Tag Archives: Рахиль Баумволь

Шашисты, музыка, цензура… (В. Р.)

Всё-таки снова шалом! Слегка напряжно было посматривать на всё, что творилось в Синеокой и неподалёку в начале августа: «Форум патриотических сил» с неумными заявами, с концертом очень средних музыкантов (а ведь ещё 3 года назад в сквере у Купаловского театра выступали Бенька с Артёмом Залесским и «Кассиопея»), конференция «невероятных» в Вильнюсе…

Позабавился, читая июльскую беседу Александра Отрощенкова с Бернаром-Анри Леви, никогда не бывавшим в Беларуси (и, похоже, далёким от здешних проблем), но уверенным в том, что Светлана Тихановская сравнима с Шарлем де Голлем образца 1940-х годов – «это действительно великий лидер!» Г-н Отрощенков вспомнил о дебатах Леви с россиянином Александром Дугиным в сентябре 2019 г.: «По моему мнению, вы его размазали». У меня от тех «судьбоносных» дебатов осталось иное послевкусие: отрицатель самостоятельности украинского народа выиграл по очкам…

Леви & Дугин

Леви и его подражатели в Европах, увы, страдают верхоглядством & wishful thinking, потому и выхлоп от их деятельности таков, каким мы его видим в Синеокой. О да, разумеется, белорусы «сами виноваты» – не осознали своего «счастья»! 🙂 В начале августа с. г. предметно разговаривал о политике с четырьмя обитателями столицы разных возрастов и социального статуса, критически настроенными к властям РБ, отправившими в «игнор» февральский референдум (двое мужчин и две женщины). Никто из четверых не воспринимал Светлану как здешнего де Голля, или там Жанну д’Арк. Об уровне символического сопротивления в Минске-2022 уже упоминал.

В единство «демократов» давно не верю, но и не собираюсь обсасывать конфликты последних недель: В. Цепкало vs. С. Тихановская, О. Карач vs. А. Мотолько, З. Позняк vs. Ю. Дракохруст… Зреет у меня идея другого «Comedy battle», между М. Жванецким (1934-2020) и М. Мишиным (р. 1947). Скажете, неактуально? А вот посмотрим. Пока что предлагаю присылать ваши соображения насчёт того, кто из сатириков больше «матери-истории ценен» – и почему.

Больше, чем квазиполитические «разборки», занимают меня сейчас и архивные поиски Виталия Анисько (р. 1981; порадовал материал о нём в «Газеце Слонімскай» 2016 г.). Любопытный документ из Национального архива опубликовал Виталий на днях в своём fb-аккаунте:

Комитет по делам физической культуры и спорта при Совете Министров БССР

Приказ (секретно) № 21с от 16.05.1952 о награждении победителей шашечного первенства БССР 1952 года.

Наградить победителей шашечного первенства БССР 1952 года, проведенного в г.Минске с 22 апреля по 9 мая с.г.:

  1. Рокитницкого А.В. – занявшего 1-е место в шашечном первенстве – костюмом тренировочным шерстяным (331 руб.), брюками бостоновыми (289 руб.), свитером шерстяным (207 руб.), трико шерстяным (198 руб.). Всего на сумму 1025 руб.
  2. Шавеля М.А. – занявшего 2-е место в шашечном первенстве – свитером шерстяным (207 руб.), настольной лампой “Сова” (243 руб. 50 к.). Всего на сумму 450 руб. 50 коп.
  3. Рудермана С.Ю. – занявшего 3-е место в шашечном первенстве – свитером шерстяным (207 руб.). На сумму 207 руб.

Председатель Е.Коноплин

НАРБ, ф. 934, оп. 1, д. 103, л.34.

***

Почему приказ секретный, ума не приложу. Видимо, в последний год сталинского правления засекречивалось (почти) всё, дабы империалистические лазутчики не узнали о бедности советских людей, в т. ч. мастеров спорта, нуждавшихся в свитерах и трико?.. Но, по-моему, послевоенная разруха ни для кого не являлась тайной… И после смерти Сталина в Минске рыцарей шахматно-шашечной доски любили награждать, к примеру, спортивными костюмами (см. миниатюру Д. Ноя о Б. Гольденове здесь).

Кстати, об А. Рокитницком на belisrael была подборка в 2021 г., о М. Шавеле – в 2016 г. О С. Рудермане до сих пор на сайте ничего не было, но это легко исправить. Ещё одна публикация В. Анисько (от 24.07.2022), в переводе с белорусского:

90 лет назад родился Иван Андреевич Степанов – победитель первого чемпионата Беларуси по стоклеточным шашкам (1953 год, вместе с С. Рудерманом), мастер спорта СССР (1961). Профессор Витебского государственного технологического университета, долгое время заведовал кафедрой философии.

Интересно, что Семён Юрьевич Рудерман тоже стал профессором, доктором технических наук.

Заметкa из газеты «Авиатор» (Уфа, 2010)

Продолжается затыкание ртов и порча мозгов на просторах «между Польшей и Россией». Под раздачу попали, между прочим, знакомые мои – поэтка-режиссёрка Ната (её youtube-канал с десятками видео, где рассказы о жизни, записи песен и танцев, в т. ч. еврейских, разумники из суда Борисовского района объявили «экстремистским» ещё в апреле) и кузнец-краевед Алесь, которого в июле посадили «на сутки», а затем налепили соответствующий ярлык на фб-аккаунт. В некотором смысле это подсказка, что смотреть, слушать и читать.

У не чрезмерно любимого мною писателя Б. власти забанили целый роман – «Сабакі Эўропы», который я когда-то листал в Национальной библиотеке. Не осилил, но фраза от имени главного героя «Нам хулиганов не надо, мы сами хулиганы» «Зачем мне эмигранты – я сам эмигрант» пришлась по вкусу. Печально то, что теперь в каталоге НБ этот роман уже не отыскивается…

Правда, иные книги писателя в каталоге (пока что) присутствуют и читателям доступны – тутэйшым цензорам есть куда расти падать. Вспомнилось предисловие к поэтическому сборнику Рахиль Баумволь, выпущенному в Израиле-1976. Заслуживает того, чтобы воспроизвести его целиком:

Вывод у меня получается амбивалентный. С одной стороны, спустя «всего лишь» 20 лет после позорных приказов и циркуляров 1971 г. («всего лишь», т. к. в историческом плане это ничто, но в жизни человека – очень даже что-то) Советский Союз, истекавший ложью и глупостью, почил в бозе. С другой стороны – подозреваю, что никто в 1991 г. и позже не понёс ответственности за изъятие из «библиотек и книготорговой сети книг Баумволь Р. Л., Керлера И. Б. и Телесина З. Л.», множества других изданий. Равно как «утилизация» по идеологическим мотивам первого выпуска информационно-просветительного журнала «Шахматы» в Беларуси-2003 до сих пор остаётся безнаказанной (история вкратце была описана здесь и тут).

Начальник главуправления по охране гостайн в печати при совмине СССР Павел Романов (1913-1992) и замминистра минлегпищемаша Иван Пудков (1916-2002), расправившиеся с «крамольными» детскими книгами вроде «Кукла едет»/«Плюх-плих», и после 1971 г. благополучно служили системе, а затем получали от правительства персональные пенсии. Полагаю, бывшему директору минского издательства «АіВ» Николаю Супрановичу, его «замше» Наталье Соколовой, кураторам из минобразования РБ за их «фокусы» 2003-2004 гг. тоже ничего не будет… разве что кого-то совесть на склоне лет замучает.

А замучает ли она тех, кто донёс на певицу Мерием Герасименко и на Андрея Жука, руководителя бара в центре Минска, где Мерием 3 августа исполнила песню из репертуара «Океана Эльзы» (2013) «Обійми»? Сомневаюсь.

Наивно верить в раскаянье современных доносителей… М. Г. (на снимке) осудили на 15 суток, А. Ж. – на 30.

Вот ещё что подметил, помимо легитимизации слова «доносить»: странную тенденцию «оканья» у официоза. Когда-то фамилию талантливого молодого шахматиста Дениса Лазавика в «СБ» писали правильно, а летом 2022 г. начали упорно именовать его «Лазовиком». Например, 11 августа:

Д. Л. обыграл Гельфанда не в серьёзной партии (видимо, в сеансе одновременной игры), а пешки в шахматах не превращаются в королей, ну да ладно

C cайта школы № 98 г. Минска

Только что минобразования РБ опубликовало программу «духовно-патриотического воспитания» школьников при поддержке православной церкви (почему-то уточнения «православная» составители постеснялись – везде писали просто «Церковь»).

Содержание этой факультативной (хотелось бы верить) программы – особая песня… Мне же сразу резануло глаз «Корват», тогда как фамилия первого героя Республики Беларусь – Карват, с ударением на втором слоге.

