Tag Archives: Ури Финкель

Шалом, тоталитаризм (окончание)

Ну что, румяные критики мои, пора-таки завязывать с мини-сериалом? Видимо, пора: за ЕГУ, инанекратию и социал-дарвинизм уже проговорено, кто хотел, тот откликнулся (мало кто захотел). Полемики о форме и содержании здешнего режима не получилось, что легко объяснимо: дискутировать в эпоху, когда, как в старом анекдоте, ты – цитату, а тебя могут – ссылкой, дельце хлопотное… Проще клепать и потреблять такие новости:

Впрочем, наряду с «песиками» закордонный интернет-ресурс не забывает расстрелянных поэтов, в т.ч. идишных. Ещё в 2017 г. он разместил о них серию материалов – мерси…

Дабы «не вставать дважды», поблагодарю общественных активисток Фаину Куклянскую и Светлану Тихановскую, а также израильского дипломата Иосефа Леви, за напоминание о судьбе писателя Мойше Кульбака (1896–1937). В пейсбуке сообщили, что 29.10.2021 в Вильнюсе была организована «минута молчания».

И. Леви и С. Тихановская у здания, где в Вильно 1920-х гг. жил М. Кульбак. Фото отсюда

В том же октябре 2021 г. актёр Александр Жданович, aka Маляваныч, начитал для интернета сказку М. Кульбака «Вецер, які гняваўся», опубликованную в оригинале аф идиш ровно 100 лет назад, а в переводе на белорусский – весной 2016 г. Кстати, «гняваўся» – спорное словцо; понормативнее было бы «гневаўся» или «гнявіўся». Но сказка необычная, и странность в ней вроде как в строку… Может, и приживётся – за пять годков претензий от читателей и слушателей не поступало.

О том, что почтенный Маляваныч озвучил сказку в моём переводе, я узнал только в середине ноября, наткнувшись на ролик случайно, – это к вопросу о «неслыханной солидарности», разбуженной в 2020-м. Ваш (не)покорный слуга и сам не без греха – бывало, в начале века использовал целые тексты, не предупреждая авторов/переводчиков. Ну вот, эффект бумеранга…

По-моему, несовершенная, но живая культурка всяко лучше, нежели тотальное бескультурье. Или змеешип вроде этого:

Увы, от «самоистязаний химеры, именуемой совестью», избавились многие «коллеги» из чергинцовского союза писателей. Порадовала разве что позиция Сергея Корчицкого, русскоязычного поэта, когда-то вступившего в СПБ, но не пожелавшего активничать на ниве пропаганды. В прошлом году он, кандидат наук и доцент, заступился за «мятежных» студентов из лингвистического университета, за что год спустя вместе со своей коллегой Натальей Дулиной был окарикатурен в «Совбелии»

Член Белорусского союза художников О. Карпович пробил очередное днище; «гладких» и «шершавых» даже касаться неохота

Сергей прокомментировал ситуацию по-философски: «Время такое всех, увы, закрывают. Многих в тюрьму. Как там у Исайи “Близится утро, но ещё ночь”». Он много лет отдал кафедре итальянского языка, сделавшись там вторым по статусу человеком. Без этого «идеологического диверсанта» кафедру можно будет закрывать – после ухода Н. Дулиной из 17 сотрудников, относящихся к профессорско-преподавательскому составу, всего двое имеют учёную степень. Незаменимых нет? В Беларуси латинистов жменька, и никто из них не нашёл себя на помойке. Очень сомневаюсь, что кто-то из них пойдёт на место Корчицкого, ежели Сергея отстранят от преподавания.

Будем оптимистами: некие остатки здравого смысла сохраняются в здешних (под)системах образования, культуры, медицины, промышленности… Да и ребята из МЧС помогли мне этой осенью, не интересуясь отношением к «вождю». Может, именно благодаря «остаточным явлениям» режим ещё не скатился в кромешный мрак и кондовый тоталитаризьмъ – хотя многие тренды настораживают.

Порадовало, что государственный музей истории белорусской литературы запланировал на 23.11.2021 открытие выставки, посвящённой юбилярам года. Там будет инфа не только о Кульбаке, но и о погибших на фронте поэтах Руве (Рувиме) Рейзине (1911–1942) и Лейбе (Льве) Талалае (1906–1943). А также об авторитетном литературоведе Ури Финкеле (1896–1957).

Что до самого шумного события последних двух недель – «великого стояния»  на белорусско-польской границе. Зря недавняя «главная идеологиня» Ольга Шпилевская (ныне телеперсонаж) заявила, что «это не наш кризис». Да, не только власти РБ несут ответственность за прилёт в страну тысяч бедолаг с Ближнего Востока, однако без санкции властей никакие массовые перемещения в аэропорт «Минск» были бы невозможны. Тем более немыслимым оказалось бы появление табора в приграничной зоне. А «совсем тем более» – кидание камнями в польских силовиков.

Если бы здешняя администрация ограничилась раздачей гуманитарной помощи! Но ведь беспрецедентно агрессивная антипольская риторика свидетельствует о деятельном, системном втягивании Беларуси в конфликт с «коллективным Западом» (правда, тут пытались противопоставить «злой Польше» «добрую Баварию» – без особого успеха). Похоже на умасливание Кремля… и/или на плату за услуги, оказанные последним после 09.08.2020. 🙁

Грубо говоря, претензии к Польше со стороны официального Минска с самого начала сводились к следующему: «Мы согласились превратить свою страну в проходной двор, а вы чего ломаетесь?» Безотносительно моральных и деловых качеств польского руководства (которое, конечно, далеко не подарок), нельзя было не предвидеть, что перспектив такие претензии не могут иметь. Стало быть, операция по переброске «беженцев» (беру в кавычки, т.к. есть основания полагать, что к беженцам примазались и обычные экономические мигранты, и боевики, преследовавшие свои цели) – часть гибридного противостояния… Не хочется говорить – гибридной войны.

Кому всё это выгодно? История 2015 года с мигрантами на российско-финской границе, также ставшими рычагом давления на Запад, как бы намекает.

Вписаться в международный конфликт относительно легко, выписаться из него куда труднее. Кто-то скажет «чем хуже, тем лучше», имея в виду, что каждый день пребывания неспокойных иностранцев в Беларуси ослабляет позиции режима. Но ведь имидж страны тоже ухудшается. Мне представляется, что выходом из сложившейся заковыки могло бы стать сочетание репатриации с натурализацией. Т.е. часть иностранных граждан возвращается в свои страны (пусть даже за счёт «Белавиа» или какого-нибудь «резервного фонда»), а части можно было бы предоставить вид на жительство в Беларуси. Есть мнение, что у нас динамично развиваются некоторые отрасли экономики, например, сельское хозяйство.

В романе Виктора Правдина, лауреата Национальной литературной премии за 2021 г., рассказывается, как в белорусском СПК (бывшем колхозе) трудяги зарабатывают «в два, а то и в три раза больше, чем в городе». Лауреат же не станет врать?.. 😉

Даже если с зарплатой не сложится, как не складывалось у меня (когда работал на государство, то, имея высшее образование, с трудом сводил концы с концами), в Беларуси уже много десятилетий нет войны! Настоящие беженцы должны оценить значимость этого фактора.

В рамках информационно-просветительной кампании допустимо вспомнить, что князь Витовт 600 с лишним лет назад расселил на наших землях татар, которые по языку и религии тоже сильно отличались от местного населения. Как-то прижились (точнее, не «как-то», а «ещё как»). Неужели нынешняя Беларусь с её 9,4 миллионами населения неспособна принять тысячу-две «чужаков»? Главное, по-моему, желание с их стороны… которое было бы подкреплено льготами для переселенцев, предусмотренными особой программой. Чиновникам и «депутатам» следовало бы не «польский фашизм» изобличать, а срочно разработать такую программу. И добиваться того, чтобы люди из Польши бежали в Беларусь (покамест чаще бывает наоборот).

***

В России генпрокуратура «наехала» на организацию «Мемориал», основанную в конце 1980-х и хранящую память о жертвах сталинского террора. Протесты против намеченной ликвидации «Мемориала» довольно сильны, и есть шанс, что они будут услышаны. Здешнее же «хряпало», как уже сообщалось, сожрало Союз белорусских писателей, Белорусскую ассоциацию журналистов, Объединение белорусов мира (ЗБС), Общество белорусского языка (ТБМ), Товарищество белорусской школы (ТБШ)… – и не подавилось. Теперь вот закусило общественным объединением «Белорусский народный фронт» (БНФ) и созданным аккурат 30 лет назад информационным агентством БелАПАН. Последнее объявили рассадником экстремизма.

В 2000-х годах я не раз посещал офисы БелАПАНа – сперва на ул. Сурганова, затем на Академической. Послеживал за информационной лентой belapan.com. «Экстремизма» не замечал; напротив, корреспонденты агентства иногда сглаживали углы (как в истории с моим увольнением из госучреждения в 2004 г.). В целом же подчинённые Алеся Липая выдавали качественный продукт, не пренебрегая культурой и еврейской тематикой.  Обосную:

ПОЛНЫЙ ТЕКСТ ПОЭМЫ ЗМИТРОКА БЯДУЛИ «ЖЫДЫ» ВПЕРВЫЕ ОПУБЛИКОВАН В ГАЗЕТЕ «АНАХНУ КАН»

Минск, 5 сентября [2002]. Полный текст поэмы классика белорусской литературы Змитрока Бядули «Жыды» впервые опубликован в последних двух номерах независимой еврейской газеты «Анахну кан» (в переводе с иврита «Мы здесь»).

Об этом в интервью БелаПАН сообщил издатель газеты, политолог, аспирант Республиканского института высшей школы Вольф Рубинчик. Поэма написана в 1915 году, основана на реальных фактах биографии З. Бядули, изложенных в повести «Набліжэнне». В поэме описаны еврейские погромы 1915 года, совершенные русскими войсками в Беларуси в годы первой мировой войны. Семья поэта была спасена от уничтожения благодаря помощи соседей-белорусов. Поэма лишь однажды публиковалась с купюрами в однотомнике Бядули, изданном в 1937 году. В собрание сочинений поэта «Жыды» не вошли. Впоследствии поэма была забыта белорусскими литературоведами и о ней не упоминается в новом академическом издании «Гісторыя беларускай літаратуры XX стагоддзя». Несколько лет тому назад в Белорусском государственном архиве-музее литературы и искусства ее рукопись отыскал минский журналист Илья Резник, который ныне проживает в Израиле.

