэчы (Цэнтральны архіў КДБ Рэспублікі Беларусь у Мінску, фонд 92, крымінальная справа 35930, лл. 23-5, 45-56, 71-2, 126-7, 208-30 і 331-337).

Як было адзначана вышэй, з “рова смерці” атрымалася выратавацца толькі некалькім вязням і ў іх ліку Русе Рубінаўне Зайчык. Са звестак NARB, 845-1-6, pp. 54. 56. Гэты інцыдэнт быў апісаны таксама ў сведчаннях Іцхака Менахера; гл. AYIH, 301/2509. Так, з яго расповядаў з трох кабет, якія змаглі выратавацца з агульнай магілы, дзве былі пераследаваны ў мястэчку пастухамі і там растраляныя.

Вестка пра бойню ў Гарадзеі стала вядома ў Нясвіжы. Па сведчанні Давыда Фарфеля, гэта страшная навіна даканцова схіліла вязняў гетта да паўстання (David Farfel. In the Nesvizh Ghetto and Naliboki Forest. Tel Aviv 2018, pp. 70-71). “Пад канец кастрычніка 1941 года юдэнрату было загадана сабраць габрэяў на рынкавым пляцы. Д-р Сіма Хошін Sima #Choshin, стаматолаг, напісала у сваім дзённіку 30 кастрычніка 1941 года: «Падыміце габрэяў, ідзіце на рынкавы пляц, вялікі і маленькі. Людзі, апранутыя ў сваё лепшае адзенне, нават не ведалі, што ўсё скончана». 5 лістапада яна напісала: «Ціхая восеньская раніца. Снег тонкі, белы, пакрыў зямлю … Многія кнігі і малітоўныя хусткі лятаюць па вуліцах … Хаты пустыя, габрэяў там няма». У тыя дні 4000 габрэяў Нясвіжа былі забіты стральбой у ямах ненаўмыснага забойства. Гэта быў лёс доктара Хушины, якую да таго, як яе забілі, змагла перадаць дзённік знаёмаму хрысціяніну, а праз пяцьдзясят гадоў дзённік быў перададзены яе пляменніцы ў Ізраіль, якая перадала яго копію ў архіў у “Найвысокім судзе”.

У гэтым матэрыяле трэба ўзгадаць вёску Вужанку, якая прымыкае па вуліцы Шашэйнай да мястэчка Гарадзея. У час Гародзейскага халакосту, адна габрэйская сям’я пакінула свайго дванаццацігадовага сына аднаму з жыхароў в.Вужанка. Яны далі яму шмат золата, і прасілі каб той схаваў іх сына ад немцаў. Аднак, праз нейкі час, мужчына прывёў іх дзіця ў гетта. Гэта гісторыя кранула шмат людскіх сардэц, таму і запомнілася мясцовым жыхарам. Хлопчык, як і ўсе астатнія быў знішчаны.

МЕМАРЫЯЛ

Кожнай магіле, дзе захоўваюцца людскія астанкі, патрэбен свой помнік, помнік, які б нагадваў сучасным людзям аб памылках людзей таго часу. У 1964 г. была зроблена спроба перапахаваць рэшткі расстраляных габрэяў Гарадзейскага гета. Магілы выкрылі, але змаглі перанесці не больш за сто чалавечых целаў. Вось што пиша аб гэтым часопис “Берега” №10 2003 г. “Калі ў шасцідзясятых гадах пачаліся працы па перапахаванні астанкаў, было вырашана перанесці прах загінулых людзей на гародзейскія могілкі. Сведкі тых падзей кажуць, што было адкапана толькі каля сотні трупаў, тыя, якія знаходзіліся зверху, а потым, калі пачалі адкопваць вядомыя рэшткі былых аднавяскоўцаў, праца спынілася. Ніхто не мог працягваць капаць. Асноўная маса рэштак засталася не кранутай. У 1997 годзе на месцы перапахавання быў пастаўлены мемарыяльны знак.”Перанеслі толькі чатыры труны, у якія сабралі косткі, чэрапы і фрагменты не больш за сто целаў, а ўсё іншае гэтак і засталося ляжаць на ранейшым месцы ў адкрытым полі, якое гэтак і засталося не абгароджаным і не пазначаным.

*Помнік на месцы перапахавання вязняў гета. Здымак Н. Апацкай. 2018 г.*

19 чэрвеня 2004 года, габрэйскія лідары, мясцовыя службоўцы і заходнія дыпламаты, адчынілі помнік у памяць загінуўшых габрэяў, жорстка забітых нацыстамі на ўскраіне мястэчка Гарадзея падчас Другой сусветнай вайны. На цырымоніі прысутнічалі амбасадары ЗША Джордж Кроль, яго калега з Великабрытаніі – Брайан Бэннет, дыпламаты з Польшчы і Нямеччыны, старшыня Беларускага грамадскага з’яднання габрэяў, былых вязняў гета і нацысцкіх канцлагераў (БООУГК) і віцэ-прэзідэнт Міжнароднага звязу габрэяў былых вязняў фашызму Міхал Абрамавіч Трэйстер, прадстаўнік Амерыканскага Габрэйскага З’яднанага размеркавальнага камітэта ў Беларусі Марына Фромер, старшыня звязу беларускіх габрэйскіх таварыстваў і грамад, ён жа і аўтар мемарыяльнага помніку Гарадзеі – Леанід Левін. Амбасадар ЗША Джордж Кроль, на беларускай мове прамовіў, што помнік “перасцерагае ад паўтору жудаснай трагедыі” Халакосту. “Габрэі Гарадзеі падзялілі долю дзясяткаў гарадоў і вёсак знішчаных фашыстамі ў Беларусі”, дадаў Леанід Левін. Трэба звярнуць увагу што, менавіта помнік усталяваны на месцы забойства габрэяў у Гарадзеі, стаў першым помнікам усталяваным на сродкі фонду імя Саймана Марка Лазаруса. Першы помнік – гэта сімвалічны помнік, знайсці падобны яму сырод помнікаў іншых вёсак і мястэчкаў, неверагодна.

*Мемарыяльны комплекс загінуўшым яўрэям у г.п. Гарадзея.*

Як узнік фонд М.Лазаруса і якія яго мэты, мы зараз і даведаемся. Даяна Лазарус, грамадзянка Вялікабрытаніі, наведвала Беларусь з канца 1990-х гадоў па лініі World Jewish Reliefruen у рамках гуманітарнай чыннасці. Яна наладжвала сувязі з габрэйскімі грамадамі і дастаўляла гуманітарную дапамогу. Даведаўшыся, што на тэрыторыі Беларусі ёсць шмат непазначаных пахаванняў габрэяў, забітых падчас акупацыі Беларусі, Даяна Лазарус і яе муж Майкл захацелі ўкласці свае сродкі ў захаванне і ўшанаванне такіх месцаў. Сям’я Лазарусаў хацела, каб гэта ідэя згуртавала габрэйскія грамады Беларусі, і таму неадменнай умовай паставіла, каб рэалізацыяй праекта займалася камісія з прадстаўнікоў розных габрэйскіх арганізацый і грамад. Камісія была створана ў 2003 годзе. Пасля гэтага Лазарус заснавалі фонд імя Саймана Марка Лазаруса (у памяць іх сына).

Першы помнік на сродкі фонду быў усталяваны на месцы забойства габрэяў мястэчка Гарадзея Нясвіжскага раёна ў 2004 годзе. Праз некалькі гадоў да фонду далучыліся яшчэ дзве амерыканскія сям’і: сям’я Ўорэна Гейслера і сям’я Клеттеров — Майлз (памерлы ў 2011 годзе) з жонкай і яго дачка Джоні з мужам Дугласам. За кошт фонду да канца 2018 года былі ўсталяваны 114 помнікаў і мемарыяльных дошак.