C cайта гимназии № 38 г. Минска

«Эй вы там, наверху» – подстраиваетесь под говоры северного наречия русского языка? Ну-ну. А знаете, что стало в мае с «мэром Энергодара» Шевчиком и в августе – с херсонским деятелем Сальдо? Аз ох ун вэй!

Если уж обращать внимание на крупицы позитива, то следует сказать, что в «Сельской газете» попытались загладить тяжёлое впечатление от «Алексея Сильвашки» и «Робинсона» (статья Кучко 9 июля). Вскоре после моей реплики появилась на sb.by другая статья (Шиманского, 27.07.2022), где имя Александра Сильвашко и фамилия его американского товарища по встрече на Эльбе Уильяма Робертсона были уже написаны без ошибок.

И ещё одна маленькая – пожалуй, миниатюрная – победа здравого смысла.

Общеизвестно (хо-хо), что бульвар Шевченко в Минске пересекается улицей Осипенко, и раньше в центре пересечения не было «зебры». Граждане и лица без гражданства, гулявшие по бульвару к барельефу Тараса Григорьевича и обратно, формально нарушали ПДД, шагая напрямик (ну, не все желали три раза переходить проезжую часть вместо одного). Теперича всё здесь в порядке.

Вольф Рубинчик, г. Минск

14.08.2022

w2rubinchyk[at]gmail.com

Опубликовано 15.08.2022  08:13

Мойшэ Кульбак. Гэтая баба Баша

Ад belisrael.info. У 2017 і 2018 гг. мы публікавалі ўрыўкі з пачатку славутага “рамана-паэмы” Майсея Кульбака “Зэлмэнавічы” (у новым перакладзе Андрэя Дубініна). Зараз прапануем глаўку з канца першай кнігі рамана  – разам з каментарыямі перакладчыка ды ілюстрацыямі, зробленымі ім жа.

* * *

  1. Гэтая баба Баша

Маразы. Точаныя дні, нібы месячныя ночы. Двор той як у халоднай парцаляне. Захутаныя зэлмэнавічы збіраюцца ўдвору і сакрэтнічаюць. А што? Урэшце мелася баба Баша злегчы ў ложак. Мяркуюць, што напэўна, бо яна ўжо ад харчы адбілася [1].

Цётка Гіта выйшла з бабчынага дома са сваім заўжды маўклівым рабінскім тварам, кінула шматзначны позірк да двара, і засталася ўжо так стаяць на парозе. Цётка Гіта знаецца на такіх справах, яе абкружылі з усіх бакоў.

– Як я прадбачу, – спрабуе яна пераймаць свайго тату, Солерскага рабіна, хай будзе блаславёна яго праведнікава памяць, – аддаць духі [2] прыпадзе ніяк не іначай, як апоўначы…

– Нашто тое трэба, каб цягнулася так доўга? – былі злаваліся зэлмэнавічы.

Яна тарганула плячыма, як той казаў: я за нічога не адказная [3].

*

Стаўпоў тых не стае сям’і. Нямашака дзядзькоў тых дваіх, тых спрактыкаваных правадыроў [4], што на працягу гадоў круціцьмелі кола зэлмэнаўскай гісторыі; нямашака іх, тых вялікіх зэлмэнавічаў, што адным позіркам паказвалі кожнаму яго месца. Цяпер калавароцяць шумліва ўпоцемку. Ляжыць баба Баша за печчу, як абскубеная гуска, і нешта не відаць, каб хоць хтосьці кіраваў той справай. Нават ведаць не будуць, з пашанай да вас гаворачы, калі пусціць слязу.

– Ой, дык жа мы самотныя, самотныя, як камяні!

От гэта сказаў чалавек з абліччам дзядзькі Ічы, толькі без барады, і дзве буйныя слязы выкаціліся з яго засмучаных вачэй. Ён узняў рукаў і абцёр не слёзы, але нос, нагэтулькі ён быў усхваляваны!

*

Раніцой прыйшлі да цёткі Гіты з прэтэнзіямі:

– Як жа так?

Баба Баша жыве і пачуваецца якраз лепей. Тады ўсе пайшлі да яе, да бабы, расставіліся наўкруг ложка. Цётка Гіта доўга асочвала яе, выведвала сваім знахарскім позіркам, і ўрэшце сказала:

– Яна – людская [5], гэтакія паміраюць цяжка, але часу тое не зойме.

Баба ціха ляжала з абстрыжанай галоўкай на бруднай падушцы, – маленькая грудка костак, абгрызеных часам, якая, аднак, дыхала [6]. Прыкрасць была на яе да нязмогі. Дзядзьку Ічу зашчаміла ў сэрцы, ён пяшчотна схіліўся над падушкай:

– Мама, ці табе дрэнна?

Яна расплюшчыла два маленькія мутныя вочкі, як у птушачкі, і больш нічога.

*

Вечарам былі прыйшоўшы Бэра і Фоля. Цяпер ужо хадзілі скрозь разам па клубах, па паседжаннях і сходах. Распарадзіўся Бэра – справіць ложак у вялікім пакоі. Затым яны вынялі бабу з-за печы, перанеслі на свежую пасцелю, ажна ад аднаго гэтага яна троху ачухалася. Яна нават пачала крахтаць, адкрыла шчылінкі вачэй, поўныя горкага разумення, блукаючы позіркам і аглядаючы кругом ўсё, як поўная разумніца.

Жанчыны толькі цяпер разгледзелі, якім спагадлівым ўнукам гэты Бэра ёсць, ім таксама хацелася нечым дагадзіць яму, і яны сказалі:

– Патрэбна варэнне!

– Глядзіцё, патрэбна троху варэння, таму што яна асмяглая!

Баба да ўсяго прыслухоўвалася. Было відаць, як яна збірае апошнюю дробку дыхання і хоча нешта сказаць. Дзядзька Іча адразу стаў пры ложку. Яна тады сабрала апошнюю дробку дыхання і папрасіла аб паслузе – хай выкруцяць электрычнасць, таму што пры такім агні, – яна сказала, – яна не ўмее памерці.

Дзядзька Іча агледзеўся з сумневам (пытанне было прынцыповым), але Бэра кіўнуў да яго:

– Не ўсчынай з ёй, выкруці!

Запалілі газніцу. Зэлмэнавічы маўкліва расселіся наўкруг ложка, ахоўваючы адданне духі, бо аніякіх старонніх перашкодаў не было ўжо, здаецца, гэтак добра, як і не было. Яна-такі хутка пачала канаць, выцягнула ножкі пад коўдрай, і тварык стаўся попелам.

– Сумленная габрэйка была, не ўзяла чужога, што і воласа варта!

Газніца курылася. Рэдкі мёртвы агеньчык падаў толькі на ложак і на касцістыя зэлмэнаўскія твары. Увесь пакой ляжаў у цемры. Раптам баба моцна страсянулася і закінула галаву. Усе асталіся зарумзанымі. Ці жыве яна яшчэ? Тут яна, аднак, адкрыла вочы і сказала, здаецца, цалкам выразна:

– Я самлею есці!

Ёй закарцела хоч яшчэ адзін раз пад’есці перад смерцю. Дзядзька Фоля, далікатны чалавек, тады ўстаў дужа азвярэлы, выплюнуў і выйшаў з дому, грукнуўшы дзвярыма. Запахла сваркай.

Разумная цётка Малкелэ ведала, аднак, што рабіць; яна схапіла нож, адрэзала кавалак хлеба і паднесла бабе. Памерлая крыху адкрыла да хлеба рот, паспрабавала нават жаваць, толькі зглынуць – ужо не прымела.

Так яна запазнілася з апошнім полуднем.

*

Праз нейкую часінку яна-такі памёрла.

Цётка Гітa дала ёй парадак [7], закрыла вочы і хутка вынула кавалак хлеба спаміж дзяснаў, каб не дайшло да ніякага чалавечага смеху. Рабілі ўсё, як мае быць. І затым, калі Бэра пайшоў спаць, жанчыны нават спехам паплакалі таксама, каб не сараміць тае нябожчыцы; яны выпусцілі некалькі спакойных слёз, без сардэчнага болю, так, як цячэ па шыбе.

Між іншым, плачуць зэлмэнавічы заўжды гэтак.

Пераклад з ідыша Андрэя Дубініна (г. Мінск)

Каментар

  1. “бо яна ўжо ад харчы адбілася”. У Кульбака ўжыты перакручаны фразеалагізм, заместа “у рот не браць чаго-небудзь” [nit nemen epes in mojl arajn] ён ставіць “бо яна ўжо не бярэ нічога есці” [vajl zi nemt šojn nit cu kejn esn]. Такой жывой заўвазе добра адпавядае народны фразеалагізм “адбіцца ад харчы”:

Адбіцца (адбівацца) ад харчы. Страціць апетыт. Некая няг’ег’лая зрабілася, адбілася ад харчы. Спрагу (спяку) яечка – і есці ні хачу. Ліцвінавічы, Кармянскі раён. Чылавек зношываецца ад году г’ году, ад нядзелі к нядзелі, усё слабей становіцца, адбіваецца ад харчы, хліпаець, хліпаець і канец. Там жа. (“Слоўнік беларускай народнай фразеалогіі”, Е. С. Мяцельская, Я. М. Камароўскі, Мінск: БДУ, 1972. С. 15).