«Поэма и сейчас достаточно актуальна как своеобразный исторический документ и наказ потомкам», – отметил В. Рубинчик.

«Анахну кан» издается с января 2002 года в Минске на белорусском языке и идише, является единственной отечественной еврейской газетой, представленной в интернете.

Марат ГОРЕВОЙ, БелаПАН

Лет 10 назад начальство «ушло» М. Горевого, с того времени я почти утратил интерес к проекту Липая-Цыганкова. Но уверен, что крупнейшему частному информагентству Беларуси, как и тутбаю в мае с. г., и многим другим ресурсам, заткнули рот по надуманным поводам. И буду в этом уверен, пока мне не докажут обратное.

Алесь Липай (19662018) и Виталий Цыганков (1969 г. р.), сооснователи БелАПАНа. Фото из википедии

Конечно, КГБ с МВД ничего доказывать не станут – внесли в этом месяце ЗАО «БелАПАН» в «перечень организаций, формирований, индивидуальных предпринимателей, причастных к экстремистской деятельности», и хватит с нас. Интуиция подсказывает – решению посодействовали «карманные» эксперты от министерства информации, да и конкуренты из БелТА. Вскрытие покажет.

Вольф Рубинчик, г. Минск

17.11.2021

w2rubinchyk[at]gmail.com

Опубликовано 18.11.2021  01:22

Яшчэ адзін артыкул Р. Бярозкіна…

Г. Бярозкін

ЯЎРЭЙСКАЯ СОВЕЦКАЯ ЛІТАРАТУРА БССР

Вялікая соцыялістычная рэволюцыя канчаткова вызваліла шматлікія народы былой царскай Расіі і дала ім свабоднае і шчаслівае жыццё.

Найярчэйшы дакумент новай чалавечай гісторыі – вялікая Сталінская Канстытуцыя запісала здабытыя крывёю народаў чалавечыя правы на жыццё, на працу, на асвету свяшчэннымі і недатыкальнымі.

Да ліку народаў СССР, упершыню далучаных Кастрычнікам, рукамі Леніна і Сталіна да творчай працы, да сапраўдна-чалавечага жыцця, адносіцца і яўрэйскі народ.

20 год Вялікай соцыялістычнай рэволюцыі – 20 год бесперапыннага росту эканамічнага дабрабыту яўрэйскіх народных мас, росту новай культуры, соцыялістычнай па зместу і нацыянальнай па форме. Бесперапынна расце яўрэйская совецкая літаратура – адно з яркіх праяўленняў агульнага росту яўрэйскай совецкай культуры.

Лепшыя творы Маркіша, Бергельсона, Квітко, Фінінберга, Галкіна добра знаёмы совецкаму чытачу. Праславуты «чалавек паветра» – прышчэмлены капіталізмам маленькі чалавек ужо не з’яўляецца асноўнай фігурай нашай яўрэйскай совецкай літаратуры: яму на змену ў жыцці і ў літаратуры прышоў другога гатунку «чалавек паветра» – Машкоўскі, Півенштэйн, лётчыкі, парашутысты, патрыёты соцыялістычнай радзімы.

Яўрэйская совецкая літаратура БССР з’яўляецца адным са звенняў у агульным ланцугу саюзнай яўрэйскай літаратуры. Лепшыя творы яўрэйскіх пісьменнікаў БССР – Аксельрода, Камянецкага, Э. Кагана, Фінкеля, Дзегцяра, Тэйфа, Даўгапольскага, М. Ліўшыца і інш. – ствараліся ва ўмовах жорсткай барацьбы з буржуазна-нацыяналістычнымі і трацкісцка-бухарынскімі лазутчыкамі ў літаратуры. Ворагі народа, якія прабраліся да кіраўніцтва літаратурным фронтам, прыкладалі ўсе сілы да таго, каб нашкодзіць нашай літаратуры. Яны ўзнімалі на шчыт контррэволюцыйныя паклёпніцкія кнігі, ганьбавалі лепшых совецкіх пісьменнікаў, адрывалі нашу літаратуру ад культурнай спадчыны яўрэйскіх народных мас, падрывалі работу з пачынаючымі і маладымі пісьменнікамі.

Яўрэйская совецкая літаратура БССР расце і мацнее. Наяўнасць у нашай літаратуры цэлага раду таленавітых паэтаў і празаікаў сведчыць пра яе бясспрэчны рост, пра магчымасць і неабходнасць прад’яўлення да яе самых высокіх патрабаванняў.

Віднае месца ў нашай літаратуры належыць таленавітаму паэту-лірыку Зеліку Аксельроду. Яго першая кніга вершаў (1932 г.) ацэнена ўсёй совецкай і літаратурнай грамадскасцю як адзін з лепшых твораў нашай паэзіі (насамрэч гаворка пра другую кнігу Зэліка Аксельрода пад назвай «Лідэр» – «Вершы»; першы яго зборнік вершаў, «Цапл»/«Трапятанне», выйшаў у Менску на 10 год раней – belisrael). Шчырасць і сумленнасць у сваім паэтычным звароце да соцыялістычнай рэчаіснасці, лірычная цеплыня і сардэчнасць у паказе асобных яе бакоў, майстэрства паэта-лірыка, – усе гэтыя якасці вершаў Аксельрода робяць іх выразным дакументам перабудовы дробна буржуазнага інтэлігента, які звілістымі шляхамі прышоў да адданай службы народу. У сваім раннім цыкле вершаў «Восень 1915» Аксельрод перадаў жудасную карціну імперыялістычнай вайны і разарэння народных мас. У больш позніх вершах пра Чырвоную Армію, пра рэволюцыйную Вену, пра падзеі ў Іспаніі, Аксельрод ідзе па далейшаму шляху арганічнага асваення сучаснай тэмы. Адначасна, Аксельрод распрацоўвае і тэмы традыцыйна-лірычныя (каханне, дружба), прымушаючы іх гучэць па-новаму. Варта ўказаць З. Аксельроду на тое, што часта ў сваіх вершах ён застаецца «па-інтэлігенцку» сузіральным, што спрыяе выражэнню эмацыянальнага, дзейснага верша ў верш бытаапісальны, вялы, маладзейсны. Паэтычнае самаўсведамленне З. Аксельрода павінна быць пашырана да межаў шырокага свету соцыяльнай барацьбы. Паэт павінен у далейшым актыўна ўключыцца ў работу па стварэнню палітычнай лірыкі.

У галіне паэзіі працуе таксама Г. Камянецкі. У лепшых сваіх вершах пра грамадзянскую вайну («Развітанне», «Як воды шумныя»), пра соцыялістычнае будаўніцтва («Балада пра электрастанцыю»), у вершах пра смерць друга-комсамольца, у іранічных «пісьмах Пілсудскаму» і «Ньюёркскай цёшчы» Г. Камянецкі выступае спелым паэтам са сваёй рэзка-акрэсленай творчай індывідуальнасцю. Характэрная рыса лепшых вершаў Камянецкага мэтаімкненная рэволюцыйная рамантыка і мяккі лірызм. Значна слабей тыя вершы, у якіх гэты рамантычны голас паэта гучыць прыглушана. Кніга Г. Камянецкага «Прамым шляхам» – адна з лепшых сведчанняў росту нашай паэзіі.

Вялікую кнігу вершаў і паэм некалькі гадоў таму назад выдаў паэт М. Тэйф. У ёй побач з цэлым радам вершаў ідэйна-шкодных, упадніцкіх, мастацка слабых ёсць вялікая колькасць і жыццесцвярджаючых, насычаных фальклорам вершаў і паэм. Вершы Тэйфа пра комсамол, пра Ботвіна, пра грамадзянскую вайну, верш «Ураджай у краіне» з’яўляюцца творчымі ўдачамі паэта.

Творчы шлях паэта М. Ліўшыца – шлях ад абстрактнай рамантыкі да рамантыкі рэволюцыйнай. Заместа абстрактна-«філасофскага» апявання жыцця, прышла сапраўдная паэтычная канкрэтнасць і лірызм. Да ХХ-годдзя Кастрычніка Ліўшыц напісаў цыкл вершаў пра радзіму. Заключаючы цыкл, верш пра Сталіна з’яўляецца поўнацэнным выражэннем пачуцця бязмежнай любові да нашага бацькі, правадыра і друга.

Сярод маладых паэтаў варта адзначыць М. Грубіяна, Р. Рэйзіна, Г. Шведзіка, Л. Талалая, Р. Боймволь, Х. Мальцінскага, З. Тэлесіна і інш.

Большая частка вершаў маладога паэта Р. Рэйзіна напісана на тэму перавыхавання ўчорашняга беспрытульнага-праванарушальніка ў актыўнага будаўніка соцыялізма. У апошні час Рэйзін напісаў вялікую паэму пра новую Канстытуцыю і яе творца геніяльнага Сталіна.

Вершы пра Чырвоную Армію, пра новае, калгаснае жыццё, піша Л. Талалай. Нядаўна вышла з друку кніга вершаў маладой паэтэсы Р. Боймволь, у якой побач з вершамі інтымна-лірычнага характару ёсць і вершы пра «Чэлюскіна», пра гераічных стратанаўтаў.

Значна меншых поспехаў дасягнула наша проза. Колькасць твораў, якія з’явіліся за апошні час, значна ўступаюць ліку твораў паэтычных. У гэтым, быць можа, адзін з вынікаў шкодніцкай работы былога «кіраўніцтва».

Многа гадоў працуе ў нашай літаратуры старэйшы празаік Ц. Даўгапольскі. У мінулым ён дапускаў грубыя палітычныя памылкі бундаўскага характару. У далейшай сваёй творчай рабоце Ц. Даўгапольскі рашуча выпраўляў свае памылкі. Добра знаёмы нашаму чытачу раман Даўгапольскага «Шоўк», прысвечаны Магілеўскай шаўковай фабрыцы. У рамане, аднак, ярка відзён асноўны недахоп творчасці Ц. Даўгапольскага – натуралістычнае капіраванне жыцця і недавер’е да мастацкага вымыслу.