Сярод людзей, якія ўнеслі свой наўпросты ўнёсак ў мемарыяльны помнік ёсць той, чыя задумка змагла ўвасобіцца ў рэальнасць, гэта аўтар мемарыяльнага помніку – Леанід Мендэлевіч Левін.
Леанід пайшоў з жыцця 1 сакавіка 2014 года, аднак пасля сябе для Гарадзеі пакінуў сваю геніяльную задумку, якая створана не для таго каб людзі прыходзілі пакланіцца гэтаму месцу, а каб кожны чалавек які завітаў сюды, змог уявіць сабе той жудасны чэрвеньскі дзень, калі прыблізна 1137, ні ў чым непавінных людзей, былі лёгка аддадзены смерці. Каб людзі на хвілінку задумаліся аб падзеях таго часу і змаглі паразважаць аб пачуццях тых асоб, якія ішлі на сустрач сваёй смерці, якія ведалі, што ўжо нічога ім не дапаможа і застаецца толькі маліцца і запытваць Госпада.
Вось пакінутыя думкі Леаніда Левіна на тэму гародзейскага Халакосту, з іх дапамогай ён змог стварыць не проста помнік, а перадаць усю боль тых людзей, якім давялося прайсці праз неверагодныя выпрабаванні.
“17 чэрвеня 1942 года фашысты расстралялі пад Гарадзеяй (Мінская вобласць, Рэспубліка Беларусь) 1137 габрэяў. Зараз на месцы пакарання смерцю спачываюць 1137 камянёў у памяць пра загінулых. Камяні атачаюць згарэлую хату, што напамінае пра зверствы нямецкіх войскаў у Беларусі. Вокны вясковай хаты беларускай Гарадзеі, мястэчка паміж Мірам і Нясвежам глядзяць «вачамі», што бачылі ідучых на расстрэл. Вокны, праз якія ў апошні раз глядзелі на свет тыя, каго на гэты расстрэл гналі, робяцца знакам Халакосту – знакам бездані жаху і роспачы. Па сіле ўплыву яны не саступаюць рашотцы шталагского барака. Помнік збудаваны ў чыстым поле. Злавеснае чыстае поле 40-х гадоў ХХ стагоддзі, якое губляецца за гарызонтам. «Вадаспад» камянёў, як бы якія зрыньваюцца насустрач ідучых да месца смуткуй, адзначае тэрыторыю, дзе больш «не расце трава». Па абодва бакі мемарыяла – зялёныя палі, не кранутыя смерцю. Тады тут была яма, якую капалі сабе прысуджаныя да смерці габрэі Гарадзеі. Потым яма ператварылася ў частку поля – радаснага калгаснага поля, калі ўжо няма каму было помніць. Цяпер, праз аконныя рамы мы глядзім на вужы сучасны краявід, разважаючы.

Еще несколько километров и – Городея. Указатель направо – сахарный завод. Городея – прямо. Перед въездом в Городею – железнодорожный шлагбаум. И все останавливаются. Машины, велосипедисты, пешеходы. Минута молчания в память о тех, кто через этот переезд в последний раз прошел по направлению к своей могиле. Каждый день через этот переезд их выводили в поле. Каждый день они копали глубокую яму и мешки с землей уносили на себе. Все глубже и глубже. Последний раз эту работу они проделали 16 июля 1942 года. 17 июля 1942 года все до одного еврея городка прошли через переезд рано утром. Прошли 1137 человек. Мужчины, женщины, дети. А всего в городке все вместе веками жили 1719 человек. Длинная цепочка людей растянулась почти на километр. Первыми к краю ямы подвели мужчин. Расстреляли. Позже даже не тратили патроны. Рассекали головы лопатами. Они в последний раз видели вдали свои дома. Они в последний раз видели жизнь. Крики ужаса перекрыли все. Это самое высокое место на поле. А мир жил своей жизнью. Нацисты заполняли очередную яму своими жертвами. Городок не простился с теми, кто жил по соседству. Кого любили. С кем дружили. С кем собирали урожай. Городок опустел. Чтобы уничтожить поколение людей, нацистам в городке понадобился один день. К вечеру все засыпали землей. Опустошенный, разрушенный угол символического дома. Только три окна напоминают о жилье. К месту трагедии ведет узкая тропинка. Тропинка взбирается на холм. Рядом высажена аллея рябин. Красные ягоды рябины – как капельки крови. Как красный огонек на переезде, через который они проходили в последний раз. Это – Путь Памяти. А рядом – бесконечная гряда камней, Как окаменевшие сердца людей. Здесь и малые, и большие камни. Их собирали всем миром окружающие деревни. Л.Левін У артыкуле ўзгаданы не ўсе асобы, якія ўнеслі свой непамерны ўклад у стварэнне памятнага месца. Але гэтыя людзі першыя, каму трэба аддаць павагу за іх дасканалую працу.

Партызаны Шолом Холявскі і Хедва (Фрыдл) Лаховіцка-Айхенвальд, здымак зЯд Вашым Архівы 7636/100; два здымкі знойденыя ў в. Вужанка, здымак А.Абрамовіча; Міхал Вітушка, здымак "НН". — Партызаны Шолом Холявскі і Хедва (Фрыдл) Лаховіцка-Айхенвальд, здымак з Яд Вашым Архівы 7636/100; два здымкі знойденыя ў в. Вужанка, здымак А.Абрамовіча; Міхал Вітушка, здымак “НН”.

Партызаны Шолом Холявскі і Хедва (Фрыдл) Лаховіцка-Айхенвальд жылі з групай партызан у лёску з 22 ліпеня 1942 года па 22 ліпеня 1944 года. Міхал Вітушка, арганізатар пасьляваеннай антысавецкай партызанкі быў частым госцем Гарадзеі, вось ён стаіць на прыступках той жа жылой хаты ў Гарадзеі. Здымак датаваны 01.05.1944.

Аб людзях знішчаных пад час гародзейскага Халакосту можна шмат чаго распавесці. Вось, напрыклад, на старонцы Яд Вашем – Мемарыяльны комплекс гісторыі Халакосту,https://www.yadvashem.org/ru.html, можна знайсці мноства звестак аб тых людзях, якія былі мясцовымі жыхарамі Гарадзеі:

Сям’я Шостак #SHOSTAK

*НУТА ШОСТАК 1907-1942; АБРААМ ШОСТАК 1905-1942; ЯКОВЕЛЕ ШОСТАК 1935-1942 #yadvashem*

Абраам Шостак (ABRAHAM SHOSTAK), сын Лібеля і Леі, нарадзіўся ў 1905 годзе ў Гарадзеі. Па адукацыі працаваў бухгалтарам. Яго бацька працаваў краўцом. Жонка – Нута Ліфшыц. У час вайны ўся яго сям’я жыла ў Гарадзеі. У 1942 годзе яны ўсе былі знішчаны ў Гарадзейскім гета. Нута Шостак (NIUTA SHOSTAK), дзявочае прозвішча Ліфшыц (Lifshitz), нарадзілася ў 1907 годзе ў Гарадзеі. Працавала клеркам. Была замужам за Абраамам Шостакам. Якаў Шостак, сын Абраама Шостака і Нюты Ліфшыц, нарадзіўся ў 1935 годзе ў Гарадзеі. Месца пражывання ў час вайны: Гарадзея. Разам са сваімі бацькамі быў знішчаны ў 1942 годзе ва ўзросце 7 год.

*ШЛОМО ШОСТАК (SHLOMO SHOSTAK) 1910-1942 #yadvashem*

Шломо Шостак, брат Абраама, сын Лібеля і Леі, нарадзіўся ў 1910 годзе ў Гарадзеі. Па адукацыі працаваў бухгалтарам. У час вайны ўся яго сям’я жыла ў Гарадзеі.

Зев-Велвел Шостак (SHOSTAK) 1902-1942, брат Абраама і Шломо, сын Лібеля і Леі, нарадзіўся ў 1902 годзе ў Гарадзее. Па адукацыі працаваў бухгалтарам. Да вайны жыў у Маскве. Пад час вайны перабраўся ў Гарадзею. У 1942 годзе яны ўсе былі знішчаны ў Гарадзейскім гета.

Сям’я Зеліков #ZELIKOV
Зеликов Ісай Майсеевіч (1898 – 1941). Нарадзіўся ў г.п. Гарадзея, Нясвіжскага р-на, Баранавічскай вобласці. Быў прызваны да савецкай арміі ў г. Мінску. Старэйшы лейтэнант (капітан), мажліва капельмайстар. Прапаў без звестак (СЕИВВ).

1. ШАЯ ГЕРШОН ЗЕЛІКОВ 1897-1942; 2. ХАЯ ЗЕЛІКОВ (HAYA SYNE SEINA ZELIKOV) 1906 -1942; 3. ІТА ЗЕЛІКОВ (ETA ITA ZELIKOV) 1895-1942; 4. ЯКАЎ ЗЕЛІКОВ (YAACOV ZELIG ZELIKOV) 1908-1942.