  1. “аддаць духі”, літаральна – “выйсце душы”[jecies–nešome]. Гэты фразеалагізм звязаны праз “выхад” з другім фразеалагізмам – “выхад яўрэяў з Егіпту” [jecies–micraim], і дапаўняе кампазіцыю з інверсіраваных падзей Пэсаха.

Аддаць духі. Памерці. Забалеў грыпам, кроў лінул ротам і носам – і аддаў духі. Ці ж гэта я думала яго хараніць? Ульянавічы, Сенненскі раён. Наша Аньця, бедная, мучылася, мучылася і недзя пад восянь і духе аддала. Савоні, Стаўбцоўскі раён. (“Слоўнік беларускай народнай фразеалогіі”. С. 16).

  1. Тэма главы задаецца перакручаным з гарачкі цёткай Гітэ фразеалагізмам “я за нішто не адказная” [ix bin far gorništ nit farantvortlex], гэта літаральны пераклад сказанага “па простаму” экспрэсіўнага адмаўлення. У фразеалагізме “быць адказным за нешта” [zajn farantvortlex far epes] замест “нешта, штосьці”, што дапускае нейкую наяўнасць, субстанцыянальнасць, Кульбак устаўляе не проста “нішто” [ništ], а “поўнае нішто” [gorništ]. Гумар у тым, што ўстойлівы выраз, накшталт “я не адказны за нешта” ([ix bin ništ farantvortlex far epes]) пераўтвораны ў “я за нішто не адказны” ([ix bin far gorništ nit farantvortlex]). Невыпадкова Кульбак перакруціў фразеалагізм на гэты манер, бо цётка Гіта абмовілася вельмі дарэчы; баба Баша ўжо пераўтварылася амаль у “нішто”. Узор канкрэтнага зэлмэнавіцкага мыслення – “за нішто – у дадзеным выпадку за бабу Башу — немагчыма адказваць, бо немагчыма быць адказным за тое, чаго няма або не існуе”. Гэтае “нішто” тут якраз матэрыяльнае, існае, экспрэсіўная адмоўная наяўнасць. У гэтае “нішто” збіраецца, нібы ў жменьку, увесь вобраз главы “Гэтая баба Баша”, з дамешкам біблейскага маштабу.
  2. “тых спрактыкаваных правадыроў” [di genite firer] – гэты выраз у кантэксце мог нагадаць чалавеку, знаёмаму з жыццём кагала (яўрэйскай рэлігійнай абшчыны) роднаснае паняцце “кіраўнік (літаральна правадыр, вож) кагалу” [kehile–onfirer]. Калі прыгаданы правадыры – дык мае быць і тое, што яны “вялі”, тут – супольная зэлмэнаўская гісторыя.
  3. “людская” [ljudske] – вельмі цікавая беларуская лексема, якая адсутнічае ў ідышы. Раней Кульбак звычайна ужываў другую лексему “людскія” у звязцы з “дзеці” [lajtiše kinder] як улюбёны выраз дзядзькі Фолі. Дзядзькі Фолевы “людскія” [lajtiše] – з ідыша, у дачыненні да бабы Башы ўжыта беларуская лексема “людская” [ljudske]. Вось некаторыя значэнні гэтага слова: “чалавечая, пачцівая, прыстойная, якая мае адносіны да людзей, уласцівая людзям”. Як так, калі баба Баша “чалавечая”, дык астатнія тады “не маюць адносін да людзей”? Смех скрозь слёзы, ведама, цётка Гіта наводзіць значнасць праз іншамоўнае слова, ужытае да канаючай бабы Башы, аднак выяўляецца другі, камічны план падзеі. Працуе такі ж механізм, як у выпадку простай заўвагі як бы вачыма Соні дзядзькі Зішы: “Павел Альшэўскі еў з закрытым ротам”. Калі гэта заўважана – значыць, яно выпадае са звычайнага ходу рэчаў, гэтай фразай акрэслены праз адасабленне звычай зэлмэнавічаў есці з адкрытым ротам. Калі аўтарытэтна канстатавана, што баба Баша – людская, дык гэта можна разумець як пачуццё пэўнай нялюдскасці зэлмэнавічаў з боку цёткі Гіты, што была прыйшла ў сям’ю рэб Зэлмэлчыка з сям’і Солерскіх рабінаў. У канцы главы з’яўляецца адпаведнік “людскаму” з ідыша “каб не дайшло да ніякага чалавечага (людскага) смеху” (каб іх развесці, ужыты сінонім “чалавечы”) [es zol nit kumen cu kejn lajtiš gelexter].
  4. Праз палову старонкі падаецца такі вобраз бабы Башы: “маленькая грудка костак, абгрызеных часам, якая, аднак, дыхала”. Слова “грудка” [hajfl] на ідышы нагадвае па гучанні “глупства, ніякавасць, нікчэмнасць” [hevl] і далей прыгадваецца шырокавядомае біблійнае “суета сует” – “усё марнасць” [hevl/havejl havolim].

Звернемся да перакладаў гэтага месца “я за нішто не адказная” [ix bin far gorništ nit farantvortlex] па-руску і па-беларуску: Р. Баўмволь: “Как бы говоря: “я за это не отвечаю”, В. Вольскі: “як той кажа: я тут не пры чым”. Мы бачым, што перакладчыкі ўспрынялі ўжыты Кульбакам перакручаны фразеалагізм як не нарматыўны, які быў напісаны троху крывавата ці неахайна, і выправілі фразеалагізм, згубіўшы вастрыню сітуацыі.

Кульбак арганізуе матэрыял главы, надаючы яму форму затухаючай амплітуды, сыходу на нішто і самога аповеда (апошняя глава першай кнігі, яе “скон”), і таго, аб кім гэты аповед вядзецца (скон бабы Башы). Барацьба, перапляценне двух планаў – канання і пробліскаў жыцця – гэта і цьмеючы агеньчык, і паўтор у розных варыяцыях тэмы “нішто” – “кучка костак”, “прах”, “ачухалася” — “асмяглая”, “попел”, “адрэзаны кавалак”. Тут цікава паслуга разумнай цёткі Гіты, якая праз “адразанне кавалка” (апрадмечванне метафары) выступае як бы “родадапаможніцай наадварот” — “смерцедапаможніцай”. Гэта адбылася адразу пасля адзінай фразы паміраючай – “Я самлею есці!”, дзе сутыкнуліся дзве лініі – смерці (“канаю…”) і жыцця (“…есці”) у своеасаблівым фразеалагічным аксюмаране (дзе і сама першая кніга канае-канчаецца). Гэта цэнтральная кропка главы, падзел між жыццём і смерцю, а цётка Гіта простым рухам (таму і разумная!) развязала-разрэзала зацягнутае кананне. Электрычнае святло змяняецца на цьмеючы агеньчык газоўкі, а той сыходзіць “слязой… як цячэ па шыбе”. Жыццё сышло, сцякло на нішто.

  1. “Цётка Гіта дала ёй парадак, закрыла вочы…” (“Di mume Gite hot ir geton dos rext, cugemaxt di ojgn…”) – па той жа нагодзе Міхась Лынькоў ужывае такі эўфемізм, адпаведны Кульбакаву: “Што ж рабіць? Трэба ж даць парадак чалавеку, зямлёй вочы прыкрыць” М. Лынькоў, “Слова беларускае”, с. 164). Гэта фразема дакладна паўтараецца пры канцы другой кнігі на пахаванні Цалкі, гэткім чынам праз паралелізм прыпадабняючы дзве лініі кнігі (“A por šikere jidn hobn noxdem opgeton Calen dos rext” – “Пара п’яных яўрэяў па тым далі парадак Цалелу”). Гэты фразеалагізм сустракаецца яшчэ два разы…

Апублiкавана 27.10.2019  18:22

В. Рубінчык. КАТЛЕТЫ & МУХІ (128)

Шалом! Ну, паехалі… Як ні круці, а зноў даводзіцца разграбаць бруд, бо «калі не я, то хто»? 🙂

Спыніўшы выданне бюлетэня «Мы яшчэ тут!» (2009), у пачатку 2010-х амаль не прыглядаўся да суплётаў у «яўрэйскай абшчыне»: раз на год хадзіў да «Ямы», а так займаўся перакладамі, выпускаў кніжкі, удзельнічаў у навуковых сходах, etc. Пасля выправы на ідышны семінар у Кіеў (верасень 2014 г.) зноў пачаў прыглядацца – мо і дарэмна, бо многія карцінкі наганялі сум, а важкай альтэрнатывы «левіншчыне» не вырысавалася.