Два зборнікі навел і гумарэсак выдаў малады таленавіты празаік Эля Каган. Своеасаблівасць яго апавяданняў – лірызм і гумар. Лепшай яго навелай з’яўляецца «Горад без цэркваў», у якой Э. Каган цёпла і пераканаўча паказаў вясковага хлопца Васюткіна, які прышоў у новы горад домнаў, маладосці, цыркаў, у «горад без цэркваў» – Магнітагорск. Цэлы рад добрых навел прысвяціў Э. Каган Чырвонай Арміі («На манеўрах», «Рэвальвер будзе страляць»).

Знамянальнай падзеяй нашай літаратуры бясспрэчна з’явіцца кніга У. Фінкеля, напісаная на матэрыяле жыцця і творчасці буйнейшага яўрэйскага класіка Шолам-Алейхема. У. Фінкель прарабіў вельмі важную работу па вызваленню бессмяротнай спадчыны вялікага пісьменніка ад груба-соцыялагічных тлумачэнняў. Кніга напісана ў плане мастацкай біяграфіі.

Выдатнай з’явай нашай прозы трэба прызнаць першую кнігу апавяданняў маладога таленавітага празаіка М. Дзегцяра – «Будаўнікі». М. Дзегцяр прынёс цэлы рад свежых тэм соцыялістычнага будаўніцтва, новага мястэчка, росту новага чалавека. У лепшых сваіх апавяданнях малады празаік праявіў сябе таленавітым навелістам з вялікай цягай да гранічна-канкрэтнага бытавога матэрыялу.

Трэба адзначыць некалькі кніг юмарэсак празаіка Л. Кацовіча.

З такімі рэзультатамі прышла яўрэйская совецкая літаратура БССР да 20-годдзя Вялікай соцыялістычнай рэволюцыі. Дасягнутае ёю – толькі частковая рэалізацыя тых велізарнейшых патрабаванняў, якія прад’яўляе наш народ да совецкай літаратуры.

(«Літаратура і мастацтва», 16.11.1937)

З родзічамі ў 1937 г. (Р. Бярозкін – злева)

Апалены й надломлены

Бярозкінскі артыкул 1937 г. розніцца ад тых, што раней перадрукоўваліся з «ЛіМ»а (1939, 1940 гг.) – ён перагружаны ідэалогіяй. Магчыма, замова ішла ад рэдакцыі газеты, а мо ад іншых, вышэйшых інстанцый. Ды больш цікавіць мяне пытанне, чаму Рыгор Бярозкін згадзіўся падрыхтаваць – або падпісаць – развагі пра «ворагаў народа». Ён жа яшчэ не займаў адказных пасад і нават не з’яўляўся членам Саюза пісьменнікаў, а быў студэнтам Менскага педінстытута, якому зніклы ў верасні 1937 г. «вораг» Ізі Харык (старшыня яўрэйскай секцыі СП БССР і рэдактар часопіса «Штэрн») з 1935 г. адкрыў шлях у названы часопіс.

Артыкул-«даклад» да 20-годдзя кастрычніцкай рэвалюцыі даручыць 19-гадоваму Бярозкіну маглі па камсамольскай лініі, а ён збаяўся адмовіцца і/або палічыў, што нехта іншы адлупцуе арыштаваных у чэрвені-верасні 1937 г. Бранштэйна, Кульбака, Харыка яшчэ мацней… Дапускаю, што ўвесь даваенны час малады літаратар адчуваў сябе «клеймаваным» праз тое, што бацька яго быў актыўным бундаўцам (як пісаў Анатоль Сідарэвіч са слоў Юліі Канэ, Шлёму Бярозкіна арыштавалі ў пачатку 1920-х гг.). Ад сацыяльнага паходжання залежала калі не жыццё, то кар’ерны рост моладзі; што б ні дэкларавалася «зверху», дзеці за бацькоў у сталінскія гады амаль заўсёды адказвалі. Бярозкіну пашэнціла, што яго прынялі ў Магілёве на рабфак, а потым у Менску – на літаратурны факультэт педінстытута.

Згадка супрацоўніцы Акадэміі навук БССР пра пачатак 1930-х гадоў i Мойшэ Кульбака: «Калі Кульбак заходзіў да нас у кабінет, адразу рабілася весела. Але я ад яго нацярпелася – ён дражніў мяне “рабінскай дачкой”. Гэта было небяспечна: калі б такія жарты пачуў нядобразычлівец, мяне маглі б выгнаць з Акадэміі». Тая ж Соф’я Рохкінд (1903–2000) распавядала мне, што пасля 1917 г. не помніць ніводнага дня, калі б не было страшна. Прыкладна тое ж пра сталінскі час казаў на схіле жыцця сын чашніцкага меламеда Гірш Рэлес (1913–2004), які ў сярэдзіне 1930-х ледзь утрымаўся ў тым самым Менскім педінстытуце пасля даносу нядобразычліўцаў. За Рэлеса тады заступіўся Ізі Харык.

Нехта заўважыць: Бярозкін – выдатны літаратурны крытык, пасля вайны ён пісаў пра Харыка і Кульбака іначай, нават у артыкуле 1937 г. ёсць талковыя месцы, дык навошта варушыць мінулае, пагатове ў час, калі адзначаецца стагоддзе літаратуразнаўцы… Але, па-мойму, юбілей – не толькі для хваласпеваў; гэта й нагода для асэнсавання біяграфіі юбіляра, для здабыцця карысных урокаў на будучыню.

Вечная ўдзячнасць Рыгору Бярозкіну за тое, што ён смела змагаўся супраць нацыстаў; адчуваю павагу да яго цяжкага лёсу ў 1940–50-х гадах («з пекла ў пекла»)… Аднак пасля рэабілітацыі ён, відаць, не здолеў вытруціць з сябе страх перад сістэмай і часам паводзіў сябе зусім не гераічна.

У бярозкінскіх прадмовах да зборнікаў Харыка (Мінск, 1958 і 1969; Масква, 1971) і Кульбака (Мінск, 1970) дратуюць эўфемізмы: «Харык памёр у 1937 годзе» і «Майсей Кульбак трагічна загінуў 17 ліпеня 1940 года». Асабліва «памёр» – як быццам ад грыпу ва ўласным ложку. Разумею, што так было прынята пісаць, але ж ад чалавека, які ў чэрвені 1941 г. сам ледзь не загінуў ад сталінскай кулі, а пасля другога арышту ў жніўні 1949 г. колькі гадоў «араў» на «будоўлях народнай гаспадаркі» (у Карагандзінскай і Омскай абласцях), я міжволі чакаў іншага. У пасмяротнай кнізе Бярозкіна «Паэзія – маё жыццё» (Мінск, 1989) нехта ўсё ж паправіў «Харык памёр» на «Харык загінуў».

Агулам, трагічны вопыт Рыгора Бярозкіна не знайшоў непасрэднага адлюстравання ў яго кнігах; архівіст Віктар Жыбуль пацвярджае, што і ў фондах БДАМЛМ няма рукапісаў Бярозкіна, дзе закраналася б тэма ГУЛАГу. Засталіся хіба яго гаркавыя досціпы накшталт: «Дрэва пасадзіш – вырасце друг. Друга пасадзіш – вырасце дрэва». Папраўдзе, даробак Аляксандра Салжаніцына з ягонымі антысталінскімі кнігамі-перасцярогамі 1960-х гадоў куды больш важкі. А былі ж і іншыя аўтары, якія не чакалі «перабудовы», каб распавесці пра мярзоты сістэмы; Варлам Шаламаў, Юрый Дамброўскі… У Беларусі Рыгор Кобец (1898–1990) у 1964 г. напісаў аповесць пра лагерны быт «Ноеў каўчэг» – і дажыў да яе апублікавання (1989). Дзіцячы пісьменнік Вісарыён Гарбук (1913–1986) ва ўступе да кнігі нялагерных апавяданняў «Лицо в полоску» (Мінск, 1967) згадаў свой лёс, няхай і коратка:

І дадаў: «Толькі па начах гэтыя лагеры дагэтуль турбуюць мяне ў снах».

Вядома, я не стаўлю Гарбука і Кобеца ў прыклад Бярозкіну, проста хацеў бы адзначыць, што і ў БССР 1960-х выкрыццё сталінскіх жахаў не абавязкова цягнула за сабой новыя рэпрэсіі.

Беларуска-ізраільскі празаік Барыс Казанаў (1938–2016) у 1990-х гг. выдаў «Раман пра сябе», дзе іранічна выведзены, сярод іншых, супрацоўнік часопіса «Нёман» Бярозкін: «Яўген Васілёнак… атрымаў у сваё распараджэнне “Нёман”… Я з ім павітаўся ледзь не па-прыяцельску, а – як ускочыў з крэсла Рыгор Бярозкін! Пакуль з ім размаўляў Васілёнак, непрыгожа стаяў Рыгор Саламонавіч, карабацячы сваю постаць дагодлівым выгінам. Назіраючы тое не раз, я не мог зразумець: чаму трэба стаяць не прама, а крыва? Ці ты можаш страціць ласку, пазбыцца крэсла?» Эпізод адносіцца да сярэдзіны 1960-х. Думаю, доля ісціны ў мастацкім партрэце, намаляваным Б. Казанавым, была… Вось і Уладзімір Мехаў прыпамінаў пра Бярозкіна:

Ён быў чалавекам, моцна апаленым лёсам, і да такога стану рэчаў не мог заставацца абыякавым. Лёгка ўпадаў у іпахондрыю: здаралася, з нікчэмнай нагоды. Помню, у газеце «Звязда» з’явіўся непрыязны, тэндэнцыйны, з адзнакамі вельмі павярхоўных, шкалярскіх ведаў тэмы, пра якую аўтар узяўся разважаць, – водгук на кнігу Бярозкіна, здаецца, пра Багдановіча. Здавалася б, што табе, Бярозкіну, з тваёй вагавай катэгорыяй у літаратуры наскок слабенькага зайздрослівага чалавечка! Дык не – пацямнеў, панурыўся, стаў часцей, чым звычайна, выходзіць з працоўнага кабінета на перакуры.

– Валодзя, я ўжо навучаны  – гэта нядобры знак. Будуць саджаць!