Шая Зеліков, сын Моше і Фріды. Нарадзіўся ў 1897 годзе, ў Гарадзеі. Жонка, Маня. Да вайны жыў у Мінску. У час вайны пайшоў служыць ва Узброяныя сілы Савецкага Саюза. На падставе дадзеных крыніц загінуў на вайсковай службе. Хая Зеліков, дачка Моше і Фріды. Нарадзілася ў 1906 годде, ў Гарадзеі. Працавала швачкай. Іта Зеліков, дачка Моше і Фріды. Нарадзілася ў 1895 годде, ў Гарадзеі. Была ўладальніцай прадуктовай крамы. Якаў Зеліков, сын Моше і Фріды. Нарадзіўся ў 1908 годзе, ў Гарадзеі. Працаваў цырульнікам. Разам з 2 гадовай дачкой быў знішчаны ў Гарадзейскім гета ў 1942 годзе. Якаў Зэлікаў быў камісарам ў Гарадзеі (чытайце працу Вітольда Кіезуна «Магдулка і цэлы свет»:”Камісарам Гарадзеі быў мясцовы русіфікаваны габрэй-цырульнік, Зэлікаў. Ён быў вядомым, выдатным адмыслоўцам). Зэлікаў дапамагаў габрэям уцякаць ад саветаў у 1939 годзе.
ФРІДА ФРАЙДЛА ЗЕЛІКОВ (ZELIKOV) 1940-1942
Фріда Зеліков, дачка Якава. Нарадзілася ў 1940 годде, ў Гарадзеі. У 1942 годзе, усе яны была знішчана ў Гарадзейскім гета.

Сям’я Мішалоф
Яшчэ адна сям’я была адарванна ад жыцця ў Гарадзеі. Яны ўсе былі знішчаны, як дарослыя так і дзеці.

1. Іона Мішалоф (Jona #Mishaloff) , (1902-1942); 2. МАЛКА МІШАЛОФ (Malka Mishaloff); 3. СОНЯ МІШАЛОФ (Sonia Mishaloff); 4. ІЦХАК МІШАЛОФ (ITZCHAK MISHALOFF); 5. Іосеф Мішалоф (JOSEPH MISHALOFF).

Іона Мішалоф, сын Іосіфа і Голды, нарадзіўся ў 1902 годзе ў Гарадеі. Па прафессіі быў прадпрымальнікам. Імя яго жонкі, Малка. Уся яго сям’я была зняволена ў Гарадзейскім гета і знішчана немцамі ў ліпені 1942 года. Малка Мішалоф, нарадзілася ў 1910 годзе ў Ганцавічах. Парацавала медсястрой. Была замужам за Іонам Мішалоф. Была знішчана разам з мужам і дзецьмі ў Гарадзейскім гета ў 1942 годзе. Соня Мішалоф, дачка Іона і Малкі, нарадзілася ў 1932 годзе ў Гарадзеі. Дзіця. Была знішчана разам з бацькамі ў 1942 годзе ва ўзросце 10 год.Іцхак Мішалоф, сын Іона і Малкі, нарадзіўся ў 1929 годзе ў Гарадзеі. Дзіця. Быў знішчаны разам з бацькамі ў 1942 годзе ва ўзросце 13 год. Іосеф Мішалоф , сын Іона і Малкі, нарадзіўся ў 1926 годзе ў Гарадзеі. Студэнт. У час вайны жыў у Гарадзеі. Быў знішчаны разам з бацькамі ў 1942 годзе ва ўзросце 16 год.

*** Сям’я Мазін #mazin

*СОФЬЯ МАЗІН (SOFIA MAZIN) 1895-1942 і ІДА МАЗІН (IDA MAZIN) #MAZIN 1925-1942.*

Софья Мазін, дзявочае прозвішча Бродовка, дачка Мардахея Бродовка. Нарадзілfся ў 1895 годзе ў Латвіі. Хатняя гаспадыня. Муж, Вольф Мазін. У час вайны Софья пражывала разам з сям’ёй у Гарадзеі. Была знішчана ў Гарадзейскім гета разам са сваёй дачкой ў 1942 годзе. Іда Мазін, дачка Вольфа і Сафіі. Нарадзілася ў 1925 годзе ў Гарадзеі. Дзіця. Была знішчана ў Гарадзейскім гета разам са сваёй маці ў 1942 годзе.

***ПЕРНІКОВ

Перніков, дачка Аарона. Нарадзілася ў 1920 годзе ў Міры. Яна працавала медсястрой. У час вайны знаходзілася ў м. Мір і Стоўбцах. Была знішчана ў Гарадзейскім гета ў 1942 годзе.

Апублiкавана 03.12.2019 18:47

Яшчэ пра габрэяў Гарадзеі (3)

Часткi 1 i 2

Пакінутыя лісты.

Захаваліся невялічкія ўспаміны аб жыцці габрэяў у часы першай сусветнай вайны. Гэтыя ўспаміны дайшлі да нас дзякуючы біскупу Рускай Праваслаўнай Царквы за мяжой, архібіскупу Буэнас-Айрэскаму і Аргенцінскаму – Апанасу (Антона) Мартосу.

Біскуп Рускай Праваслаўнай Царквы за мяжой, архібіскуп Буэнас-Айрэскі і Аргенцінскі - Апанас (Антон) Мартос.

Архіепіскап Апанас Мартос быў родам з Гарадзейскіх ваколіц, паходзіў з вёскі Завітая. Вось што ён піша пра жыццё часоў Першай сусветнай вайны:

“В Урочище Завитой мой отец имел свое хозяйство и благоустроенную новую усадьбу. Усадьба стояла на собственной земле, которая тянулась широкой полосой на два с половиной километра. Лес частично был вырублен собственниками Гогенлое и Вигинштейнами и продана земля Минскому Поземельному банку, который продавал ее крестьянам под пахоту. В километре от нашей усадьбы находился смоляной завод или смолярня, в котором выделывали смолу, деготь и скипидар. Везде на поле торчали огромные корчи, оставшиеся от спиленных деревьев. Рабочие выкорчевывали их, складывали в шурки и отвозили в смолярню. Помню эту смолярню и шурки. Благодаря моей дружбе с сыном хозяина смолярни Абрамом, я хорошо ознакомился со смолярней и ее изделиями. Дорога, проходившая мимо смолярни и возле нашей усадьбы, называлась Жидовской. Дорога была окаймлена деревьями и кустарниками, что придавало ей особую красоту. Усадьба моего отца находилась у перекрестка двух главных дорог: Жидовской и Лесной. К ней примыкал большой Завитанский лес, часть которого принадлежала моему отцу. Завитанский лес тянулся на восемь километров и граничил с живописным шоссе Несвиж-Городея. Это шоссе проходило в километре от нашей усадьбы. В детстве я любил выходить на это шоссе, слушать гул телефонных проводов, считать полосатые верстовые столбы, а также смотреть на проезжавшие редкие пассажирские балагулы, вроде больших карет, про которые говорили: “Шесть жидов не воз, лишь бы конь повез.” Автомобией тогда не было. О них никто ничего не знал. Первыми вестниками войны были беженцы из Польши и Гродненщины, которые ехали обозами по Жидовской дороге возле нашего двора в Россию. Вскоре после них, весной 1915 года начали проходить по этой же дороге на западный фронт против немцев полки за полками со своими знамёнами в чехлах, с оркестрами и музыкой. В начале 1919 года немецкие войска ушли в Германию. К нам пришли большевики. Еврейское население торжествовало. Еврейская молодежь устраивала митинги и революционные манифестации на улицах с красными флагами. Ораторствовали до хрипоты и кому-то угрожали. Христианское население не показывалось на улицах. Оно выжидало. Торговля, находившаяся в еврейских руках, прекратилась. Не было в продаже соли, керосина, пшеничной муки, сахара, спичек и проч. Но деревенские жители приспособились к обстоятельствам: спички заменили кресивом, керосин — лучиной, мыло — лугом из золы, сахар — сахарином, кофе — дубовыми желудями, чай — липовым цветом и т.д. В городах в этом отношении было плохо… В феврале 1919 года польские легионы прогнали большевиков, которые ушли в Россию. Евреи приуныли, притихли. Началась польско-большевицкая война. В нашей местности фронт передвигался и менялся: к нам приходили или поляки или большевики-красноармейцы. Поляки конфисковали в деревнях сено и свиней, а красноармейцы — муку, хлеб и что попало. Большевицко-польская война закончилась в ноябре 1920 года, а в Риге был подписан мирный договор. Благодаря окружавшим Завитую лесам, мы сохранили свой скот и лошадей, которых прятали в лесной чаще”.

Жыдоўская дарога якую ўзгадвае Афанась Мартос, гэта кавалак дарогі які зварочвае з напрамка Нясвіж – Гарадзея ў бок мястэчка Сноў”.

Што можа пакінуць пасля сябе звычайны чалавек, якому давялося аддаць большую частку жыцця сваёй працы?
Пакінутыя лісты, гэта невялічкі нарыс, які дапамагае ўявіць нам падзеі былога часу.