Не хачу казаць, што з яўрэямі Беларусі нічога не будзе – хутчэй, будзе нічога, як у «Дні апрычніка» Уладзіміра Сарокіна. Гэта, па вялікім рахунку, і шлях Сінявокай – таптанне на месцы, вечнае захапленне міражамі. Аднак ва ўладных колах Беларусі ўсё ж часам заўважнаe разуменне таго, што варта спадзявацца перадусім на сваіх суайчыннікаў, прыслухоўвацца ў тым ліку і да «дысідэнцкіх» думак… На «яўрэйскай вуліцы» такое разуменне практычна адсутнічае – як адсутнічае самастойная ды самавітая супольнасць беларускіх яўрэяў, пра якую летуценіў у пачатку 2000-х гг. Cурагатная ж «абшчына» часцяком паводзіла сябе, бы той сабака на сене, таму пайшлі ў глум і мае мары 2016 г.: няма ні беларускай іудаікі як грамадска-запатрабаванай з’явы, ні «прасунутых» курсаў мовы ідыш. У верасні пайшоў у лепшы свет прафесар псіхалогіі, заслужаны дзеяч навукі Якаў Каламінскі (1934–2019), аўтар звыш 30 кніг. Днямі памерла адна з найбуйнейшых спецыялістак у гісторыі беларускіх яўрэяў, кандыдатка культуралогіі Вольга Сабалеўская (1974–2019), колькі год таму выціснутая з Гродзенскага дзяржуніверсітэта… Цяпер шанцаў на развой іудаікі будзе яшчэ меней.

 

Св. памяці В. A. Сабалеўская (фота з ok.ru) і Я. Л. Каламінскі (фота з koob.ru)

Яўрэйскі «афіцыёз» не падтрымаў (прынамсі пра чынную падтрымку ніц не ведаю) і сціплыя прапановы 2017–2019 гг.: усталяванне дошкі ў памяць пра часопіс «Штэрн» на вул. Рэвалюцыйнай, 2 у Мінску; выпуск канверта з выявай Мойшэ Кульбака да 125-гадовага юбілею пісьменніка ў 2021 г. Дзякуй асобным актывістам, такім як мінчукі Інэса Ганкіна і Алекс Фурс – хоць яны й не выходзілі са мной на сувязь у гэтых справах, але пашыралі згаданыя ідэі ў публічнай прасторы.

Затое ў «лідараў» сёлета хапіла імпэту на вэрхал вакол барысаўскага гурта «Жыдовачка»… Зрэшты, на гэтую тэму выйшла пара іранічных матэрыялаў, праз якія дастаў новую жменю цэтлікаў ад людзей з паралельнай рэальнасці (напрыклад, выхваляюцца сваім веданнем белгісторыі – і тут жа пішуць аб працы ў 1926 г. Беларускай акадэміі навук, утворанай на 2 гады пазней). Акей, хлопцы-дзеўкі; калі б вы мяне хвалілі, я б насцярожыўся і падумаў, што нешта рабіў не так.

Верасень 2019 г., fb-старонка галоўнага рабіна Іудзейскага рэлігійнага аб’яднання ў РБ. На месцы нашчадкаў Самуіла Плаўніка (Змітрака Бядулі) запхаў бы армяна-яўрэйскаму маргіналу абразу ў глотку…

В. А., знаны таксама цэнзураваннем «вікіпедыі», што зачапіла Алеся Астравуха, – дагэтуль не абы-хто, а трэцяя асоба ў «Саюзе бел. яўр. абшчын» (як мінімум, лічыцца такім на сайце арганізацыі).

 

Цікава, што ў сярэдзіне 2000-х «Саюз» падтрымаў выданне зборніка твораў Бядулі, дзе быў і «нехарошы» нарыс «Жыды на Беларусі» (гл. фотку справа). Дэлегацыя «чэсных яўрэяў» у 2006 г. ездзіла святкаваць 120-годдзе пісьменніка на яго радзіму ў Пасадзец.

Усё-такі ў часы кіравання Леаніда Левіна рабілася нешта карыснае – вунь у 2004 г. дапамаглі выдаць кнігу Гірша Рэлеса ў арыгінале, аф ідыш. Офісы на В. Харужай, 28 – агмень адмоўнага адбору? 🙁

Дарэчы, у верасні 2019 г. у музеі гісторыі беларускай літаратуры была адкрыта выстава, прысвечаная Л. М. Левіну, – даведаўся пра яе з той самай fb-старонкі рава Мардэхая Райхінштэйна.

Чаму на выстаўцы паказалі зборнік 2011 г. Рыгора Барадуліна з чыімсьці надпісам, не саўсім ясна. У народнага паэта Беларусі почырк быў крыху іншы (гл. справа).

Але пару слоў пра Змітрака Бядулю, які цяпер успрымаецца як адзін з першых пасярэднікаў паміж беларускай і яўрэйскай культурамі (без яго, магчыма, не было б і мінскага музея, каторым у 2012–2019 гг. кіраваў «удзячны» абаронца «рускага свету»). У 1918 г. Бядуля насамрэч пісаў у сваім нарысе: «Наш народ нічога кепскага не рабіў жыдом», як бы аддзяляючы сябе ад яўрэяў (гэта, відаць, тлумачыцца яго палітычнай пазіцыяй – падтрымкай нованароджанай БНР, якая абапіралася найперш на беларусаў – і жаданнем прадухіліць пагромы, магчыма, неўсвядомленым). Тым не меней Бядуля не выракаўся яўрэйства, не хрысціўся, дарма што ў рэдакцыі «Нашай Нівы» 1910-х гг. яму паступалі прапановы.

Наведаўшы ў Іерусаліме паэтку Рахіль Баўмволь (1914-2000; яна ведала Бядулю, калі жыла ў Менску да вайны), у верасні 1998 г. я чуў ад яе такія словы: «Он был очень добрый, еврейственный…» Сябравалі з Бядулем ідышныя пісьменнікі, той жа Ізі Харык. Самуіл Плаўнік паўдзельнічаў у складанні першага ідыш-беларускага слоўніка (1932), перакладаў Шолам-Алейхема ды шмат каго яшчэ.

Так, Бядуля/Плаўнік (1886–1941) з 80-90-гадовай адлегласці можа выглядаць як слабы і грэшны чалавек: паддаўся бальшавікам, у 1930-х падпісваў звароты супраць ахвяраў сталінскага тэрору… Аднак ён пакінуў пасля сябе выдатныя творы, з якіх можна даведацца пра быт беларуска-яўрэйскіх мястэчак на рубяжы ХIХ-ХX cт. («У дрымучых лясах»), становішча яўрэяў на пачатку Першай сусветнай вайны («Жыды», «Набліжэнне») і ў Беларусі 1920-х гадоў («Язэп Крушынскі», т. 1). Што застанецца ад яго цяперашніх «крыўдзіцеляў»? Пытанне рытарычнае.

Няйначай у выніку працы такіх «адукатараў», як пан Акапян і яго калегі па «Саюзу», Жанна-«Авіталь», яшчэ не старая жыхарка другога па памерах горада Беларусі, пасля 20-гадовага наведвання «абшчыны» і паездак на розныя «Лімуды» не здольная прачытаць элементарны тэкст на ідышы (дый увогуле паблытала ідыш з іўрытам). Затое ў ліпені 2019 г. гомельская медсястра была ўпэўнена, што ў славян «генетычна закладзена нянавісць да яўрэйскага народу». Пасмешышча і фэйспалмішча.

Не ўсе тут падобныя да Ж. П., але такіх шмат, і яны «выносяць мозг» цягам усіх 30 гадоў «адраджэння яўрэйскага жыцця» ў краіне. Дзіва што няма абяцанай у 1998 г. мемарыяльнай пазнакі на «Рускім тэатры», а пахаванні на зараўнаваных яўрэйскіх могілках у раёне мінскай вул. Калектарнай рэгулярна ўскрываюцца з 2000-х гг. Штораз рэакцыя «прафесійных яўрэяў» рэзюмуецца словамі: «Ніколі не было, і вось ізноў». Цяпер во пасла Алона Шогама падцягнулі; у прынцыпе, яго слова магло б нешта значыць, але не на фоне дыпламатычнага канфлікту ў сувязі з масавым нядопускам беларусаў у Ізраіль.

Планы 2000 г., ад якіх застаўся толькі буклет. І Шыцік (aka Данькоў), і Дорн потым сядзелі за кратамі.

Больш-менш эфектыўна тутака працуе хіба служба дагляду старых і нямоглых – «Хэсэды» & «Рахамімы». Настолькі эфектыўна, што адна сацыяльная работніца з Бабруйска, беспартыйная Таццяна Гутарава, 1965 г. нар., сёлета пажадала стаць дэпутаткай «парламента» – і, што цікава, яе зарэгістравалі ў акрузе № 78 (разам з васьмю іншымі кандыдатамі).