Няйначай душэўныя траўмы давялі Бярозкіна да таго, што ў 1970 г. ягоны подпіс з’явіўся пад «Гнеўным пратэстам», дзе – цалкам у духу брэжнеўска-андропаўскай прапаганды – праводзіліся аналогіі паміж нацыстамі і «ізраільскімі мілітарыстамі». З «Літаратуры і мастацтва» 10.03.1970 рэпрадукую тут пару абзацаў і спіс падпісантаў.

Каб вялося чыста пра зварот супраць вайны – такой бяды, але ў ім гаварылася і пра «свабодалюбівыя арабскія народы», падтрымку іх «мужнай барацьбы» супраць «захопніцкіх дзеянняў ізраільскай ваеншчыны». Між тым у пачатку 1970 г. кіраўнікі арабскіх краін (асабліва «Гамаль Абдэль-на-ўсіх-Насер») і іх падначаленыя былі фактычна аднадушныя ў тым, што Ізраіль трэба сцерці з твару зямлі. Ні намёку на крытыку егіпцяніна, «героя Савецкага Саюза», у газетным звароце, ясная рэч, няма; пра шматлікія антыізраільскія – а найперш антычалавечыя – тэракты розных «франтоў вызвалення Палесціны» таксама ні слоўца.

Валянцін Тарас у сваіх мемуарах «На выспе ўспамінаў» сведчыў, што кулуарна Бярозкін спачуваў Ізраілю пасля Шасцідзённай вайны 1967 г. Тое, што Бярозкіна ў 1969 г. зволілі з пасады загадчыка аддзела «Літаратуры і мастацтва», а трэ было забяспечваць сям’ю, нямала тлумачыць у яго паводзінах. І ўсё ж балюча за літаратара, які думаў адно, рабіў другое… Па-дзеля мяне, задорага заплаціў Рыгор Саламонавіч за кампрамісы з савецкай уладай – зрэшты, як і многія іншыя яўрэі ды неяўрэі.

Вольф Рубінчык, г. Мінск

wrubinchyk[at]gmail.com

Ад рэд. belisrael.info. Не ўсё бясспрэчна ў тэксце нашага пастаяннага аўтара – палітолага па адукацыі. Запрашаем да дыскусіі чытачоў, найперш гісторыкаў, літаратуразнаўцаў, культуролагаў.

Апублiкавана 22.07.2018  20:20

125 гадоў паэта Элі Савікоўскага

Паэт Эля (Ілья Якаўлевіч) Савікоўскі нарадзіўся 20.01.1893 у мястэчку Палонка Баранавіцкага павета Гродзенскай губерні. Памёр 11.05.1959 у Мінску.

* * *

Гірш Рэлес. Ён быў сярод першых

У пачатку 1920-х гадоў, калі ў Беларусі толькі з’явілася савецкая яўрэйская прэса, сярод яўрэйскіх пісьменнікаў у Мінску вылучаліся Эля Савікоўскі і Мойшэ Юдовін. Эля Савікоўскі ў той час быў адным з найбольш пладавітых паэтаў. У 1923 г. выйшла яго кніга вершаў “Фарместэніш” (“Навыперадкі”). Нягледзячы на тое, што малады паэт выхоўваўся ў рэлігійным духу, шмат гадоў вучыўся ў ешыве, ён прыняў новае жыццё з радасцю і энтузіязмам і асудзіў стары рэлігійны быт.

У 1920 годзе, калі маладая савецкая рэспубліка вяла змаганне з ворагамі, Савікоўскі ў адным з вершаў пісаў:

Свет стаіць – гарматай цэліцца ў мяне,

Хоча ўкласці ніц на брук,

Точыць сваю шаблю-зуб

На мяне.

А я – іду ўперад,

А я – іду ўперад?

Заганяю далеч дзікую ў аброць,

Быццам раскілзанага каня.

Што такое час і чым ёсць плоць,

Калі пеніцца ад націску зямля? (…)

Палі дні зняможаны да ног,

Просіць прабачэння ноч.

Ты замкні сваю крывую крамку, Бог,

Выстаў клунак з ліхам за ламаны грош.

Тоўстымі рукамі неба я буру,

Нанізаў абрыўкі неба на кап’ё.

…Волат змею ў блізкае раннё

Молатам раздушыць галаву.

Вершы Элі Савікоўскага ў той час былі прасякнуты імпэтам і пафасам. У іх адчуваўся ўплыў футурыстаў і сімвалістаў. Яны часта друкаваліся з уласнымі “кампазіцыямі” паэта. Як кажуць знаўцы, у Савікоўскага такі было моцнае музычнае чуццё (у 1930-х Э. Савікоўскі вучыўся ў беларускай кансерваторыі, сябраваў з М. Аладавым, А. Багатыровым. – перакл.). У 1920-х яго вершы часта спяваліся на школьных вечарынах, уключаліся ў праграмы самадзейных калектываў, і нават прафесійныя спевакі мелі іх у сваіх рэпертуарах.

Выявы і факсіміле Э. Савікоўскага – іўрыт, ідыш

Да “вопытнага паэта” тады нясмела завітваў кучаравы хлопец, які падпісваў свае першыя вершы псеўданімам “І. З. Зембін”. Час ад часу разам з Харыкам прыходзіў у рэдакцыю зусім юны бялявы хлапчук, эвакуіраваны з Панявежыса, – Зэлік Аксельрод. Ён прыносіў вершы для газеты “Дэр векер”. Эля Савікоўскі падбадзёрваў пачаткоўцаў:

– Пішыце, хлопцы, з цягам часу будзеце сапраўднымі паэтамі.

Праз пару гадоў вучні пераўзышлі настаўніка. Ля штурвалу маладой ідышнай літаратуры ў Беларусі сталі Ізі Харык, Зэлік Аксельрод, Яша Бранштэйн, Хезкл Дунец. Прыкметнае месца заняла і група пачаткоўцаў з газеты “Юнгер арбэтэр” – Мойшэ Тэйф, Гірш Каменецкі, Хаім Ласкер, Мендл Ліфшыц і іншыя. А паэт Эля Савікоўскі застаўся як бы “у ценю”.

Сціплы Савікоўскі не наракаў на лёс. Наадварот, ён захапляўся тым, як яўрэйская літаратура расквітнела за пару гадоў. І пры гэтым дабрадушна пасміхаўся вачыма праз свае драцяныя акуляры.

Калі Ізі Харык, стаўшы галоўным рэдактарам часопіса “Штэрн”, звяртаўся да Савікоўскага па вершы для часопіса, той адказваў:

– Як-небудзь паспрабую штосьці накрэмзаць…

Між іншым, Харык усе гады ставіўся да Савікоўскага з пашанаю і моцна любіў яго. З боку гэта выглядала трохі дзіўна: вядомы паэт глядзіць “знізу ўверх” на малавядомага, які да таго ж друкуецца дужа рэдка. А калі Савікоўскаму радзілі: “Ну і ну! Чаму ж не нясеце ў “Штэрн” сваіх вершаў? Харык жа канечне іх надрукуе”, – ён адказваў: “Вось таму і не нясу. Харык не адмовіць нават тады, калі гэтыя вершы акажуцца слабымі. Я не хачу карыстаць з такой магчымасці”…

Матэрыяльна Савікоўскі быў забяспечаны. Ён працаваў бухгалтарам і дасягнуў вялікіх поспехаў у сваёй справе. У канцы 1920-х гг. ён стаў галоўным бухгалтарам рэспубліканскай будаўнічай арганізацыі. Аднак з літаратурай сувязей не парваў. Праўда, яго рэдка бачылі ў рэдакцыях і ў пісьменніцкіх суполках, але ён выкарыстоўваў кожную вольную хвіліну для творчасці. Яго творы з’яўляліся і ў перыёдыках, і асобнымі кніжкамі.

Адна з падзабытых публікацый Э. Савікоўскага – верш, прысвечаны амерыканскаму пісьменніку Аўрому Рэйзену. Менская газета “Акцябер”, 1928.

У 1928 г. выйшла яго кніжка вершаў-спеваў для дзяцей школьнага веку. Вершы суправаджаліся ўласнымі мелодыямі Савікоўскага. У 1929 г. убачыла свет п’еса “Эрдлінг” (“Зямельнае”), у 1934 г. – знакамітая дзіцячая п’еса “Папірэнэ тойбн” (“Папяровыя галубы”).

Я лепей пазнаёміўся і пасябраваў з Савікоўскім акурат пасля вайны, калі з яўрэйскіх пісьменнікаў у Мінску апынуліся фактычна мы двое.

Уры Фінкель са сваёй сям’ёй тады жыў у Ракаве. Часта прыязджаў у Мінск Цодык Даўгапольскі, але пастаянным яго месцам жыхарства быў Віцебск. Даўгапольскі любіў раз’язджаць і часцей за ўсё бываў у Ленінградзе, дзе жыла яго дачка. Вельмі часта наведваў ён і Маскву, адкуль прывозіў навіны ў Мінск і пры сустрэчы расказваў, што чутно ў яўрэйскіх пісьменнікаў у Маскве, Кіеве і Адэсе. У Мінску тады жыў гісторык і даследчык літаратуры Лейма Разенгойз, але ён днямі сядзеў у навуковым аддзеле бібліятэкі імя Леніна – збіраў матэрыялы для манаграфіі “Яўрэйская гісторыя ў святле марксісцкага светапогляду”. Над гэтай манаграфіяй ён працаваў шмат гадоў, але завяршыць яе не паспеў – калі Разенгойз сядзеў у бібліятэцы, у яго здарыўся інсульт. Яго адвезлі ў шпіталь, адкуль ён ужо не вярнуўся. Паэт Піня Плоткін ужо жыў у Бабруйску, але з ім мы сувязі не мелі. Толькі з Савікоўскім я меў магчымасць сустракацца і гутарыць пра нашу яўрэйскую літаратуру.

Час ад часу ў выхадны дзень я яму тэлефанаваў:

– Ці не жадаеце глынуць трохі свежага паветра?

– А чаму ж не?

У парку Горкага ў нас была любімая лаўка. Ён прыходзіў да яе з пакункам, і я ўжо ведаў, што там былі яго апошнія вершы і ноты.

– Ну, заспявайце што-небудзь! – прашу яго.