Наступны ліст быў адасланы 2 сакавіка 1941 сям’ёй Штейнрод, якая апынулася на той момант у Гарадзеі, свайму стрыечнаму дзядзьку ў Ізраіль. Як вядома, ў гэты час, сакавік 1941 г., на Беларусі яшчэ не было вайны.

Пераклад ліста сям'і Штейнрод адасланага з Гарадзеі ў Ізраіль. Старонка 1.

Пераклад ліста сям'і Штейнрод адасланага з Гарадзеі ў Ізраіль. Старонка 2.

Пераклад ліста сям’і Штейнрод адасланага з Гарадзеі ў Ізраіль. Старонка 2.

Арыгінал ліста сям'і Штейнрод адасланага з Гарадзеі ў Ізраіль. Старонка 1.

Арыгінал ліста сям’і Штейнрод адасланага з Гарадзеі ў Ізраіль. Старонка 1.

Арыгінал ліста сям'і Штейнрод адасланага з Гарадзеі ў Ізраіль. Старонка 1.

Арыгінал ліста сям’і Штейнрод адасланага з Гарадзеі ў Ізраіль. Старонка 2.

Пераклад з ідыш выканаў 18 лютага 2019 г. Dr. Vladimir Levin, Director of the Center for Jewish Art, Hebrew University of Jerusalem Mount Scopus, Humanities Building, Jerusalem.

Наступны ліст напісала жанчына якая перажыла Другую Сусветную вайну. Аўтар аповеду – Марыя Гольтбюрт (Maria Goldburt), яна нарадзілася ў 1904 годзе ў Мінску, але выпадкова трапіла ў Гарадзею, шукаючы свайго сямігадовага сына.

Ліст Марыі Гольтбюрт. Старонка 3.

Ліст Марыі Гольтбюрт. Старонка 4.

Старонка 4 успамінаў Марыі Гольбюрт кранае сэрца, дазваляе задумацца аб падзеях таго часу.

Паштовыя карткі С. Майзэля з Гарадзеі ў Палестыну.
На вялікі жаль, перакладу гэтых паштовак няма.

Даслана Наталляй Апацкай

Заканчэнне будзе

Апублiкавана 23.11.2019 21:21

Яшчэ пра габрэяў Гарадзеі (2)

Папярэдняя частка

КУЛЬТУРНА-АСВЕТНІЦКАЕ ЖЫЦЦЁ

Акрамя духоўнага росту, жыхары Гарадзеі атрымлівалі і культурнае развіццё. Так, у мястэчку дзейнічала асветна-культурная арганізацыя “Тарбут”. Другая палова 1920-х — першая палова 1930-х гадоў сталі сапраўдным перыядам росквіту габрэйскай культуры Беларусі. Габрэйская культура Беларусі дала свету такіх вядомых мастакоў, як Марк Шагал, Хаім Суцін, Іягуда Пэн, Саламон Юдовін, Меір Аксельрод.
У мястэчку Гарадзея, габрэйскае жыццё кіпела як і ўсюль. Былі пабудаваны ў Гарадзее і дзіцячы садок, і школа. Трэба адзначыць, што ў 1930 годзе ў Гарадзеі пачала дзейнічаць габрэйская асветна-культурная арганізацыя “Тарбут”, яна была заснавана асацыяцыяй бацькоў. Гэта арганізацыя адыгрывала асноўную ролю ў габрэйскім культурным жыцці паміж дзвюма сусветнымі войнамі. У школах Тарбута ўсе прадметы, апроч дзяржаўнай мовы, выкладаліся на іўрыце. Біблія, Мішна і часткова Гемара вывучаліся не як рэлігійныя тэксты, а як частка габрэйскай культуры; вялікая ўвага надавалася іўрыт-новай літаратуры. У Гарадзеі ў 1934/35 навучальным годзе, школу Тарбута наведвалі (нягледзячы на фінансавыя цяжкасці) 17 дзяцей. Больш дарослыя падлеткі габрэйскіх сем’яў Гарадзеі, атрымлівалі адукацыю ў суседнім горадзе Нясвіжы. Падлеткі школьнага ўзросту хадзілі да мясцовай гародзейскай школкі. Захавалася некалькі фотаздымкаў адной габрэйскай настаўніцы – Рыўкі Закхейм, дзякуючы ім, мы можам уявіць сабе тыя часы, калі бесклапотнае дзяцінства яшчэ панавала ў мястэчку, і нічога не нагадвала аб пагрозах набліжаючай трагедыі Другой Сусветнай вайны.

Габрэйскі дзіцячы сад у Гарадзеі. Некаторыя з старэйшых дзяцей, сярод іх прымалі ўдзел у «mechinah» (падрыхтоўчыя курсы), каб падрыхтаваць малодшых да пачатковай школы.

На здымку: настаўнік дзіцячага сада Рыўка Закхейм. Знята падчас святкавання Пурыма ў сакавіку 1933 года. Усё той жа садок, год невядомы. Габрэйскі дзіцячы сад у Гарадзеі. Знята пад час святкавання Пурыма.

Габрэйскі дзіцячы сад у Гарадзеі. Імя выхавальніцы, Рыўка Закхейм. Знята 10 студзеня 1933 года.

Дзіцячы сад навучэнцы ў Гарадзеі. Знята 29 лютага 1936 года.

Габрэйскі дзіцячы сад у Гарадзеі. Знята на свята Пурым, 23 Траўня 1932 года.

У невялічкім артыкуле, некалі быў знойдзены матэрыял, крыніцу якога зараз знайсці ўжо немагчыма: «У апошні тыдзень сакавіка 1932 года свята Пасхі (свята сямі хябоў, Пурым) было адзначана ў мястэчку Гарадзея, усходняя Польшча. Дзеці аднаго з дзіцячых садоў выйшлі ў цёплым адзенні на снег для святочнай фатаграфіі. Праз тры месяцы, выпускнікі ідішскай школы ў суседнім горадзе Нясвіжы сабраліся для агульнага фотаздымка. У тыя дні газеты «Давар» у Тэль-Авіву і “Хейнт” у Варшаве паведамлялі пра рэзкія спрэчкі ў сіянісцкім руху, пра шыранне іміграцыйных сертыфікатаў у Эрэц Ісраэль. Падчас гэтых спрэчак рэвізіянісцкі рух выступаў за працяг дыскрымінацыі. Ніхто з іх не мог здагадацца пра драматычныя наступствы тых жа дэбатаў – нават у дачыненні лёсу дзяцей з дзіцячых садоў і выпускнікоў школ у гэтых гарадах«. (с)

Выпускнікі ідішскай школы ў горадзе Нясвіжы. 1938 г.

Як ужо было ўзгадана вышэй, у Гарадзеі былі адчынены габрэйская школа і дзіцячы садок. Аднак, трэба ўзгадаць месца знаходжання гэтых будынкаў. Пачнем наша даследаванне з дзіцячага садка, куды наведваліся самыя маленькія жыхары Гарадзеі.

Навучэнцы дзіцячага садка ў Гарадзеі. Знята 29 лютага 1936 года. На адным з фота выхавальніцы Рыўкі Закхейм, на заднім плане, з-за спін маленькіх гародзейцаў, выглядае цагляны будынак. Гэты будынак – падказка для даследніка. У Гарадзеі захавалася да нашага часу адна пабудова падобная на гэту і размешчана яна ў самым цэнтры нашага мястэчка, а менавіта на вуліцы Нясвіжская.

Дом па вуліцы Нясвіжская 22. Фота: gedymin, 2009 год. Зараз гэта жылы мнагаквартэрны дом пад нумарам 22, у ім размешчаны тры сям’і. Афіцыйна, час пабудовы ўзгадваецца як 1930 год.
Што датычыцца габрэйскай дзіцячай школы, то дзякуючы фотаздымкам, знойдзеным мясцовым краяведам Аляксандрам Абрамовічам, можна выказаць здагадку, што дзеці габрэяў вучыліся разам з усімі гародзейскімі дзецьмі.

Антон Бочка з вучнямі 4-га класа, 1936-1937 г. Гарадзея. Здымак А.Абрамовіча.