Але, на РБ няўхільна падаюць імклівым дамкратам «парламенцкія выбары» 17.11.2019. Алену Анісім і Ганну Канапацкую 17.10.2019 не зарэгістравалі ў якасці кандыдатак у «палатку»: быццам бы подпісы выбарцаў «не тыя». Без аніякай злараднасці заўважу: лепей бы шаноўныя дамы ў свой час паслухалі мяне і паспрабавалі скасаваць указ аб прызначэнні «выбараў» на лістапад 2019 г. (замест жніўня-верасня 2020 г.). Нагадаю, што ўвосень 2002 г. Якаву Гутману за колькі тыдняў удалося сабраць подпісы канстытуцыйнай большасці дэпутатаў (75) пад петыцыяй у абарону гісторыка-культурнай спадчыны. Як выяўляецца, ад тактыкі «гучныя словы, мінімум рэальных крокаў», прынятай працягнутай увесну-улетку 2019 г., «альтэрнатыўныя» дэпутаткі мала што выйгралі.

Можа, у Мінгарвыканкаме прыслухаліся акурат да мяне, дый ліквідавалі «даўгабуд» на вуліцы Прытыцкага, а мо проста прыемнае супадзенне… Так ці іначай, гектар зямлі вярнуўся мінчукам.

Было ў красавіку 2018 г. і стала ў кастрычніку 2019 г.

Нейкія палавінчатыя крокі ў слушны бок зрабіла таксама міністэрства спорту і турызму РБ. У жніўні 2018 г. Уладзіслаў Каташук – вопытны трэнер з Брэста, 30.07.2018 па надуманых прычынах выключаны з Беларускай федэрацыі шахмат – атрымаў права на вышэйшую катэгорыю (бо яго вучаніца Аляксандра Тарасенка заняла 3-е месца на чэмпіянаце Еўропы). БФШ тармазіла працэс прысваення, што, безумоўна, біла па кішэні педагога… Але праз год (!) Каташук усё ж зрабіўся трэнерам вышэйшай катэгорыі.

Праўда, вельмі па-казённаму піша той намміністра – ні «дабрыдзень», ні «паважаны». І так, рашэнне было прынятае 02.09.2019, паведаміць пра яго кваліфікаванаму шахтрэнеру (якіх у Беларусі адзінкі) расчухаліся толькі 04.10.2019, а ў абласное ўпраўленне спорту і турызму загад паступіць пазней… Маўляў, цярпеў год, пацярпі яшчэ месяц-паўтара? Не ведаю, як у вас, шаноўныя, а ў мяне пасля гэтай гісторыі не пабольшала жадання звязвацца з тутэйшым мінспорту. Зрэшты, маё нежаданне многіх тутэйшых дзяржаўных (дый недзяржаўных) устаноў датычыцца. Найперш тых, якія, нібыта робячы вялікую ласку, аддаюць табе тваё ж.

Жэстачайшэ жартаваў сайт адміністрацыі Кастрычніцкага раёна г. Мінска яшчэ 10 дзён таму (цяпер гэтая старонка выдалена, што нагадала гісторыю з «Авивам»):

Загаловак пра «лішкі свабоды» – 2013 года, але ж і сёлета мог бы служыць цынічненькім дэвізам для ўсёй дзяржавы. Нават і для адной суседняй.

Збольшага парадавала новая кніга Алеся Карлюкевіча, якога лічу нягеглым чыноўнікам (як міністр інфармацыі РБ ён «вагаецца з лініяй партыі», дый карысць ад існавання яго міністэрства ўвогуле невідавочная), але неблагім краязнаўцам. У сваёй новай кнізе («Роднымі сцяжынкамі», 2019) піша і пра яўрэяў, у тым ліку пра вялікага акцёра. Цытуе майго старога знаёмца Іллю Рэзніка: «На мінскай маставой… паміраў кароль Лір – Міхоэлс».

Ды з якога перапуду Мацвей Гейзер са сваёй «шчымлівай кнігай пра Міхоэлса» стаў у Карлюкевіча «Глейзерам»? 🙂

Здаецца, дзяржава ўсё ж істотна абмяжуе распаўсюд рэкламных улётак па паштовых скрынях у пад’ездах (намер, з якога я кпіў год таму). «Наверсе» – свавольствы аж да сістэматычных парушэнняў Канстытуцыі, «унізе» – навязванне тупых дробязных правілаў, рэгламенцёж… Усё заканамерна.

Мінабароны РБ вучыцца піярыць сябе… Пры дапамозе бландзінкі-маёра, праз «незалежныя» СМІ.

Фота з nn.by

Можа, і чаго іншага міністэрыя навучыцца – каб не здаралася такіх трагедый, як крывавы салют 03.07.2019 і cмерць салдата 2 гады таму. Праўда, меў тады рацыю Мікола Дзядок: «змяніць войска як інстытуцыю немагчыма, не змяніўшы ўсё грамадства, яго маральныя ўстаноўкі і схемы функцыянавання».

Мінскія навіны. 23.10.2019 ахвотныя пойдуць у «Jewish Museum» на дыскусію «Якая яўрэйская кніга патрэбна Беларусі?» (мяне там не будзе; анансую толькі дзеля сябра, каторы мае выступіць). 27 кастрычніка – вечарына ў кафэ «Грай», прысвечаная забітым у 1930-я гады беларускім літаратарам, у тым ліку і яўрэям. 11 лістапада ў Палацы мастацтва (17:00) адчыніцца ІІІ выстава «Праўда пра Курапаты». Адзін з арганізатараў, Марат Гаравы, паведамляе, што выстава будзе працаваць да 22.11.2019.

(27.10.2019 М. Гаравы ўдакладніў, што адкрыццё выставы “Праўда пра Курапаты” перанесена на 13 лістапада 2019 г., 17:00. Адрас той жа: Мінск, вул. Казлова, 3. – belisrael)

Уваход паўсюль больш-менш вольны.

Гэта апошняя серыя «Катлет & мух» – серыяла, які існаваў больш за 4 гады, з лета 2015 г. Дзякуй усім, хто быў побач.

Цытатнік

«Позна стукаць па стале, калі ты ўжо з’яўляешся толькі стравай»; «Трэба мець вялікую цярплівасць, каб ёй навучыцца»; «Я трапіў не ў мішэнь? Менавіта туды і цэліўся» (з «Непрычасаных думак» Станіслава Ежы Леца ў перакладзе Міхася Мірановіча, «Дзеяслоў», № 101).

«Свет, верагодна, выратаваць ужо не ўдасца, але асобнага чалавека — заўсёды можна» (Іосіф Бродскі, 1987)

«Ультраправыя погляды многіх выхадцаў з былога СССР у Ізраілі, ЗША і Германіі – не вынік абставінаў або цяжкасцей інтэграцыі ў новае грамадства, а яўны вынік постсавецкага канцэптуальнага і культурнага багажа, які яны прывозяць з сабой і які працягвае вызначаць іх стаўленне да грамадзянскіх і нацыянальных пытанняў» (Дзмітрый Шумскі, кастрычнік 2019)

«Бадай, не будзе залішнім прызнаць, што, як усе людзі падзяляюцца на мужчын і жанчын, гэтак яны падзяляюцца ў адносінах да свабоды: на людзей свабоды і людзей несвабоды. Першыя адрозніваюцца ад другіх тым, што для іх існуе само паняцце свабоды. Для другіх не: для іх гэта абстрактная, мутная, збыткоўная ідэя». (Алег Дорман, 17.10.2019)

Вольф Рубінчык, г. Мінск

21.10.2019

wrubinchyk[at]gmail.com

 

Апублiкавана 21.10.2019  13:55

От редактора belisrael

Не со всем, о чем  писал в длиннющей авторской серии В. Рубинчик, можно соглашаться, но каждый материал затрагивал важные темы и  был интересен.

Яшчэ адзін артыкул Р. Бярозкіна…

Г. Бярозкін

ЯЎРЭЙСКАЯ СОВЕЦКАЯ ЛІТАРАТУРА БССР

Вялікая соцыялістычная рэволюцыя канчаткова вызваліла шматлікія народы былой царскай Расіі і дала ім свабоднае і шчаслівае жыццё.

Найярчэйшы дакумент новай чалавечай гісторыі – вялікая Сталінская Канстытуцыя запісала здабытыя крывёю народаў чалавечыя правы на жыццё, на працу, на асвету свяшчэннымі і недатыкальнымі.

Да ліку народаў СССР, упершыню далучаных Кастрычнікам, рукамі Леніна і Сталіна да творчай працы, да сапраўдна-чалавечага жыцця, адносіцца і яўрэйскі народ.

20 год Вялікай соцыялістычнай рэволюцыі – 20 год бесперапыннага росту эканамічнага дабрабыту яўрэйскіх народных мас, росту новай культуры, соцыялістычнай па зместу і нацыянальнай па форме. Бесперапынна расце яўрэйская совецкая літаратура – адно з яркіх праяўленняў агульнага росту яўрэйскай совецкай культуры.