Ён дастае гросбух, куды запісваў свае новыя вершы (дарэчы, гэта было яго звычкай – запісваць вершы менавіта ў бухгалтарскія кнігі).

– Адразу відаць, што Вы – бухгалтар, – кажу я яму.

Ён пасміхаецца і пры гэтым выцірае драцяныя акуляры, якія часта саслізгваюць на канчарык носа. Тады ён павольна папраўляе іх, дастае з кішэні камертон, грукае ім па ствале дрэва, прыкладвае да вуха, хвіліну прыслухоўваецца і пачынае спяваць слабым, але прыемным голасам:

Ля дарогі дрэўца

Стаіць адно на поле.

Танюсенькае дрэўца,

Нізкае, слабое.

Гне яго вятрыска,

Агаляе ўдоўж.

Град дзярэ, як брытва

І лупцуе дождж.

Дрэўца ля дарогі,

Хто цябе прывеціць?

Аднаму ж і дрэўцу

Цяжка жыць на свеце…

– Ну? – пытаецца ён, калі сканчае спевы. І ў вачах яго – цікаўная ўсмешка. Што верш, што мелодыя выйшлі вельмі ўзрушлівыя, але ж яшчэ не зажылі раны, яшчэ свежыя ўспаміны пра фашысцкую навалу… І я прашу яго:

– Зараз давайце штосьці весялейшае.

– Вам не спадабалася? – расчаравана кажа ён.

– Не, якраз спадабалася. Толькі ж і без таго многа горычы…

Ён пачынае гартаць гросбух.

– Ну вось, маю тое, чаго Вы хочаце.

Міма праходзіць парачка. Савікоўскі чакае, пакуль яна пройдзе, зноў дастае камертон, грукае ім аб дрэва і хвілю слухае водгук. І вось ён спявае новую песню:

Прыйшоў ясны дзень – той, што лепшы ад лекаў,

Ён ззяе навокал ружовасцю шчок.

Не грызі сябе, дружа, за шчасцем не бегай,

А збяры ўсе турботы, зашый у мяшок,

Ды нясі іх далей у пустэльнае поле,

Раскладзі там касцёр і дашчэнту спалі,

А калі цябе ўзімку заспее нядоля,

Ты ў палонку яе у мяху зацягні.

Потым рукі абмыеш халоднай вадою,

Акурат як брыдоту якую чапаў,

Тройчы сплюнь – і свабоднай няспешнай хадою

Руш, куды табе трэба, ды крок цвёрда стаў.

Твой светлы настрой ўжо ніхто не саб’е,

Будзеш ты знаўцам і творцам сябе.

– От і я так думаю. – кажу яму.

– Шкада, што няма піяніна, – адгукаецца ён з прыкрасцю, – пад акампанемент атрымалася б нашмат лепей.

Я пытаюся:

– А на рабоце ведаюць, што Вы паэт і кампазітар?

– Яшчэ чаго не хапала! Я б адразу страціў увесь аўтарытэт…

З цягам часу гурток яўрэйскіх пісьменнікаў у Мінску крыху пашырыўся. Вярнуліся з няволі Айзік Платнер, Гірш Каменецкі. Уры Фінкель з сям’ёй перабраўся з Ракава ў Мінск. Савікоўскаму стала з кім пагутарыць на літаратурныя тэмы і апрача мяне.

Апошні раз я бачыў Элю Савікоўскага зімою 1959 года. Мы сустрэліся ў букіністычнай кнігарні. Выглядаў ён кепска: твар бледны, стомлены.

– Што Вы на мяне так глядзіце? – усхвалявана спытаўся ён.

– Проста даўно не бачыў.

– Калі прыйдзе вясна, зноў пабачымся ў парку ля нашай лавачкі, тады я Вам выдам “творчы аччот”…

Але сустрэцца каля нашай любімай лавачкі нам ужо не давялося. У адзін веснавы дзень Элі Савікоўскага не стала. На жаль, я не прыйшоў на пахаванне, бо быў у камандзіроўцы.

Мінула 14 гадоў пасля яго смерці. І вось веснавой раніцой у нядзелю нехта бомкае мне ў дзверы. Прыадчыняю іх і стаю ў здзіўленні: Эля Савікоўскі! Тая самая ўсмешка на губах, той самы добразычлівы позірк – праўда, вочы без драцяных акуляраў. У руках – той самы пакунак, з якім Эля выходзіў у парк. Заўважыўшы маю разгубленасць, чалавек пытаецца:

– Здаецца, я Вас напалохаў?

Той самы голас! Я аж спруцянеў ад нутранага холаду.

– Я – Савікоўскі, заяўляе ён.

Усё стаю, як Голем.

– Вы ж ведалі майго тату?

Толькі тады я змог нешта сказаць:

– Дык значыць, Вы яго сын? Ну што ж, заходзьце, заходзьце.

Калі ён сеў за стол і, на манер бацькі, з усмешкай развязаў пакунак, я адразу ж прыкмеціў знаёмыя бухгалтарскія кнігі.

– Сёлета спаўняецца 80 гадоў з дня нараджэння майго бацькі. Мне б хацелася, каб Вы пра яго ўспомнілі ў часопісе “Саветыш Геймланд”. Вы ж яго добра ведалі…

Я гартаю бухгалтарскія кнігі Элі Савікоўскага. Там – больш за 50 вершаў, створаных ім пасля вайны. Так, ён быў сапраўдным паэтам і кампазітарам, які ўнёс сціплы, але адметны ўклад у магутную плынь яўрэйскай літаратуры.

Гірш РЭЛЕС

(Пераклаў з ідыша Вольф Рубінчык паводле часопіса “Саветыш Геймланд”, Масква, № 11, 1973. Упершыню пераклад апублікаваны ў зборніку Э. Савікоўскага “Likhtikajt”/“Зіхаценне” – Мінск: Шах-плюс, 2008, с. 58–61. Гэты зборнік, як і іўрыцкі 2009 г., убачыў свет дзякуючы дапамозе ўнучкі паэта Сафіі Зіноўеўны Савікоўскай).

* * *

Цікавай фігураю ў яўрэйскай перадрэвалюцыйнай культуры быў паэт-песеннік і кампазітар Элі Савікоўскі. Пэўны час ён жыў у Варшаве, дзе зблізіўся з І. Л. Перацам, там жа пачаў друкавацца. Э. Савікоўскі збіраў фальклор, ствараў песенныя тэксты і складаў для іх музыку, многа пісаў для дзяцей (на ідыш і на іўрыце). Пасля рэвалюцыі, адмовіўшыся ўступаць у савецкія творчыя саюзы, друкаваўся рэдка, таму большая частка спадчыны паэта і кампазітара засталася неапублікаванай (з артыкула Фелікса Баторына “Рэвалюцыя. Рэпрэсіі. Адраджэнне” ў газеце “Літаратура і мастацтва”, 20.03.2015).

Апублiкавана 21.01.2018  00:58

В. Рубінчык. КАТЛЕТЫ & МУХІ (25)

Паехаў быў на Гарадзеншчыну, але з галавы не выходзіла гісторыя 8 кастрычніка ў гандлёвым цэнтры Мінска, дзе 17-цігадовы хлопец з бензапілой ды сякерай кінуўся на людзей. Следства, як і ў выпадку з выбухам у метро 2011 г., намякала на нематываваную агрэсію злачынцы. Да сучаснага свету многім насамрэч цяжка адаптавацца, і ў раннім папярэджанні ўнутраных збояў маглі б дапамагчы ўмелыя псіхолагі, а іх заўсягды не хапала.

Сядзеў і думаў: Беларусі нагвалт патрэбен самавіты Інстытут псіхалогіі, а не адна кафедра пры БДУ. А вось інстытутам журналістыкі (экс-журфак) лёгка можна ахвяраваць: гэта праект познесталінскага часу, калі ўсе газетчыкі лічыліся важнымі ідэалагічнымі работнікамі, таму іх і рыхтавалі ажно пяць гадоў. Прэстыж працы ў СМІ даўно падупаў, і на прыстойнага журналіста можна вывучыцца за год-два (я к таму, што курсаў падвышэння кваліфікацыі дастаткова). Усё роўна колькасць вучэбных гадзін, як даводзіць практыка, не пераходзіць у якасць… За многія гады корпання з АЭС так і не знайшоўся беларускі Гюнтэр Вальраф, які выкрыў бы гэтую заганную будоўлю знутры, – напрыклад, уладкаваўшыся туды на працу… Сумняюся, што знакаміты «разграбальнік бруду» вучыўся ў Інстытуце Журналістыкі Нямецкага дзяржаўнага ўніверсітэта.

Балюча і ад забойства паштальёнкі ў Петрыкаўскім раёне – у тым жа кастрычніку. Яшчэ сем гадоў таму, калі я пачынаў «кар’еру» на «Белпошце», хадзілі размовы пра тое, што паштальёны (якія за дзень, бывала, цягалі па сваіх участках эквівалент 3-4 тыс. USD – у асноўным дзеля выплаты пенсій у хатніх умовах) недастаткова абаронены ад нападаў. Прымітыўны газавы балончык не дапамог дзяўчыне ў крызісным 2016-м… З іншага боку, няпроста ўявіць, што міліцыянты/ахоўнікі пагодзяцца суправаджаць паштавікоў нават 2-3 дні ў месяц – хіба толькі сачыць здаля? Перавод грошай на картку таксама не выйсце, таму што бальшыня пенсіянераў, не здольных дайсці да пошты, не дабярэцца і да банкамата, а наяўныя грошы ў Беларусі – дагэтуль сіла…

Пра блізкаўсходняе. Нагадаю, яшчэ ў красавіку 2016 г. афіцыйная прадстаўніца Ізраіля вяшчала наконт новага пасла: «Кандыдатуры знаходзяцца на разглядзе ў МЗС Ізраіля. Прыбыццё плануецца на сярэдзіну – канец лета гэтага года». Зіма на носе, а пасла на даляглядзе няма. Абяцанкі-цацанкі… Відаць, «лава запасных» у ізраільскай міністэрыі дужа кароткая: мо зноў Зэева Бен-Ар’е прышлюць?.. Тады ён паставіў бы рэкорд па «вечным вяртанні»: узначальваў дыпмісію ў Беларусі ўжо двойчы (1997–1998, 2004–2008), дык чаму б не ўзначаліць і ў трэці раз «для роўнага ліку»? 🙂 У прынцыпе, гэта быў бы не найгоршы варыянт: сваю віну перад ізраільскай дзяржавай гэты блогер-пенсіянер, ганаровы сябар СБП і беларускага ПЭН-цэнтра ўжо выкупіў… Якім бы пан Зэеў ні быў, а цікавіўся беларускай мовай, памагаў выдаваць кнігі ў перакладзе з іўрыта на беларускую, з падачы свайго прыяцеля Уладзіміра Падгола пісаў дыктоўкі ў ТБМе.