Але, былі і яшчэ некаторыя сходы, якія так сама насілі назву “школа”. 30 мая 1879 года, дэрэктывай №5772, у Гарадзеі была заснавана Габрэйская школа, якая была размешчана, хутчэй за ўсё, на школьным двары. Школьнымі дварамі ў нашых краях здаўна звалі гарадскія габрэйскія кварталы, дзе звычайна поруч з галоўнай сінагогай кампактна месцаваліся малельныя хаты, ці «школы». Найчасцей пад назвай «школы» разумеліся асобныя будынкі ці памяшканні, дзе ў іх габрэі супольна маліліся і атрымвалі рэлігійную адукацыю (у гістарычных дакументах — «малельныя школы»). У гарадах існавалі нават адмысловыя малітоўні для асобных рамесных з’яднанняў ці прафесій: фурманаў, мяснікоў, вадавозаў, краўцоў, шкляроў, пільнікаў, чаляднікаў і нават адстаўных салдатаў. У той жа час, у гарадах і мястэчках як: Навагрудак, Уселюб, Новая Мыш, Гарадышча, Карэлічы год заснавання габрэйскіх малітоўных дамоў і школ упамінаецца з 1882 па 1888 гады. Напрыкад, у Навагрудку толькі на Школьным двары размяшчалася шэсць габрэйскія малітоўных дамоў з назвамі #Большой, #МалыйПортных, #Сапожников, #ХанАкинцы, #Трегерь, #Скакунов-Слонимский. Там жа, на вуліцы Іванаўскай мясціўся малітоўны дом #Ваневский. Усе гэтыя малітоўныя дамы былі заснаваны (Далей – г/з) ў 1888 годзе, акрамя дома #Резниковъ на вуліцы “Евреско”й, 1886 г. Некаторыя малітоўныя дамы / школы размяшчаліся ў грамадскіх дамах, так было ў Нягневічах #Тёплая, г/з 1887; Уселюбь, г/з 1888; Репетічах 1888; У Гарадзішчах па Навагрудскай вуліцы былі размешчаны: сінагога ў грамадскім будынку, 1886 г/з; школа #Ремесленная, 1886 г/з; школа #Старая 1886 г/з; школа #Кайдаловская, 1886 г/з. Па Слонімскай вуліцы, у грамадскім будынку мясцілася школа #НоваяДеревянная, 1888 г/з. У мястэчку Цырын у 1886 годзе ў грамадскім будынку была заснавана габрэйская школа. У Мястэчку Новая Мыш на Еўрэйскай вуліцы, у грамадскіх дамах, былі заснаваны чатыры школы: #Бесь-Медрешь, 1885 г/з; #Ляховічская, 1882 г/з; #Ремесленная, 1885 г/з; школа без назвы, 1887 г/з; па вуліцы слонімскай – школа #Слонімская, 1885 г/з. У мястэчку Палонка, у грамадскім будынку, мясціўся малітоўны дом #Бейсь-Гамедрешь, 1888 г/з. У Міры на Школьным двары, ў грамадскім будынку мясціліся: школа #Ремесленная, 1886 г/з; школа #Каменная, 1886 г/з. Па за межамі Школьнага двара мясціліся школы: #Ремесленная, 1886 г/з; #Ешиботъ, 1886 г/з; #Виткунь, 1886 г/з; #Хабатъ, 1886 г/з; #Ляховичская. 1886 г/з. У грамадскім доме мясцілася сінагога, 1886 г/з. У Карэлічах на Школьным двары, ў грамадскім будынку мясціліся: школа Новая, 1886 г/з; школа Старая, 1886 г/з; школа Койдоновская, 1886 г/з; сінагога, 1886 г/з. У мястэчку Турэц , у грамадскіх дамах, былі заснаваны дзве школы, 1886 г/з. У мястэчку Сноў, у грамадскім доме, была заснавана школы Бейсь-Гамедрешь, 1888 г/з.

Працяг будзе

Апублiкавана 20.11.2019 11:09

Яшчэ пра габрэяў Гарадзеі (1)

Ад belisrael

Новыя звесткi, якiя даслала Наталля Апацкая. Працяг апублiкаванага 12 снежня 2018 г.

Нам пішуць (пра яўрэяў Гарадзеі)

Калі габрэі перабраліся ў сучасны цэнтр Гарадзеі, не вядома. Аднак, 11 красавіка 1823 года выйшаў найвышэйшы ўказ, каб у беларускіх губернях, габрэі спынілі вінныя промыслы і змест аренд і пошт, і да 1825 года перасяліліся ў гарады і мястэчкі. Згодна з “Временные правіла” 1882 г. Гарадзея была адчынена для вольнага пасялення габрэяў з 1903 года. З цягам часу цэнтральная частка Гарадзеі пачала буйна развівацца дзякуючы скрыжаванню пралягаючых дарог: Навагрудак – Мір – Гарадзея – Нясвіж – Клецк і Стоўбцы – Гарадзея – Сноў – Баранавічы. Гэта асаблівасць давала вялікі прывілей Гарадзеі для абшырнай гандлярскай дзейнасці, менавіта таму, габрэі пакінулі ўрочышча Урвант і занялі тую частку Гарадзеі, якая бліжэй знаходзілася да скрыжавання галоўных дарог.
Прыкладна з 1923 года, габрэі пачалі займацца гандлем альбо прапаноўвалі розныя паслугі ў мястэчку. Як вядома, гандаль быў асноўным людскім заробкам таго часу. Габрэі будавалі сабе хаты ў якіх мясцілі свае маленькія крамы. Адным з асноўных заняткаў габрэйскага насельніцтва як Нясвіжа, так і Гарадзеі з’яўлялася гародніцтва. У пошуках магчымасцяў для збыту і пашырэнню вытворчасці, габрэі Гарадзеі трымалі вялізныя надзелы зямлі. Апрацоўваць гэтыя тэрыторыі ў адзінотку было вельмі складана, таму заможныя габрэі маглі сабе дазволіць наймаць простых мясцовых жыхароў.
З будаўніцтвам чыгуначных шляхоў Маскоўска-Брэсцкай чыгункі, якая пралегла праз Гарадзею, мястэчка атрымала моцны шторшок да свайго развіцця, бо мястэчка стала звязана з буйнымі прамысловымі цэнтрамі. Таму насельніцтва Гарадзеі хутка пачало расці. У канцы XIX – пачатку ХХ стст., эканоміку мястэчка кантралявалі амаль адны габрэі. У іх руках была і прамысловасць, і гандаль. Асноўныя галіны гандлю Гародзейскіх габрэяў былі: ўтрыманне крамаў, продаж моцных напояў, вырошчавнне лёну, стварэнне ўласных прадпрыемстваў па вытворчасці марозіва і цукерак, будаўніцтва мылаварняў і др.

Што датычыцца штучных фабрык, якія знаходзіліся ў Гарадзеі, то амаль усе яны належалі габрэям, і размяшчаліся на перасячэнні вуліц Вакзальная, Стаўбцоўская і Шашэйная. У гэтых месцах знаходзілася прадпрыемства па вытворчасці цукерак, асобнае прадпрыемства марозіва, мылаварны завод, непадалёк працаваў анучнік, стаяла аптэка «Авінавіцкага», пажарная частка, а яшчэ далей за ўзгорак па вуліцы Шашэйнай к габрэйскім могілкам (на супраць ільнозавода), была размешчана бойня буйнай рагатай жывёлы. Мясцовая жыхарка Алла Аляксандраўна Яцук узгадвае, як яе маці працавала на фабрыцы цукерак, а бацька — на фабрыцы па вытворчасці марозіва. Маці шмат ёй распавядала, як уладальнік фабрыкі дазваляў ім смакаваць столькі цукерак, колькі захочацца, але з сабою браць не дазваляў, тое ж адбывалася і на фабрыцы па вытворчасці марозіва. Як ужо было згадана, у канцы XIX – пачатку ХХ стст., эканоміку мястэчка кантралявалі амаль адны габрэі. Так, Гарадзея вядома як мясцовасць па массавым вырошчванні лёну, тут можна ўзгадаць 1861 г. Пасля адмены прыгоннага права, калі значна выраслі валавыя зборы льновалакна і вялікая частка яго стала экспартавацца ў Заходнюю Беларусь, даходы па продажу лёну значна павысіліся, таму і частка насельніцтва якая займалася яго вырошчваннем, у тым ліку і габрэі, сталі заможнымі.
Само па сабе, вырошчванне лёну было працай складанай, аднак, улічваючы той факт што Гародзейская чыгуначная станцыя была месцам канцэнтрацыі лёну прызначанага для экспарту ў Заходнюю Еўропу, то гэтыя абставіны спрыялі развіццю прамысловасці па яго вырошчванні. Пасля сартавання лёну на станцыі Гарадзея, ён накіроўваўся ў памежныя гарады і порты. Дадзеныя аб чыгуначных перавозках ў пачатку 20 ст. сведчаць аб тым, што Гарадзея была месцам з развітай таварнай льнопрамысловасцю, арыентаванай на экспарт. Мясцовыя жыхары Гарадзеі даволі часта прыпамінаюць тыя часы, калі іх бацькі, ды і яны самі ў маленстве, хадзілі працаваць да габрэяў. Так адбылося і з Верай Філіпаўнай Кудзін (Гунько), яна і яе сям’я працавалі ў габрэяў, трапалі лён.
Да нашага часу захавалася невялічкая пабудова/склад з надпісам “WILENKA”, яна знаходзіцца па выліцы Вакзальная д.2. У ёй загатоўваўся лён для польскага войска, які адпраўлялі ў Вільню.