Лепшыя творы Маркіша, Бергельсона, Квітко, Фінінберга, Галкіна добра знаёмы совецкаму чытачу. Праславуты «чалавек паветра» – прышчэмлены капіталізмам маленькі чалавек ужо не з’яўляецца асноўнай фігурай нашай яўрэйскай совецкай літаратуры: яму на змену ў жыцці і ў літаратуры прышоў другога гатунку «чалавек паветра» – Машкоўскі, Півенштэйн, лётчыкі, парашутысты, патрыёты соцыялістычнай радзімы.

Яўрэйская совецкая літаратура БССР з’яўляецца адным са звенняў у агульным ланцугу саюзнай яўрэйскай літаратуры. Лепшыя творы яўрэйскіх пісьменнікаў БССР – Аксельрода, Камянецкага, Э. Кагана, Фінкеля, Дзегцяра, Тэйфа, Даўгапольскага, М. Ліўшыца і інш. – ствараліся ва ўмовах жорсткай барацьбы з буржуазна-нацыяналістычнымі і трацкісцка-бухарынскімі лазутчыкамі ў літаратуры. Ворагі народа, якія прабраліся да кіраўніцтва літаратурным фронтам, прыкладалі ўсе сілы да таго, каб нашкодзіць нашай літаратуры. Яны ўзнімалі на шчыт контррэволюцыйныя паклёпніцкія кнігі, ганьбавалі лепшых совецкіх пісьменнікаў, адрывалі нашу літаратуру ад культурнай спадчыны яўрэйскіх народных мас, падрывалі работу з пачынаючымі і маладымі пісьменнікамі.

Яўрэйская совецкая літаратура БССР расце і мацнее. Наяўнасць у нашай літаратуры цэлага раду таленавітых паэтаў і празаікаў сведчыць пра яе бясспрэчны рост, пра магчымасць і неабходнасць прад’яўлення да яе самых высокіх патрабаванняў.

Віднае месца ў нашай літаратуры належыць таленавітаму паэту-лірыку Зеліку Аксельроду. Яго першая кніга вершаў (1932 г.) ацэнена ўсёй совецкай і літаратурнай грамадскасцю як адзін з лепшых твораў нашай паэзіі (насамрэч гаворка пра другую кнігу Зэліка Аксельрода пад назвай «Лідэр» – «Вершы»; першы яго зборнік вершаў, «Цапл»/«Трапятанне», выйшаў у Менску на 10 год раней – belisrael). Шчырасць і сумленнасць у сваім паэтычным звароце да соцыялістычнай рэчаіснасці, лірычная цеплыня і сардэчнасць у паказе асобных яе бакоў, майстэрства паэта-лірыка, – усе гэтыя якасці вершаў Аксельрода робяць іх выразным дакументам перабудовы дробна буржуазнага інтэлігента, які звілістымі шляхамі прышоў да адданай службы народу. У сваім раннім цыкле вершаў «Восень 1915» Аксельрод перадаў жудасную карціну імперыялістычнай вайны і разарэння народных мас. У больш позніх вершах пра Чырвоную Армію, пра рэволюцыйную Вену, пра падзеі ў Іспаніі, Аксельрод ідзе па далейшаму шляху арганічнага асваення сучаснай тэмы. Адначасна, Аксельрод распрацоўвае і тэмы традыцыйна-лірычныя (каханне, дружба), прымушаючы іх гучэць па-новаму. Варта ўказаць З. Аксельроду на тое, што часта ў сваіх вершах ён застаецца «па-інтэлігенцку» сузіральным, што спрыяе выражэнню эмацыянальнага, дзейснага верша ў верш бытаапісальны, вялы, маладзейсны. Паэтычнае самаўсведамленне З. Аксельрода павінна быць пашырана да межаў шырокага свету соцыяльнай барацьбы. Паэт павінен у далейшым актыўна ўключыцца ў работу па стварэнню палітычнай лірыкі.

У галіне паэзіі працуе таксама Г. Камянецкі. У лепшых сваіх вершах пра грамадзянскую вайну («Развітанне», «Як воды шумныя»), пра соцыялістычнае будаўніцтва («Балада пра электрастанцыю»), у вершах пра смерць друга-комсамольца, у іранічных «пісьмах Пілсудскаму» і «Ньюёркскай цёшчы» Г. Камянецкі выступае спелым паэтам са сваёй рэзка-акрэсленай творчай індывідуальнасцю. Характэрная рыса лепшых вершаў Камянецкага мэтаімкненная рэволюцыйная рамантыка і мяккі лірызм. Значна слабей тыя вершы, у якіх гэты рамантычны голас паэта гучыць прыглушана. Кніга Г. Камянецкага «Прамым шляхам» – адна з лепшых сведчанняў росту нашай паэзіі.

Вялікую кнігу вершаў і паэм некалькі гадоў таму назад выдаў паэт М. Тэйф. У ёй побач з цэлым радам вершаў ідэйна-шкодных, упадніцкіх, мастацка слабых ёсць вялікая колькасць і жыццесцвярджаючых, насычаных фальклорам вершаў і паэм. Вершы Тэйфа пра комсамол, пра Ботвіна, пра грамадзянскую вайну, верш «Ураджай у краіне» з’яўляюцца творчымі ўдачамі паэта.

Творчы шлях паэта М. Ліўшыца – шлях ад абстрактнай рамантыкі да рамантыкі рэволюцыйнай. Заместа абстрактна-«філасофскага» апявання жыцця, прышла сапраўдная паэтычная канкрэтнасць і лірызм. Да ХХ-годдзя Кастрычніка Ліўшыц напісаў цыкл вершаў пра радзіму. Заключаючы цыкл, верш пра Сталіна з’яўляецца поўнацэнным выражэннем пачуцця бязмежнай любові да нашага бацькі, правадыра і друга.

Сярод маладых паэтаў варта адзначыць М. Грубіяна, Р. Рэйзіна, Г. Шведзіка, Л. Талалая, Р. Боймволь, Х. Мальцінскага, З. Тэлесіна і інш.

Большая частка вершаў маладога паэта Р. Рэйзіна напісана на тэму перавыхавання ўчорашняга беспрытульнага-праванарушальніка ў актыўнага будаўніка соцыялізма. У апошні час Рэйзін напісаў вялікую паэму пра новую Канстытуцыю і яе творца геніяльнага Сталіна.

Вершы пра Чырвоную Армію, пра новае, калгаснае жыццё, піша Л. Талалай. Нядаўна вышла з друку кніга вершаў маладой паэтэсы Р. Боймволь, у якой побач з вершамі інтымна-лірычнага характару ёсць і вершы пра «Чэлюскіна», пра гераічных стратанаўтаў.

Значна меншых поспехаў дасягнула наша проза. Колькасць твораў, якія з’явіліся за апошні час, значна ўступаюць ліку твораў паэтычных. У гэтым, быць можа, адзін з вынікаў шкодніцкай работы былога «кіраўніцтва».

Многа гадоў працуе ў нашай літаратуры старэйшы празаік Ц. Даўгапольскі. У мінулым ён дапускаў грубыя палітычныя памылкі бундаўскага характару. У далейшай сваёй творчай рабоце Ц. Даўгапольскі рашуча выпраўляў свае памылкі. Добра знаёмы нашаму чытачу раман Даўгапольскага «Шоўк», прысвечаны Магілеўскай шаўковай фабрыцы. У рамане, аднак, ярка відзён асноўны недахоп творчасці Ц. Даўгапольскага – натуралістычнае капіраванне жыцця і недавер’е да мастацкага вымыслу.

Два зборнікі навел і гумарэсак выдаў малады таленавіты празаік Эля Каган. Своеасаблівасць яго апавяданняў – лірызм і гумар. Лепшай яго навелай з’яўляецца «Горад без цэркваў», у якой Э. Каган цёпла і пераканаўча паказаў вясковага хлопца Васюткіна, які прышоў у новы горад домнаў, маладосці, цыркаў, у «горад без цэркваў» – Магнітагорск. Цэлы рад добрых навел прысвяціў Э. Каган Чырвонай Арміі («На манеўрах», «Рэвальвер будзе страляць»).

Знамянальнай падзеяй нашай літаратуры бясспрэчна з’явіцца кніга У. Фінкеля, напісаная на матэрыяле жыцця і творчасці буйнейшага яўрэйскага класіка Шолам-Алейхема. У. Фінкель прарабіў вельмі важную работу па вызваленню бессмяротнай спадчыны вялікага пісьменніка ад груба-соцыялагічных тлумачэнняў. Кніга напісана ў плане мастацкай біяграфіі.