* * *

Нарэшце ўважліва прачытаў працу пра цэнзуру ў паваеннай Беларусі, расхваленую доктарам гістарычных навук на «Свабодзе» ў студзені 2016 г. (тады адразу насцярожыла, што рэцэнзент знаходзіўся ў залежнасці ад аўтара…) Эх… Я спадзяваўся, што за гады, якія мінулі пасля выхаду зборніка «На ізраільскія тэмы» з яго крытычнымі стрэламі (Мінск, 2011), у ізраільскай беларусістыцы адбыліся істотныя змены да лепшага. Зважаючы на сёлетнія «праграмныя артыкулы» двух ізраільцаў у тутэйшым часопісе «Маладосць» ды нетутэйшым «Belarusian Review», а таксама на леташнюю кнігу «вядучага спецыяліста» па Беларусі, міжволі сумняешся…

Не трэба быць гісторыкам – дарэчы, прывет рэдактарам «Belarusian Review», я не гісторык і ніколі так сябе не менаваў – каб заўважыць элементарныя памылкі тыпу «Кастусь Каліноўскі, 1838–1863». У любым даведніку ёсць год смерці Каліноўскага: 1864. Бедны Джордж Оруэл – ён і не ведаў, што праз дзесяцігоддзі яму прыпішуць «афарызм» з «1984»: «Праўда – гэта мана, а мана – гэта праўда» (с. 337; паводле такога ж прынцыпу Сіняўскаму і Даніэлю на судзе 1966 г. «клеілі» цытаты з іх іранічных твораў). Цікавае «адкрыццё» – у паваенным СССР астракізму былі паддадзены «ядзерная фізіка» і «біялогія» (с. 18; здаецца, аўтар не бачыць розніцы паміж цкаваннем асобных навукоўцаў і забаронай навуковай дысцыпліны). Ці во «перл»: «У 1948 г. Савецкі Саюз падпісаў Сусветную дэкларацыю правоў чалавека, якая ўстанавіла найстражэйшую забарону на перлюстрацыю прыватнай перапіскі» (с. 79). І не падпісаў у 1948 г. (устрымаўся), і не было там «найстражэйшай» забароны (дэкларацыя па вызначэнні не можа нічога забараняць)…

Часам увогуле падавалася пры чытанні, што кнігу «Цензура в БССР: послевоенные годы, 1944-1956» стваралі мінімум двое розных аўтараў. Адзін трактуе цэнзуру ў метафізічным сэнсе – другі «зацыклівае» яе на дзяржаўных установах. Адзін настойвае на ўсемагутнасці Галоўліта, які нібыта знаходзіўся на версе піраміды кантролю (с. 239), другі адзначае: «на многія пісьмы Галоўліта партыйныя і савецкія арганізацыі не адказвалі» (с. 46), распавядае пра зацяжны канфлікт названага ведамства з Галоўрэперткомам (с. 190; «нярэдка адна інстанцыя нешта забараняла, а другая – дазваляла, і наадварот»). Адзін шукае ў калег «суб’ектывізм і выкрывальніцкі пафас» (с. 22) і запэўнівае, што «зніжаў эмацыйны фон» (с. 10), другі дазваляе сабе выразы кшталту: «дзяржава нічога не зрабіла, каб абараніць цэлы народ ад знішчэння» (с. 144, гамана пра СССР і яўрэяў у вайну – так-такі «нічога»?!). Ці во «аб’ектыўны» тэзіс пра савецкую дзяржаву: «паводле ўнутраных рэсурсаў не мела сабе роўных і магла дапусціць працяглую самаізаляцыю ад сусветнай супольнасці (1921–1991)».

На с. 251 нас вучаць, што пасля 1953 г. Сталін быў адлучаны ад савецкай гісторыі, а ўжо на с. 269 змешчана слушная канстатацыя пра СССР-1956: «па-ранейшаму сцвярджалася, што ўся дзейнасць Сталіна была звязана з вялікімі сацыялістычнымі пераўтварэннямі, а яго імя неаддзельнае ад марксізму-ленінізму». І г. д. Нават такая «драбяза»: у адным месцы гаворыцца пра звальненне Дадзіёмавай з пасады начальніцы Галоўлітбела БССР 29 ліпеня 1950 г. (с. 70), у іншых – пра тое, што яна была начальніцай у 19441951 гг… (с. 11, 329, 365; у апошніх двух выпадках тэрмін яе кіраўніцтва наагул «расцягнуты» ад чэрвеня 1943 г. да красавіка 1951 г.).

Дарэчы, Фаіна Дадзіёмава выглядае ў кнізе «эфектыўным менеджарам» (С) і хутчэй ахвярай, чым нягодніцай. Дзіва што: аўтар зносіўся з яе ўнучкай, якая «адказала на шматлікія пытанні і прадаставіла рэдкія здымкі з сямейнага архіва». Падкрэсліваецца, што прэтэнзіі да Ф. Д. выказваліся «зверху» яшчэ ў 1948 г. («не праяўляе дастатковага клопату пра вылучэнне і падрыхтоўку цэнзарскіх кадраў з карэннага беларускага насельніцтва»), што ў 1950 г. яна пацярпела ад даносу або нават ад канфлікту з міністрам дзяржбяспекі БССР Цанавай. Аднак чамусьці мне гэтую ўраджэнку Веткі, якая паспяхова дажыла да агоніі Савецкага Саюза (19061991), не шкада… Мо таму, што чытаў меркаванне сапраўднага пакутніка сталінскага часу, пісьменніка Кузьмы Чорнага (пра дзённік Чорнага аўтар кнігі не ведаў або зрабіў выгляд, што не ведаў; між тым дакумент 1944 г. быў апублікаваны яшчэ ў мінулым стагоддзі). Класік беларускага пісьменства, ні разу не антысеміт, процістаўляў Дадзіёмаву «няшчаснаму і міламу» Уры Фінкелю:

Гэта хітрая і спекулянцістая местачковая жыдоўка, якая дасягнула немалое пасады ў рэспубліцы. Яна сябра партыі. Але яна плюе на ўсё. У партыйнасці яна бачыць не ідэю, а і кар’еру. У іншых умовах яна ўладала б мануфактурным магазінам. Яна некультурная і нават непісьменная (па-беларуску яна чытае дрэнна і зусім не ўмее пісаць). Яна адцуралася свае нацыянальнае жыдоўскае культуры і асіміліравалася. Куды? Вядома, як і кожны паразіт, яна ішла на гатовае. Працэс асіміляцыі ішоў у гатовую ўжо вялікую расейскую культуру. Але яе прырода не дазваляе так адразу асімілявацца. Яна гаворыць па-расейску так, што трэба смяяцца… Яна выраклася жыдоўскай культуры, імкнецца і не дайшла да расейскай і стараецца мець высокую пасаду пры беларускай. Навадняючы беларускія ўстановы, Дадзіёмава выгнала з іх беларускую мову. А цяпер, бачачы, што як бы дзьме беларускі вецер, яна, цэнзар, калечыць сваім алавіком мову беларускай літаратуры, думаючы гэтым паказаць начальству, што яна і ведае беларускую мову і займаецца ёю. Начальства гэтае (скажам, Гарбунова) лёгка ашукаць, бо яно само беларускае мовы не ведае і ніколі блізка ля яе не ходзіць.

Хто ведае, колькі юдафобаў актывізавалася ў Беларусі праз такіх во «цёць Фень»?

Рукі цягнуцца спісаць чарговы опус савецка-ізраільскага кандыдата навук у разрад «мядзіншчыны» (прозвішча міністра культуры РФ робіцца ўжо хадзячым). Аднак, дзеля справядлівасці, томік, выдадзены ў Іерусаліме-2015, сведчыць пра тое, што на яго было затрачана багата сіл. Рэдкія фота, выпіскі з архіўных дакументаў – сыравіна для далейшых доследаў… Можна даведацца, напрыклад, што ў БССР на пачатку 1950-х даход старшыны міліцыі быў вышэйшы, чым заробак начальніка аддзела цэнзурнага ведамства. Ці пра тое, што тэкстоўка для песні пад канец 1940-х каштавала 300 руб., а рэпрыза для канферансу – усе 400. Ці – «выява аголенага жаночага [цела] да пояса лічылася эротыкай, а ніжэй – парнаграфіяй» (с. 245; праўда, крыніцы такой каштоўнай інфы не разгалошваюцца). Карацей, чытаць можна, калі асцярожна… У той жа час крыўда бярэ: няўжо не могуць ізраільцы папрацаваць з беларускім мінулым хаця б на роўні палякаў? Кніга Л. Смілавіцкага розніцца, напрыклад, ад кнігі Я. Шумскага пра аналагічны перыяд «Саветызацыя Заходняй Беларусі (1944–1953 г.)» – дзе таксама ёсць раздзельчык пра цэнзуру! – як зямля ад неба.

censura_vokl shumski1

Раздзелы «Саветызацыі…» ахопліваюць палітычную сітуацыю, змены ў сацыяльнай структуры, пытанні ідэалогіі, асветы і прапаганды ў заходніх абласцях БССР. Пра лёс яўрэяў таксама нямала сказана ў кнізе, хоць аўтар сціпла падкрэслівае, што «свядома адмовіўся ад разгляду праблемы прысутнасці або, дакладней кажучы, непрысутнасці яўрэяў на тэрыторыі Заходняй Беларусі… колькасць ацалелых мясцовых яўрэяў у заходніх абласцях была мізэрнай». Польскі даследчык здолеў «прапусціць праз сябе» масу дакументаў і людскіх сведчанняў, стварыўшы ўцямны, лагічна пабудаваны тэкст, у якім факты не грувасцяцца, а выстройваюцца ў канцэпцыю: з ёй не паўсюль і пагаджаешся, але паважаеш аўтарскі погляд. Другое выданне працы Шумскага ў перакладзе на беларускую Наталлі Давыдоўскай (Смаленск: Інбелкульт, 2014, 326 с.) даступнае праз arche.by – рэкамендую аматарам карыснага чытва, асабліва тым, хто з Гарадзеншчыны… 🙂

І яшчэ адно «кальцо» ў гэтай серыі. Калі рэдактары беларускіх СМІ не замаўляюць расследаванні, то месца апошніх, натуральна, займае «лёгкі жанр». Што да грамадскіх праблем – адны пішуць, а іншым даводзіцца чытаць пра арфаграфічныя памылкі на розных таблічках. Часам заўвагі слушныя, як тут, часам надуманыя (па-беларуску можна казаць і «да сябе», і «к сабе»). Let it be, зраблю і я свой уклад…

shuchyn

Мінск, 30.10.2016.