Былы склад "WILENKA" па загатоўцы лёну ў г.п.Гарадзея, вул. Вакзальная 2. 2010 г.

Шмат якім дасдедчыкам кінулася ў вочы ляпніна самаго надпісу на старым будынку. Але гутарку па гэтай тэме мы будзем весці пазней.

Надпіс на будынку па вуліцы Вакзальная 2, г.п. Гарадзея. Здымак Н. Апацкай

Гэта пабудова з’явілася дзякуючы мясцоваму габрэю Гарадзеі. У 1897 годзе, Наваградскі мяшчанін, Элья Беньямінавіч Зайчык, пражываючы пры ст. Гарадзея, намагаўся адчыніціць пры станцыі мылаварны завод. Згодна яго плану, мылаварня мела выгляд сарая даўжынёй 7 сажань (15 мэтраў), шырынёй 4 сажані (8,64 мэтра), у адной частцы якога узвышалася каранная цагляная труба, і да гэтай трубы была прыбудавана печ з катлом для мылаварні.

Былы цагляны склад “Зайчыка” па вул. Вакзальная д.2 у г.п. Гарадзея. Здымак Н. Апацкай. 2019 г.

Пасля ўз’яднання СССР з Заходняй Беларуссю (кастрычнік-лістапад 1939 года) ў Гарадзее адбылася нацыяналізацыя. 16 лістапада 1940 года, Пастановай Нясвіжскага раённага выканаўчага камітэта, уласнасць сям’і Зайчыка, была перададзена Нясвіжскай Канторы ЗагатЛЁН.
“Выпіска.
ПОСТАНОВИЛИ:
Передать Несвижской конторе ЗаготЛЁН кирпичный склад бывшего владельца Зайчикова в м-ке Городея, для использования под склад”.

Такім чынам, склад з надпісам WILENKA, першапачаткова належаў сям’і Зайчыка. Гэтаму будынку значна пашанцавала, ў 2018 годзе, у яго з’явіліся новыя гаспадары, якія змаглі яго адрамантаваць і адчыніць у ім краму. А вось былой аптэцы «Авінавіцкага» непашчасціла, яна была зусім знесена.
Мабыць шмат жыхароў Гарадзеі яшчэ памятае невялічкі цагляны будынак на перасячэнні вуліц Вакзальная і Шашэйная. Гэты будынак, ні што іншае, як былая аптэка «Авінавіцкага».

Аптэка Ісаака Саламонавіча Авінавіцкага ў г.п.Гарадзея, 2008 г

Сям’я аптэкара Авінавіцкага пераехала жыць у Гарадзею з Нясвіжа. Упершыню было ўпамянута аб аптэцы Ісаака Саламонавіча Авінавіцкага ў мястэчку Гарадзея, як аб аптэцы дапамогі, ў 1901 годзе . У 1913 годзе ў аптэцы з’явіўся упраўляючы справамі аптэкі, гэта месца займала Голда Нахманаўна Клячкіна. У 2010 годзе стары будынак аптэкі быў цалкам знесены, а на яго месцы была размешчана базарная плошча.

У 1919-1922 гадах беларускія габрэі сталі ахвярамі пагромаў з усіх бакоў: і польскіх войскаў, і банд Булак-Булаховича, і частак, што знаходзіліся пад ідэйным кіраўніцтвам Барыса Савінкава, і проста банд рабаўнікоў («зялёных»), і частак Чырвонай Арміі. На тэрыторыі Беларусі ў гэты перыяд было ўчынена 225 пагромаў.
Пад час габрэйскіх пагромаў, 9-15 жніўня 1920 года, дзейнасць аптэкара Авінавіцкага ўзгадваецца ў “Кніга пагромаў. Пагромы на Украіне, у Беларусі і еўрапейскай частцы Расіі ў перыяд Грамадзянскай вайны 1918-1922 гг.”

Варта адзначыць, што пры Польшчы ў Гарадзеі існавала свая пажарная дружына. У 20-х гадах дружына насіла назву “Замірскае пажарнае таварыства”, месцам яго знаходжання быў сучасны кандытарскі склад па вуліцы Шашэйная. Служылі і ўзначальвалі пажарнае таварыства, яго старшыня — Ісаак Саламонавіч Авінавіцкі, намеснік – Самуіл Вольфавіч Ледерман.

Не раз згадваецца як Ісаак Авінавіцкі і яго падначалены Самуіл Вольфавіч Ледерман хавалі габрэяў ад здзекаў у амбары «Авінавіцкага» і ў будынку старога сарая пажарнай часткі, раілі ім сыходзіць і хавацца ў палі і лясы ад польскіх жаўнераў. Будучы самімі габрэямі, яны мужна заступаліся за простых людзей. “Толькі дзякуючы самаадданасці і сапраўнай наважнасці мясцовага пажарнага грамадства, «Гарадзея» абавязана выратаваннем таго, што было выратавана”. А ратаваць было што, бо польскія жаўнеры намагаліся спаліць гародзейскі вакзал, не кажучы ўжо пра астатнія мясцовыя пабудовы.
Пры самой аптэцы «Авінавіцкага» стаяла хата аптэкара, відавочна гэта і ёсць захаваны да нашага часу жылы дом па вуліцы Вакзальная д.1.

Вул. Вакзальная д.1. г.п. Гарадзея. Здымак Н.Апацкай, 2019 год.

Зусім побач, з хатаю аптэкара стаяў амбар «Авінавіцкага», у якім пры пагромах польскіх жаўнераў хаваліся габрэі Гарадзеі.

Кандытарскі склад па вуліцы Шашэйная, г.п.Гарадзея. Здымак Ю.Левітана, 2018 г.

Ісаак Саламонавіч Авінавіцкі, быў не толькі старшынёй Гарадзейскага вольнапажарнага таварыства, але і старшынёй Гарадзейскай габрэйскай грамады. З-за сваіх высокіх пасад і шматлікай дзейнасці ў Гарадзеі, ў 1939 годзе сям’я Авінавіцкіх была саслана ў Сібір. Нам атрымалася напасці на след Авінавіцкіх пражываючых у Велікабрытаніі. Унучка Ісаака Авінавіцкага — Тусія Вернер зараз жыве ў г.Брайтане, Англія. Яе бацька быў генералам войска … Яна была перавезена рускімі напачатку 40-х гадоў да Сібіры, апраўдана, прыехала ў Вялікабрытанію, стала мясцовым суддзёй. Яна распавядала ў школах дзецям яе жудасныя часы ў Сібіры.

На здымку (зправа на лева): Джон Вернер - муж Тусіі Авінавіцкай, Тусія Вернер (Авінавіцкая), нявестка і сын сям'і Вернер. Здымак Джэймса Вернера, 2019 г.

З самой Тусіяй нам не давялося паразмаўляць, аднак тыя цікавыя звесткі якія распавёў нам яе сваяк Джэймс Вернер (James Werner), даюць нам поўнае ўяўленне аб жыццёвым шлясе гэтай габрэйскай сям’і.

У кнізе пагромаў таксама ўзгадваюцца наступныя прозвішчы жыхароў Гарадзеі, якія былі падвергнуты нападу полькімі жаўнерамі: #Гаузе, #Верман, #Вассер (гандляр соллю), Веньямін Мовша #Млодок (вул. Шашэйная, № 120), Лейзер Мордухов #Надельсона (вул. Нясвіжская, №77), Міхаіл Мееровіч #Сейловіцкі, Лейб Іоселев #Берман (вул. Шашэйная ул.,№ 24), Ісаак #Менакер, #Дамоновіцкі, #Мальцер, #Любеци, Фейт #Дёмін, #Цурков (вул.Нясвіжская), #Зайчик (вул. Паштовая) (верагодна гэта і быў дом які стаяў побач са станцыяй). Пажарныя дружыннікі: #Іцковіч, #Гершэновіч, #Слуцкі.
Варта адзначыць што, ў карыстанні Гародзейскай пажарнай дружыны, пад час польскіх пагромаў 1920 г., былі тры пажарныя машыны. На момант 1930 года старшынёй пажарнай аховы быў Барыс Іванавіч #Авиновицкий (1893 г.н.). Ён быў арыштаваны саветамі ў 1940 годзе за тое, што служыў у польскай паліцыі. Атрымаў 8 год ППЛ.