Выдатнай з’явай нашай прозы трэба прызнаць першую кнігу апавяданняў маладога таленавітага празаіка М. Дзегцяра – «Будаўнікі». М. Дзегцяр прынёс цэлы рад свежых тэм соцыялістычнага будаўніцтва, новага мястэчка, росту новага чалавека. У лепшых сваіх апавяданнях малады празаік праявіў сябе таленавітым навелістам з вялікай цягай да гранічна-канкрэтнага бытавога матэрыялу.

Трэба адзначыць некалькі кніг юмарэсак празаіка Л. Кацовіча.

З такімі рэзультатамі прышла яўрэйская совецкая літаратура БССР да 20-годдзя Вялікай соцыялістычнай рэволюцыі. Дасягнутае ёю – толькі частковая рэалізацыя тых велізарнейшых патрабаванняў, якія прад’яўляе наш народ да совецкай літаратуры.

(«Літаратура і мастацтва», 16.11.1937)

З родзічамі ў 1937 г. (Р. Бярозкін – злева)

Апалены й надломлены

Бярозкінскі артыкул 1937 г. розніцца ад тых, што раней перадрукоўваліся з «ЛіМ»а (1939, 1940 гг.) – ён перагружаны ідэалогіяй. Магчыма, замова ішла ад рэдакцыі газеты, а мо ад іншых, вышэйшых інстанцый. Ды больш цікавіць мяне пытанне, чаму Рыгор Бярозкін згадзіўся падрыхтаваць – або падпісаць – развагі пра «ворагаў народа». Ён жа яшчэ не займаў адказных пасад і нават не з’яўляўся членам Саюза пісьменнікаў, а быў студэнтам Менскага педінстытута, якому зніклы ў верасні 1937 г. «вораг» Ізі Харык (старшыня яўрэйскай секцыі СП БССР і рэдактар часопіса «Штэрн») з 1935 г. адкрыў шлях у названы часопіс.

Артыкул-«даклад» да 20-годдзя кастрычніцкай рэвалюцыі даручыць 19-гадоваму Бярозкіну маглі па камсамольскай лініі, а ён збаяўся адмовіцца і/або палічыў, што нехта іншы адлупцуе арыштаваных у чэрвені-верасні 1937 г. Бранштэйна, Кульбака, Харыка яшчэ мацней… Дапускаю, што ўвесь даваенны час малады літаратар адчуваў сябе «клеймаваным» праз тое, што бацька яго быў актыўным бундаўцам (як пісаў Анатоль Сідарэвіч са слоў Юліі Канэ, Шлёму Бярозкіна арыштавалі ў пачатку 1920-х гг.). Ад сацыяльнага паходжання залежала калі не жыццё, то кар’ерны рост моладзі; што б ні дэкларавалася «зверху», дзеці за бацькоў у сталінскія гады амаль заўсёды адказвалі. Бярозкіну пашэнціла, што яго прынялі ў Магілёве на рабфак, а потым у Менску – на літаратурны факультэт педінстытута.

Згадка супрацоўніцы Акадэміі навук БССР пра пачатак 1930-х гадоў i Мойшэ Кульбака: «Калі Кульбак заходзіў да нас у кабінет, адразу рабілася весела. Але я ад яго нацярпелася – ён дражніў мяне “рабінскай дачкой”. Гэта было небяспечна: калі б такія жарты пачуў нядобразычлівец, мяне маглі б выгнаць з Акадэміі». Тая ж Соф’я Рохкінд (1903–2000) распавядала мне, што пасля 1917 г. не помніць ніводнага дня, калі б не было страшна. Прыкладна тое ж пра сталінскі час казаў на схіле жыцця сын чашніцкага меламеда Гірш Рэлес (1913–2004), які ў сярэдзіне 1930-х ледзь утрымаўся ў тым самым Менскім педінстытуце пасля даносу нядобразычліўцаў. За Рэлеса тады заступіўся Ізі Харык.

Нехта заўважыць: Бярозкін – выдатны літаратурны крытык, пасля вайны ён пісаў пра Харыка і Кульбака іначай, нават у артыкуле 1937 г. ёсць талковыя месцы, дык навошта варушыць мінулае, пагатове ў час, калі адзначаецца стагоддзе літаратуразнаўцы… Але, па-мойму, юбілей – не толькі для хваласпеваў; гэта й нагода для асэнсавання біяграфіі юбіляра, для здабыцця карысных урокаў на будучыню.

Вечная ўдзячнасць Рыгору Бярозкіну за тое, што ён смела змагаўся супраць нацыстаў; адчуваю павагу да яго цяжкага лёсу ў 1940–50-х гадах («з пекла ў пекла»)… Аднак пасля рэабілітацыі ён, відаць, не здолеў вытруціць з сябе страх перад сістэмай і часам паводзіў сябе зусім не гераічна.

У бярозкінскіх прадмовах да зборнікаў Харыка (Мінск, 1958 і 1969; Масква, 1971) і Кульбака (Мінск, 1970) дратуюць эўфемізмы: «Харык памёр у 1937 годзе» і «Майсей Кульбак трагічна загінуў 17 ліпеня 1940 года». Асабліва «памёр» – як быццам ад грыпу ва ўласным ложку. Разумею, што так было прынята пісаць, але ж ад чалавека, які ў чэрвені 1941 г. сам ледзь не загінуў ад сталінскай кулі, а пасля другога арышту ў жніўні 1949 г. колькі гадоў «араў» на «будоўлях народнай гаспадаркі» (у Карагандзінскай і Омскай абласцях), я міжволі чакаў іншага. У пасмяротнай кнізе Бярозкіна «Паэзія – маё жыццё» (Мінск, 1989) нехта ўсё ж паправіў «Харык памёр» на «Харык загінуў».

Агулам, трагічны вопыт Рыгора Бярозкіна не знайшоў непасрэднага адлюстравання ў яго кнігах; архівіст Віктар Жыбуль пацвярджае, што і ў фондах БДАМЛМ няма рукапісаў Бярозкіна, дзе закраналася б тэма ГУЛАГу. Засталіся хіба яго гаркавыя досціпы накшталт: «Дрэва пасадзіш – вырасце друг. Друга пасадзіш – вырасце дрэва». Папраўдзе, даробак Аляксандра Салжаніцына з ягонымі антысталінскімі кнігамі-перасцярогамі 1960-х гадоў куды больш важкі. А былі ж і іншыя аўтары, якія не чакалі «перабудовы», каб распавесці пра мярзоты сістэмы; Варлам Шаламаў, Юрый Дамброўскі… У Беларусі Рыгор Кобец (1898–1990) у 1964 г. напісаў аповесць пра лагерны быт «Ноеў каўчэг» – і дажыў да яе апублікавання (1989). Дзіцячы пісьменнік Вісарыён Гарбук (1913–1986) ва ўступе да кнігі нялагерных апавяданняў «Лицо в полоску» (Мінск, 1967) згадаў свой лёс, няхай і коратка:

І дадаў: «Толькі па начах гэтыя лагеры дагэтуль турбуюць мяне ў снах».

Вядома, я не стаўлю Гарбука і Кобеца ў прыклад Бярозкіну, проста хацеў бы адзначыць, што і ў БССР 1960-х выкрыццё сталінскіх жахаў не абавязкова цягнула за сабой новыя рэпрэсіі.

Беларуска-ізраільскі празаік Барыс Казанаў (1938–2016) у 1990-х гг. выдаў «Раман пра сябе», дзе іранічна выведзены, сярод іншых, супрацоўнік часопіса «Нёман» Бярозкін: «Яўген Васілёнак… атрымаў у сваё распараджэнне “Нёман”… Я з ім павітаўся ледзь не па-прыяцельску, а – як ускочыў з крэсла Рыгор Бярозкін! Пакуль з ім размаўляў Васілёнак, непрыгожа стаяў Рыгор Саламонавіч, карабацячы сваю постаць дагодлівым выгінам. Назіраючы тое не раз, я не мог зразумець: чаму трэба стаяць не прама, а крыва? Ці ты можаш страціць ласку, пазбыцца крэсла?» Эпізод адносіцца да сярэдзіны 1960-х. Думаю, доля ісціны ў мастацкім партрэце, намаляваным Б. Казанавым, была… Вось і Уладзімір Мехаў прыпамінаў пра Бярозкіна:

Ён быў чалавекам, моцна апаленым лёсам, і да такога стану рэчаў не мог заставацца абыякавым. Лёгка ўпадаў у іпахондрыю: здаралася, з нікчэмнай нагоды. Помню, у газеце «Звязда» з’явіўся непрыязны, тэндэнцыйны, з адзнакамі вельмі павярхоўных, шкалярскіх ведаў тэмы, пра якую аўтар узяўся разважаць, – водгук на кнігу Бярозкіна, здаецца, пра Багдановіча. Здавалася б, што табе, Бярозкіну, з тваёй вагавай катэгорыяй у літаратуры наскок слабенькага зайздрослівага чалавечка! Дык не – пацямнеў, панурыўся, стаў часцей, чым звычайна, выходзіць з працоўнага кабінета на перакуры.