На Галоўным Чыгуначным Вакзале ёсць Зала Чакання, а на ўваходзе ў Залу стаіць неапазнаны творчы аб’ект з гербамі райцэнтраў Беларусі і подпісамі (гіпс або гліна…). Памылачак-та няшмат, ды Шчучыну не пашэнціла – перарабілі ў «Шучын». Да таго ж там «Карэлічы» з «е» замест «э»; да іх, аднак, мой фотаапарат не дацягнуўся.

Вольф Рубінчык,

Шчучын-Мінск, 06.11.2016.

wrubinchyk[at]gmail.com

Апублiкавана 7.11.2016  16:38

Шпринца (Софья) Рохкинд. ТРИ ГОРОДА В МОЕЙ ЖИЗНИ

Ленинград

Начну со студенческих лет. После окончания русской школы в моем родном местечке Толочине я приехала в Петроград и училась там в Институте [высших] еврейских знаний, который существовал в 1919-1925 гг. Организаторы этого института хотели заинтересовать молодежь историей и литературой еврейского народа, подготовить педагогов и квалифицированных работников во всех сферах еврейского знания. Студенты были разные. Некоторые учились в других вузах – многие из таких студентов происходили из зажиточных семей. Другие же, как я, приехали из маленьких местечек и были бедными. Институт не давал слушателям никаких стипендий. В то время была большая безработица. Нам приходилось заниматься преимущественно черной работой: девушки мыли посуду в столовых, латали старые мешки, парни подрабатывали в порту грузчиками.

Преподаватели института были высокообразованными людьми, прошедшими обучение в европейских университетах. Как правило, они работали в учреждениях, не имевших никакого отношения к идишу, еврейской литературе и истории – эти предметы для них были чем-то вроде зова души. Преподаватели были энтузиастами, влюбленными в еврейскую науку. В качестве лекторов приглашались и русские ученые. Исключительно интересными были занятия по истории Древнего Востока, которые вел египтолог Василий Струве, впоследствии ставший знаменитостью. Он водил нас по музеям Петрограда, показывал египетские иероглифы, ассирийскую живопись. Зачастую там же, в музее, он читал свои лекции о Древнем Востоке.

Запомнились мне также лекции Израиля Франка-Каменецкого, Григория Адмони-Красного и Израиля Цинберга. Лекции в основном читались на русском языке. Особенно запомнились рассказы Франка-Каменецкого о Библии и ее критика. В этой области я не была полной невеждой. В детстве, когда я изучала древнееврейский язык, отец попутно учил меня ТАНАХу. Он был простым ремесленником, часовщиком, тогда еще молодым человеком (умер в 37 лет). Никакого особенного образования отец не получил, но помимо идиша знал немецкий, русский и древнееврейский. Он много читал, выписывал газеты «Дер фрайнт» («Друг») на идише и «Гацфира» («Гудок») на древнееврейском. Мы прочли с ним весь Хумаш (Пятикнижие Моисеево). Потому в институте мне были интересны критика Библии, лекции о противоречиях в ней. Позже всё это мне очень пригодилось: когда я работала в еврейских школах, то часто должна была выступать с докладами на антирелигиозные темы.

Среди педагогов выделялся также большой знаток древнееврейского языка Иехиель Равребе. Он владел и арабским языком, читал лекции о связях арабского с древнееврейским. И даже создал кружок по изучению арабского языка.

Курс педагогики читал нам Шолем Ганелин. Затем он стал знаменитым ученым, членом-корреспондентом Академии педагогических наук. Особо же важную роль в жизни института играл Израиль Цинберг: он не только преподавал в институте, но и был его ученым секретарем. Это был необыкновенный человек: видный химик, долгие годы заведовавший химлабораторией на Путиловском заводе, а в свободное время самоотверженно занимавшийся еврейской литературой и историей. Несмотря на свою занятость, он много сил и энергии отдавал институту: читал лекции, выступал на собраниях, часто беседовал со студентами, интересуясь нашим бытом. Он верил в народ, хотел видеть в нас будущих просветителей еврейских масс. Как живой, он и сейчас стоит передо мной – худощавый, среднего роста, скромный и мягкий… Страшно, что этот благородный человек и большой ученый на девятом десятке лет был арестован и закончил жизнь за колючей проволокой.

Москва

В марте 1926 г. при литературно-лингвистическом факультете 2-го Московского университета было образовано еврейское отделение, которое стало значительным явлением в развитии еврейского высшего образования в СССР. К тому времени открылось два курса. Меня зачислили на 2-й курс.

Для нас началась новая жизнь. В Москве нам дали стипендию и общежитие, как и всем студентам университета. Стипендия была маленькая, но можно было уже не прирабатывать, а спокойно учиться.

Вышло так, что мы поступили на общий факультет посреди учебного года. Посещали лекции по психологии, педагогике, русской литературе и т. д. Как преподаватели, так и студенты хорошо к нам относились. Наш 2-й курс состоял из 11 человек – среди них писатель М. Даниэль (Меерович), один из основателей советской еврейской прозы. Он к тому времени уже написал роман и рассказы, высоко оцененные в прессе. Были уже известными и другие наши два студента – минские поэты Изи Харик и Зелик Аксельрод. (Во время одной из наших бесед 1997 г. на ул. Красной, 18 С. Рохкинд поразила меня: «Я с Хариком сидела два года бок о бок, вот как сейчас с Вами». Она была старостой группы и вспоминала, что Харик и Аксельрод смотрели на университет как на проходной двор, учились кое-как. Позже я вынес ее мнение о студенте Харике на обложку сборника «Туга па чалавеку», который вышел под эгидой «Шах-плюс» на идише и белорусском языке (Минск, 2008). – В. Р.). С нами также учился будущий литературовед Мойше Мижирицкий. Он впоследствии работал в Киевском институте пролетарской еврейской культуры.

Лекции на еврейском отделении читали литературоведы Иехезкель Добрушин, Исаак Нусинов, Арон Гурштейн, историк Тевье Гейликман, лингвист Айзик Зарецкий и др. Деканом отделения был Цви Фридлянд, специалист по истории Восточной Европы. К нам, студентам, он относился с уважением и сочувствием. Судьба его не пощадила. В 1935 г. в Москве проходил известный антитроцкистский процесс. На нем осудили Цви Фридлянда и другого преподавателя нашего университета Мойше (Моисея) Лурье. Как «опасных преступников» обоих приговорили к смерти. Они стали первыми жертвами сталинского культа среди деятелей еврейской культуры.

Из преподавателей остался в моей памяти Иехезкель Добрушин. Он был известен как литературовед и театровед, знаток классической и современной литературы, писал драматические произведения, а также критические работы о театре. Полноватый, хромой, с тросточкой в руке, был он в то же время подвижным и эмоциональным. Лекции, которые он читал для нашей маленькой группы, оказывались по сути беседами о литературе и писателях. Он наслаждался, цитируя удачную строчку, и от удовольствия даже постукивал своей тростью. Часто, когда студент-писатель (к примеру, Изи Харик) задавал вопрос, лекции превращались в чрезвычайно интересные импровизации. Старый, больной Добрушин погиб в сталинских лагерях смерти.

Профессор, доктор филологических наук, знаток всемирной, русской и еврейской литературы И. Нусинов читал лекции для больших аудиторий. Студенты его очень любили. Вспоминается случайная встреча с ним в 1947 году. Через 20 лет после окончания университета я приехала в Москву по какому-то делу. Он меня увидел издалека, встретил распростертыми объятиями и завел оживленный разговор. Я очень удивилась, что он меня узнал – ведь мне казалось, что я была для него просто бывшей студенткой, ничем не отличавшейся от других. Нусинов был арестован по делу Еврейского антифашистского комитета и погиб.

Моим преподавателем идиша был профессор Айзик Зарецкий, лучший еврейский лингвист СССР. Зарецкий окончил математический факультет Дерптского университета (ныне – г. Тарту, Эстония), затем прошел солидную подготовку в качестве аспиранта в Харьковском университете, где работал также научным сотрудником на кафедре русского языка. Его математическое образование, несомненно, сыграло роль и в его лингвистической деятельности. С математикой он никогда не порывал. Когда он был нашим лектором, то между занятиями еврейским языком отдыхал, решая задачи.

Колоссален вклад Зарецкого в лингвистику еврейского языка. Он всю жизнь отдавал идишу и еврейскому культурному строительству. Преподавал язык в ряде техникумов и высших школ в Москве и в других городах, вел большую научную работу со студентами, создал много учебников. Не было отрасли лингвистики, в которой он бы не проявил себя на высоком научном уровне: грамматика, лексика, семантика, орфография и пунктуация, орфоэпия, стилистика, методика изучения языка, литературный язык… В СССР Зарецкий первым составил научную грамматику идиша, которая стала не только учебником для высших школ, но и фундаментом для множества других учебных пособий. Зарецкий активно участвовал в создании новой системы правописания на идише, которая сделалась стандартной в Советском Союзе. Он искоренял из правописания гебраизмы, т. к. был убежден, что еврейские массы не знают древнееврейского языка. Он также счел нужным отменить конечные буквы, что облегчило письмо и чтение. Всё делалось искренне, потому что Зарецкий был необыкновенно принципиальным и искренним как в науке, так и в личной жизни.