Акрамя мясцовых жыхароў мястэчка якія наладжвалі свае гандлёвыя промыслы і прадпрымальніцкую дзейнасць, былі і тыя, чыя агентура мела сваё месца ў Гарадзеі. Мястэчка Гарадзея, як было ўзгадана вышэй, з’яўлялася месцам перасячэнне галоўных жалезнай і паштовай дарог. Пры гэтых абставінах, Гарадзея атрымала асабістае гандлёвае значэнне, бо праз яе ў той час, быў накіраваны хлебны транспарт з абодзвюх хлебаўраджайных уездаў Мінскай губерні: Наваградскага і Слуцкага. З развіццём таваразвароту ў Гарадзеі пачала з’яўляцца Польская агентура. У 1927 годзе, у Гарадзеі ужо працавалі: «Каса Стэфчыка», «Браты Нобель», «Дэмбо & Каган», «Копельман».
Францішак Стэфчык быў заснавальнікам першых сельскіх ашчадна-крэдытных звязаў на польскіх землях. Ён стварыў іх па ўзоры нямецкіх ашчадна-крэдытных звязаў Фрыдрыха Вільгельма Райфайзена. У народзе такія ўстановы атрымалі назву «касы Стэфчыка».

Яшчэ больш цікавыя звесткі дайшлі да нас аб фірме “Дэмбо і Каган”, заснавальнікі якой А. Дембо і “габрэйскі нафтавы кароль” Хаім Каган, былі піянерамі нафтавай прамысловасці ў Баку. Свая агентура фірмы “Дэмбо і Каган” з’вілася ў Гарадзеі яшчэ ў 1892 годзе. Купец Абрам Граеў, быў паверанным гандлёвага дома “Дэмбо і Каганъ”. Па законе 1859 года габрэі – купцы першай гільдыі атрымлівалі дазвол жыць і працаваць увесь час па-за мяжой аселасці ці Царства Польскага. У 1892 годзе, пры намаганні Абрама Граева, пры ст. “Гарадзея” на Маскоўска-Брэсцкім чыгуначным шляху, быў пабудаваны керасінавы склад сярэдніх памераў, які змяшчаў ў сабе болей чым 1200 пудоў керасіна. Потым, на момант 1920 г., гэты ж склад выкарыстоўваўся як склад братоў Нобель, якія таксама пажадалі каб іх агентура мела свай склад у Гарадзеі. Гэты склад належаў усё таму ж купцу Абраму Граеву. Як вядома, цыстэрны з палівам падвозілі па чыгуначнаму шляху.

Адзін з сучасных складоў у г.п.Гарадзея. Здымак Н.Апацкай, 2019 г.

Макет цыстэрны “Браты Нобель”.

Цікавыя звесткі жыцця габрэйскага насельніцтва Гарадзеі ўсе больш знаходзяць свой прытулак на старонках невялічкіх сайтаў. Так, давялося знайсці чалавека, продкі якога па 1907 год пражывалі ў нашай мясцовасці. З яго аповяду, яго прадзед быў службоўцам у гандлёвай фірме Копельмана на станцыі Замір’е.
З артыкула ў вікіпедыі: Капельман – “…пецярбургскі купец першай гільдыі Ілля Навумавіч (Элю Нахімавіч) Копельман (1826, Васілішкі, Лідскі павет, Гарадзенская губерня — 1914, Варшава), літаратар і асветнік, аўтар кніг «Das Licht des Evangeliums» (1895) пра дачыненні хрысціянства да юдаізму і «אנן תושיה» з крытычным аналізам асобных галахічных і агадычных матэрыялаў; кіраваў гандлёвай фірмай «Э. Н. Копельман з сынамі», які займаўся гандлем ячменем і алеем; жыў з сям’ёй на Ізмайлаўскім праспекце, хата № 22”. У Гарадзеі размяшчаўся склад па скупцы ячменю фірмы «Капельмана».

Калі звярнуцца да Польскай адраснай гандлёвай кнігі 1927 года, можна заўважыць, што амаль усе прадпрымальнікі былі габрэі. Пакуль жыццё габрэяў кіпела ў цэнтры Гародзея, па за яго межамі габрэі знаходзілі сябе ў якасці кіраўнікоў. Так было ў маёнтку Брахоцкіх. Габрэй Г.Б. Гавзе ўзяў на сябе адказнасць займацца гандлем сычужных сыроў сясцёр Брахоцкіх. Фірма па вытворчасці сычужных сыроў была адчынена яшчэ ў 1887 годзе ў Вялікім Двары (гістарычная частка Гарадзеі). Да нашага часу захаваўся дакумент 1915 г., які пераконвае нас аб поспехах прадпрымальніцкай дзейнасці Эміліі і Марыі.

Пасля смерці Адама Брахоцкага, гаспадаркай кіравалі яго дзве дачкі, якія славіліся тым, што кіравалі вытворчасцю сычужнага сыру. Гаспадарка ў руках сясцёр квітнела і далей. Галяндэр у пабудаванай сыраварні рабіў сыры галяндэрскія і вучыў гэтаму мясцовых хлопцаў. “Сыраварныя заводы літоўскіх, галладнскіх, швейцарскіх сыроў і рознага роду масла Г.Б. Гавзы, ліст Варшаўскаму аддзяленню Азоўска-Донскага камерцыйнага банка, Мінская губерня, 1 студзеня 1915 года. Адрас для тэлеграм Гарадзея, Гавзе.” Сыраварня ў Вялікім Двары працавала да 1939 г. Галяндэрскія сыры скупляў таксама і гандляр Рэсэль зь Міру. Прадаваліся тыя сыры ў Вільні, Варшаве. Былі яны дужа дарагія і таму на месцы пакупнікоў не знаходзілі.(с)

Яшчэ адным адметным прадпрымальніцтвам ў мястэчку Гарадзея займсаўся габрэй Моўша Эйгес. У 1910 годзе, адна з нашчадкаў роду Марцінкевічаў, а менавіта дваранка Уладзіслава Іванаўна Жэліхоўская, была вымушана прадаць маёнтак “Гародзей-Зарэчча”, сваіх дзядзькоў Аляксандра і Казіміра Марцінкевіча, праз абавязкі. Маёнтак набыў ніхто іншы як, князь Міхаіл Мікалаявіч Святаполк-Мірскі. Аднак, да продажу усёй маёмасці, Жэліхоўская паспела прадаць лес на сруб прамыслоўцу Моўшы Абрамовічу Эйгесу.

Працяг будзе

Апублiкавана 16.11.2019 12:42

Нам пішуць (пра яўрэяў Гарадзеі)

Вітаю, шаноўнае спадарства.

Ёсць на беларускай мапе мясціна пад назвай Гарадзея (Нясвіжскі раён, Мінская вобласць).

У тым месцы кіпела людское жыццё, але пасля «гарaдзейскага» Халакоста памяць пра мінулае там была страчана.

Таму толькі з цягам часу і пры вялікім жаданні можна аднавіць некаторыя падзеі.

Каб не згубіць тое, што мелі, і тое, што засталося, дасылаю да вас свой ліст.

З павагай,

Наталля Апацкая

* * *

Маленькае мястэчка з вялікай гісторыяй. Штэтл Гарадзея

У канцы дзевятнаццатага і ў першай палове дваццатага стагоддзя Гарадзея (зараз гэта Нясвіжскі раён Мінскай вобласці), як і многія іншыя мястэчкі Беларусі, была хутчэй габрэйскім, чым беларускім ці польскім паселішчам.

Першае з’яўленне габрэяў на тэрыторыі Гарадзеі адзначаецца ў 1808 годзе. Менавіта ў гэты час была пабудавана сінагога ва ўрочышчы Урвант, дзе размяшчалася першае габрэйскае пасяленне.

Cінагога, здымак да 1921 г.

Калі габрэі перабраліся ў сучасны цэнтр Гарадзеі, нам не вядома. Але вядома, што сацыяльна-эканамічнае жыццё Гарадзеі віравала вакол гандлёвага пляца, духоўным жа агмянём у мястэчку з’яўлялася сінагога.

Пасля чарговага перасялення габрэям быў патрэбны і свой малітоўны дом, бо старая сінагога знаходзілася надта далека ад месца, дзе яны атабарыліся.

Па стане на 1921 г. у мястэчку Гарадзея налічвалася дзве сінагогі. Адна стаяла пры чыгунцы – гэта была камяніца вялікіх памераў, яна не захавалася да нашага часу. Другая сінагога была пабудавана на вуліцы Шашэйнай. Зараз гэты будынак стаіць за брацкай магілай. Наконт таго, ці з’яўляўся ён сінагогай, вялося нямала спрэчак. Пісьмовага пацвярджэння таму няма, і нават многія жыхары Гарадзеі не ведаюць, што гэта за будынак. У 1960-х гадах у ім мясцілася крама «Культмаг». Калі звярнуцца да месца размяшчэння самой пабудовы, то будынак стаіць на самым высокім месцы, а менавіта на гарадзейскай горцы, і звернуты фасадам на ўсход.

Сінагога па вуліцы Шашэйнай, 2014 г.

Ёсць яшчэ адзін цікавы момант у пабудове Гарадзейскай сінагогі – гэта сам фасад. Калі добра прыгледзецца да фасаднай часткі будынка, то можна заўважыць, што цэнтральнае яго вакно было калісьці галоўным уваходам у будынак. А наяўнасць прыступак пад вакном тое пацвярджае.

Няможна пакінуць без увагі дэкаратыўны элемент над сярэднім вакном (галоўным уваходам) Гарадзейскай сінагогі. На фасадах сінагог часта змяшчалі традыцыйныя габрэйскія знакі – мянору, сімвалічныя Скрыжалі Запавету, зорку Давiда. Часам фасады распісваліся традыцыйнымі біблейскімі сюжэтамі, выявамі пары львоў, кароны і розных атрыбутаў месіянскага часу.

На першы погляд, гэта цырыманіяльная арка нічога не можа нам нагадваць. Аднак, звярнуўшыся да крыніц, мы даведаемся, што гэты элемент носіць назву «апсіда арон-кодэша». Арон-койдэш (Каўчэг запавету) заўсёды размяшчаецца каля ўсходняй сцяны сінагогі. Гэты будынак – ледзь не адзінае, што засталося нам у памяць аб тых людзях, якія шанавалі сваю веру і будавалі сваё жыццё ў нашым краі.

Рабін мястэчка Гарадзея

У кожным маленькім мястэчку рабін быў вельмі заўважнай асобай, прыцягваў увагу ўсяго насельніцтва. Жыхары Гарадзеі увесь час звярталіся да яго, ён быў адной з галоўных «цікавостак» іхняга жыцця.

Рабін Эліяху Перэльман быў сынам знакамітага Йерухама Йехуды-Лейба Перэльмана (1835—1896), буйнога рэлігійнага дзеяча, аднаго з правадыроў літвацкага габрэйства. Ён набыў славу як галоўны рабін Мінска (1883—1896) і кіраўнік мінскага ешыбота, г. зн. габрэйскай рэлігійнай навучальнай установы. Рабіна Перэльмана ведалі таксама пад мянушкай «Гадоль мі-Мінск», што азначае «Вялікі (Волат) з Мінска». Гл.: www.istok.ru/library/168-gadol-iz-minska-1-predislovie-k-russkomu-izdaniyu.html

Эліяху (Ілля) Перэльман нарадзіўся ў 1867 годзе ў Сяльцах, калі яго бацька толькі пачынаў працаваць рабінам у тых месцах. Разам са сваім старэйшым братам Шломам Эліяху Перэльман пайшоў вучыцца ў Валожынскі ешыбот. Калі яны з братам, узбагачаныя глыбокімі ведамі Талмуда і кніг законавучыцеляў, вярнуліся з Валожына, бацька пагадзіўся запрасіць для іх у выкладчыкі па свецкіх прадметах аднаго са студэнтаў-габрэяў, далёкага ад свайго народа і веры.

Йерухам Перэльман, будучы свяцілам іудаізму, хацеў, каб яго дзеці набылі вопыт зносін з «недавяркамі» і ў стане былі даваць адпор «вятрам сучаснасці». Для сваіх сыноў ён запрашаў самых лепшых настаўнікаў, якіх толькі мог знайсці, і плаціў ім нават больш, чым самыя заможныя жыхары горада. Раў Йерухам вельмі любіў сваіх дзяцей, але і гэтая любоў была ўведзена ў рамкі, акрэсленыя канонамі. Усё ж Гадоль ніколі не губляў пільнасці; штораз, калі ў хаце з’яўляліся новыя настаўнікі, ён уважліва ўглядаўся ў сэрцы дзяцей і «сачыў, куды ступаюць іх ногі» – ці не адбылося нейкіх змен да кепскага ў іхніх поглядах і паводзінах.

У 1893 годзе, калі Эліяху споўнілася 23 года, ён ажаніўся з Хасяй Бройдэ – дачкой шанаванага рабіна Дова Бройдэ з Тэлза. Шлюб прайшоў на радзіме яго жонкі, у горадзе Тэлз (Цельшы). У 1899 годзе Эліяху Перэльман атрымаў тытул «аў бэйс-дын» (кіраўнік рабінскага суда) Гарадзеі. Як пісаў аб ім яго былы настаўнік і лепшы сябар яго бацькі, рабі Меір Гальперын: «Выбітны знавец Торы, ён валодаў выдатным характарам і быў надзвычай далікатным. Рабі Эліяху нагадвае бацьку і сваім імкненнем да праўды, і стараннасцю пры вывучэнні Торы, і бесстароннім стылем камунікавання з уладнымі людзьмі. Ён сціплы і пакорлівы чалавек, яго голасу не пачуеш на вуліцы – і толькі пры блізкім знаёмстве робіцца зразумела, наколькі ён вывучыў усе падзелы Торы, да якой ступені глыбока яго разуменне спадчыны мудрацоў, наколькі вялізная яго эрудыцыя ў габрэйскім заканадаўстве… Словам, ён захоўвае ў сабе значна больш, чым можна заўважыць з боку».

Вядома, што бацька Эліяху, Гадоль, ганарыўся сынам і любіў яго асабліва моцна. У рабіна Эліяху засталіся рукапісы бацькі, ён з вялікай дбайнасцю займаўся іх рэдагаваннем і рыхтаваў да друку. У кнігу рабі Гадоля было ўлучана мноства яго нататак. Скончылася жыццё Эліяху Перэльмана пад час Гарадзейскага халакоста, у 1942 годзе. https://yvng.yadvashem.org/nameDetails.html?language=en&itemId=1028594&ind=2

Дачку Эліяху Перэльмана звалі Гітл (Гіта), прозвішча пасля замужжа змянілася на Йогель. У пошуках ратавальнага сродку для яе і для сямігадовага сына Гіта Йогель папрасіла пашпарт замежнай дзяржавы.

У траўні 1942 года ў Жэневу прыбыў гаіцянскі пашпарт на яе імя. У сваім лісце гаіцянскі консул вітаў Гіту са сваёй рэзідэнцыі ў Парагваі і выказаў надзею, што пашпарт дазволіць ёй «перабрацца на Гаіці, каб завяршыць працэдуры натуралізацыі». Гэта надзея была марная. Праз два месяцы, 18 ліпеня 1942 года, габрэі Гарадзеі былі вывезены на базарную плошчу. Некаторых забілі на месцы, іншыя былі пастраляныя ў суседніх ямах. Невядома, што здарылася з Гітл і яе сынам. Гл.: http://www.gfh.org.il/?CategoryID=500&ArticleID=2304

Другі сын Эліяху Перэльмана – Йерухам-Лейб Перэльман – нарадзіўся ў 1897 годзе ў Гарадзеі. Праз некаторы час ён перабраўся жыць у польскую Лодзь. Там ён працаваў настаўнікам, а потым ажаніўся з Дэборай Берман, 1897 г. н., яна была родам з Лодзі. Яе бацькоў звалі Бэньямін і Іта. Дэбора была хатняй гаспадыняй. Падчас вайны яго сям’я вырашыла перабрацца ў Вільню. У Вільні, яны загінулі ў 1942 г.: https://yvng.yadvashem.org/nameDetails.html?language=en&itemId=1018206&ind=5

Вось так склалася жыццё Эліяху Перэльмана і яго сям’і. Ёсць звесткі, што яшчэ аднаму сыну рабіна ўсё ж удалося выжыць. Гэты сын, Мардэхай Перэльман, ажаніўся з Блюмай. У іх была дачка Хася (Ася) Перэльман-Каніц – унучка апошняга нашчадка рава Эліяху Перэльмана, якая памерла ў Ізраілі.

Апублiкавана 12.12.2018 14:39