Трудно вообразить, сколько Зарецкому пришлось натерпеться от многочисленных критиков. Но и в самые трудные годы Зарецкий всегда писал в анкетах, что стал членом партии, а затем по собственной воле вышел из нее.

Мне вспоминается забавный случай, связанный с принципиальностью Зарецкого в быту. Он был яростным противником спиртного, не мог смотреть на пьющих и уж конечно, в его доме не было ни капли вина. Однажды, приехав в Москву еще до войны, я зашла к Зарецкому и попала на какой-то семейный праздник. Все сидели за столом, раздался звонок в дверь. Зарецкий и его жена пошли встречать гостей. Через минуту вбежала жена вся в растерянности… Приходили лингвист Эли Фалькович и его жена, причем коллега принес хозяину бутылку вина. Зарецкий не пустил его в дом.

Зарецкий был скромным, спокойным человеком, не любил выставлять себя напоказ. К студентам относился с уважением, поощрял их инициативу, помогал устроиться на работу. Во время войны он жил в Душанбе, работал там в пединституте. Зарецкий разыскал меня в захолустье Северного Казахстана и в письме попросил, если у меня есть возможность, устроить кого-то на работу. Помогать людям было его призванием. После войны он не вернулся в Москву: не было квартиры и, видимо, было трудно устроиться. Он должен был содержать семью (трое детей) и помогать родственникам.

За несколько месяцев до смерти он прислал мне оттиск своей статьи из журнала «Вопросы языкознания» (№ 1 за 1956 г.). Возможно, ему повезло – когда погибли многие еврейские ученые и писатели, Зарецкий жил не в Москве. Получается, что о нем забыли. Я благодарю судьбу, что на жизненном пути я встретилась и подружилась с Зарецким.

Минск

После окончания института в 1928 г. я работала в еврейских школах. В 1930 г. приехала в Минск, два года преподавала еврейский язык и литературу в школе, а в 1932 г. была зачислена в аспирантуру Белорусской Академии наук.

В Минске жило много евреев, по переписи 1926 г. – 53900 из 135000 минчан. Город выглядел так, как его описал Изи Харик в поэме «Минские болота»:

У каждой улицы есть выводок домишек,

Забрызганных дождем сгрудившихся овец…

(пер. П. Антокольского)

Там жили еврейские рабочие и ремесленники. Было много еврейских школ, детских садов, школ для взрослых, большое число высококвалифицированных врачей, учителей, работал еврейский театр с прекрасной труппой, драмкружки, Центральный еврейский клуб и клубы на предприятиях, еврейский педагогический техникум и еврейское отделение в пединституте, еврейский сектор в Белорусской Академии наук. Выходили газеты «Октябер», «Дер юнгер арбетер», журнал «Штерн», имелось свое издательство, несколько синагог. Повсюду можно было слышать еврейскую речь. Евсектор Белорусской Академии наук состоял из трех отделений: исторического, литературного, лингвистического. Когда я поступала в аспирантуру, сектором заведовал Шмуэль Агурский, который приехал из Америки после революции. Как коммунист он занимал высокие посты в Москве и Беларуси, готовил книги о революционном движении в России, публиковал статьи в журналах и газетах.

Важное место занимало литературное отделение. Там, между прочим, работал Макс Эрик, видный литературовед, приехавший из-за границы, – он исследовал историю еврейской литературы прошлых веков. В начале 1930-х гг. Эрик покинул Минск и переехал в Киев. В секторе работали также Ури Финкель, Лейб Царт, Давид Курлянд. Последний одновременно преподавал в Московском университете: его пригласили в Минск, когда М. Эрик переехал в Киев. После ареста Эрика в 1936 г. Курлянда сослали в Сибирь. Накануне войны он вернулся в Киев, пошел добровольцем на фронт и погиб. (С. Рохкинд рассказывала мне, что у Д. Курлянда был очень мелкий, но разборчивый почерк: «на одной стороне открытки он мог написать целый роман». Одна из его литературоведческих статей в переводе с идиша на белорусский была опубликована в сборнике «Скрыжалі памяці»инск, 2005). – В. Р.).

В работе сектора принимали участие редактор газеты «Октябер» Хацкель Дунец и литературный критик Яша Бронштейн. Оба погибли в 1937 г. Сотрудники сектора Ривка Рубина и Израиль Серебряный заблаговременно уехали из Минска. Они жили в Москве, занимались еврейской литературой, с 1960-х гг. печатались в журнале «Советиш геймланд».

***

rochkind

Фото С. Рохкинд из «Советиш геймланд».

Мойше Кульбак тоже работал в секторе, но не научным сотрудником, а стиль-редактором. Он получал небольшое жалованье, а надо было содержать семью. Когда Кульбак заходил к нам в кабинет, то сразу делалось весело. Но я от него натерпелась – он дразнил меня «раввинской дочкой». Это было опасно: если бы такие шутки услышал недоброжелатель, меня могли бы выгнать из Академии.

Группа лингвистов была невелика. Я еще застала доцента Лейзера Виленкина, который в 1931 г. подготовил и выпустил атлас еврейских диалектов. В 1932 г. он уехал из Минска. Некоторые сотрудники также перешли в другие учреждения. В мое время настоящей работы по еврейской лингвистике уже не велось. Заявлялись грандиозные планы – например, составить большой толковый словарь – но ничего не вышло. Не было научных руководителей, которые могли бы организовать работу и привлечь новых людей, каждый из оставшихся сотрудников работал «для себя» и статьи писал по своему усмотрению.

Хаим Голмшток написал и опубликовал брошюру о проблемах семантики, Гершль Шкляр – способный лингвист, который еще студентом участвовал в сборе материалов для атласа диалектов, писал статьи на такие темы, как «Маркс о языке», «Лафарг о языке»… Натан Шацкий, создатель еврейской стенографии, разрабатывал ее новый способ (использование пишущей машинки). Я писала о переводах на идиш произведений Пушкина. (С. Р. и сама переводила Пушкина на идиш – даже на закате жизни. В один из наших с А. Астраухом визитов 1998 г. читала свой перевод стихотворения «Я здесь, Инезилья…». Помню первые строки: «Х’бин до, Инезилье / Унтн фенцтер их варт / Фарhилт из Севилье / Ин шлоф ун ин нахт». – В. Р.).

При еврейском секторе была большая и богатая библиотека. Тут работал Наум (Нохем) Рубинштейн, прекрасный библиограф. Он тоже исчез в 1930-е гг. – я о нем впоследствии ни разу не слышала. Библиотека находилась в помещении общей академической библиотеке. Не знаю, где теперь ее фонды – может быть, книги и поныне лежат где-то в подвалах Академии.

После арестов 1936-1937 гг. еврейский сектор даже не надо было ликвидировать – уже некого было, оставались только Шкляр и я. В любой катастрофе кто-то да уцелевает.

Мы занялись подготовкой еврейско-русского словаря. Нас прикрепили к белорусскому Институту литературы и языка и сразу же поручили составлять белорусскую грамматику для высших школ.

Можете себе представить, в каких условиях шла работа над словарем. Редакторами были назначены люди, не занимавшиеся идишем (В беседе с С. Рохкинд 04.11.1997 выяснилось, что ими были редактор газеты «Октябер» Эренгрос и некто Раков, экономист. Об Эренгросе Г. Релес вспоминал в книге «В краю светлых берез» (Минск, 1997) так: «Редактором назначили… Эрнгроса, который по-еврейски говорить совсем не умел». Высмеивал Эренгроса и поэт М. Лифшиц, обыгрывавший его фамилию: «на могиле еврейской литературы выросла знатная трава». – В. Р.). Они выбрасывали слова, которые считали гебраизмами, избавлялись от идиом, разговорных выражений. Этих людей можно понять – они тоже дрожали от страха. Вот об этих обстоятельствах не знают те, кто критиковал словарь.

Словарь вышел из печати в начале 1941 г., хотя на обложке указан 1940 г.

…24 июня 1941 г. Минск сильно бомбили, город был объят огнем и дымом. В рощице недалеко от здания Академии (ныне ул. Маяковского) высадился десант немецких парашютистов. Я и Шкляр стояли на 4-м этаже у раскрытого окна в нашем кабинете. Для себя решили, что если сюда ворвутся немцы, то мы выбросимся из окна.

Мы остались живы, но больше уже никогда профессионально не занимались идишем.

Шкляр после войны жил в Костроме, преподавал там в пединституте русский язык, изучал местные диалекты.

* * *

В оригинале воспоминания были опубликованы в журнале «Ди пэн» (№ 6, Оксфорд, январь 1995). Перевел с идиша В. Рубинчик в 1997 г. Перевод печатается по изданию: «Евреи Беларуси. История и культура» (вып. 3-4, Минск, 1998). (В 2016 г. внес некоторые стилистические правки, добавил гиперссылки для публикации на belisrael.info. – В. Р.)

Воспоминания Софьи Львовны Рохкинд о родном Толочине можно прочесть здесь или здесь, статью современного белорусского филолога Д. Дятко о С. Рохкинд и ее творчестве – здесь. Там же находится более качественный снимок Рохкинд.

Опубликовано 9.09.2016 20:59

Отклик

“Хаим Голмшток” (в поиске) вывел меня на рассказ Рохкинд.

Учитывая возраст мемуаристки, естественны и простительны неточности в тексте. Упоминая Курлянда (а он поступал во 2 МГУ в одно время с Рохкинд, но был зачислен на 1 курс), Ш. Р. ошибается во времени приезда Курлянда в Минск.
В интернете бывают маленькие чудеса. Мой рассказ с упоминанием фамилии КУРЛЯНД прочла дочь персонажа и сумела связаться со мной. Я, в свою очередь, убедил Р. Попову рассказать о своем отце. Думаю, что по Курлянду ссылку стоит давать не на РЕЭ, а статью Поповой
2. В мае 1928 г. состоялся выпуск группы Рохкинд, освещенный в “Дэр эмэс”
От имени выпускников выступал К. Безносик. Он тоже работал в Минске, составлял хрестоматии. Ш. Р. его упустила. В “К истории еврейского учебника в Минске” о Киве Безносике вспомнили.
Л. Флят
Добавлено 23.07.2019  21:16