– Валодзя, я ўжо навучаны  – гэта нядобры знак. Будуць саджаць!

Няйначай душэўныя траўмы давялі Бярозкіна да таго, што ў 1970 г. ягоны подпіс з’явіўся пад «Гнеўным пратэстам», дзе – цалкам у духу брэжнеўска-андропаўскай прапаганды – праводзіліся аналогіі паміж нацыстамі і «ізраільскімі мілітарыстамі». З «Літаратуры і мастацтва» 10.03.1970 рэпрадукую тут пару абзацаў і спіс падпісантаў.

Каб вялося чыста пра зварот супраць вайны – такой бяды, але ў ім гаварылася і пра «свабодалюбівыя арабскія народы», падтрымку іх «мужнай барацьбы» супраць «захопніцкіх дзеянняў ізраільскай ваеншчыны». Між тым у пачатку 1970 г. кіраўнікі арабскіх краін (асабліва «Гамаль Абдэль-на-ўсіх-Насер») і іх падначаленыя былі фактычна аднадушныя ў тым, што Ізраіль трэба сцерці з твару зямлі. Ні намёку на крытыку егіпцяніна, «героя Савецкага Саюза», у газетным звароце, ясная рэч, няма; пра шматлікія антыізраільскія – а найперш антычалавечыя – тэракты розных «франтоў вызвалення Палесціны» таксама ні слоўца.

Валянцін Тарас у сваіх мемуарах «На выспе ўспамінаў» сведчыў, што кулуарна Бярозкін спачуваў Ізраілю пасля Шасцідзённай вайны 1967 г. Тое, што Бярозкіна ў 1969 г. зволілі з пасады загадчыка аддзела «Літаратуры і мастацтва», а трэ было забяспечваць сям’ю, нямала тлумачыць у яго паводзінах. І ўсё ж балюча за літаратара, які думаў адно, рабіў другое… Па-дзеля мяне, задорага заплаціў Рыгор Саламонавіч за кампрамісы з савецкай уладай – зрэшты, як і многія іншыя яўрэі ды неяўрэі.

Вольф Рубінчык, г. Мінск

wrubinchyk[at]gmail.com

Ад рэд. belisrael.info. Не ўсё бясспрэчна ў тэксце нашага пастаяннага аўтара – палітолага па адукацыі. Запрашаем да дыскусіі чытачоў, найперш гісторыкаў, літаратуразнаўцаў, культуролагаў.

Апублiкавана 22.07.2018  20:20

Вольф Рубінчык пра часопіс «Штэрн»

Даведка пра мінскі часопіс «Штэрн» (для аднаго з міністэрстваў РБ)

«ШТЭРН» («Зорка»), літаратурна-мастацкі і навукова-палітычны часопіс. Выдаваўся з мая 1925 да крас. 1941 у Мінску на яўр. мове. З 1932 орган Аргкамітэта ССП БССР, з 1934 – ССП БССР. Друкаваў творы яўр. і бел. (у перакладзе на яўр. мову) сав. пісьменнікаў, артыкулы па пытаннях л-ры і мастацтва, хроніку культ. жыцця Беларусі і саюзных рэспублік (…) У часопісе ўдзельнічалі яўр. сав. пісьменнікі З. Аксельрод, Ц. Даўгапольскі, Э. Каган, Г. Камянецкі, М. Кульбак, А. Платнер, Р. Рэлес, І. Харык, Г. Шведзік і інш.

(«Беларуская савецкая энцыклапедыя», т. XI. Футбол – Яя. Мінск: БелСЭ, 1974. С. 364)

* * *

У Савецкім Саюзе 1920–1930-х гадоў, у тым ліку і ў БССР, значная ўвага надавалася перыядычнаму друку на яўрэйскай мове (ідыш). Напрыклад, у Маскве выходзіла масавая штодзённая газета «Дэр Эмес» («Праўда»), у Мінску – газета «Акцябр» («Кастрычнік»).

З 1924 да 1937 гг. ідыш з’яўляўся адной з афіцыйных моў савецкай Беларусі[1]. Працавалі шматлікія школы і тэхнікумы з навучаннем на гэтай мове, на ёй нярэдка вялося справаводства і г. д. Паводле перапісу насельніцтва 1926 г., у БССР налічвалася каля 5 мільёнаў жыхароў, з іх 407 тысяч складалі яўрэі. Большасць яўрэяў Беларусі (звыш 80%), некаторая частка беларусаў і прадстаўнікоў іншых народаў у міжваенны перыяд валодалі мовай ідыш.

«Тоўсты» часопіс «Штэрн», які выдаваўся ў 1925–1941 гг. (спачатку раз на два месяцы, з 1926 г. – раз на месяц), быў спробай адказаць на запыты той часткі жыхароў БССР, што чытала на ідышы і цікавілася навінамі культуры. Гэта значыць, адрасаваўся ён, умоўна кажучы, інтэлігенцыі, аднак рэдакцыя заклікала падпісвацца на «Штэрн» і рабочых, і калгаснікаў.

На фота 1–2 – вокладкі часопіса ў 1926 і 1927 гг.

Тыраж часопіса «Штэрн» у розныя гады складаў ад 1000 да 3500 экз. Звычайны аб’ём адной кніжкі часопіса ў першай палове 1930-х гадоў сягаў 100 старонак (пры памеры 16 на 21,5 см); часам выходзілі здвоеныя нумары, аб’ём якіх перавышаў 200 старонак. Найбліжэйшы беларускамоўны аналаг «Штэрна» – часопіс «Полымя», заснаваны ў 1922 г. (у 1932–1941 гг. меў назву «Полымя рэвалюцыі»). З 1930-х гадоў «Штэрн» выпускаўся з беларускамоўнай анатацыяй зместу.

Рэдакцыя часопіса «Штэрн» у 1925–1927 гг. знаходзілася ў Мінску па адрасе вул. Ленінская, 26, у 1927–1930 гг. – на вул. Ленінскай, 22, а з № 9, 1930, г. зн. з восені 1930 г. і да канца існавання часопіса, звыш 10 гадоў, – па вул. Рэвалюцыйнай, 2 (гл. звесткі на вокладках; фота 3–5). Сучасны адрас у Мінску – такі самы.

Літаратурна-мастацкія выданні на ідышы меліся ў 1920–1930-х гг. і ў іншых рэспубліках СССР, асабліва ва Украіне: «Праліт» (1928–1932), «Фармэст» (1932–1937), «Ды ройтэ велт» (1924–1933), «Саветышэ літэратур» (1938–1941). У 1936–1940 гг. у РСФСР выдаваўся штоквартальнік «Фарпост». Тым не менш, як можна бачыць, мінскі часопіс «Штэрн» стаў «доўгажыхаром» сярод даваенных савецкіх часопісаў на ідышы. Ён праіснаваў больш за 15 гадоў, нягледзячы на тое, што да 1917 г. тэрыторыя Беларусі не лічылася найлепшым месцам для яўрэйскіх пісьменнікаў[2]. Відавочна, заслуга ў гэткім працяглым захаванні «Штэрна» належыць перадусім яго аўтарам, членам рэдкалегіі і выдаўцам.

Аўтарамі часопіса «Штэрн» былі практычна ўсе літаратары БССР, якія ў міжваенны перыяд пісалі на мове ідыш. Да таго ж у ім актыўна публікаваліся вядомыя ідышамоўныя пісьменнікі СССР (Давід Гафштэйн, Леў Квітко, Перац Маркіш, Іцык Фефер…), асобныя замежныя літаратары (Аўрам Рэйзен, Меінке Кац, Мойша Надзір…). Крытэрыем адбору твораў была «прагрэсіўнасць» замежнікаў, г. зн. іхняя прыхільнасць да левых ідэй, тым не менш на старонках часопіса дасягаўся і вытрымліваўся даволі высокі мастацкі ўзровень.

Фігуравалі сярод аўтараў «Штэрна» і беларускамоўныя пісьменнікі – ад прызнаных класікаў (Якуб Колас, Янка Купала) да маладзейшых аўтараў (Андрэй Александровіч, Пятрусь Броўка, Міхась Чарот…). Іх перакладалі на ідыш Зэлік Аксельрод, Майсей Кульбак, Мендл Ліфшыц, Ізі Харык і інш.

Аналізуючы змест біябібліяграфічнага даведніка «Беларускія пісьменнікі» (6 тамоў, Мінск: БелЭН, 1992–1995), можна заўважыць, што звыш дзясятка літаратараў пачыналі свой творчы шлях, друкуючыся ў «Штэрне». Сярод гэтых літаратараў – Рыгор Бярозкін, Мацвей Грубіян, Мота Дзягцяр, Эля Каган, Сара Каган, Гірш Камянецкі, Сямён Ляльчук, Рыўка Рубіна, Рыгор Рэлес, Рува Рэйзін, Леў Талалай, Майсей Тэйф, Генадзь Шведзік.

Сярод тых, хто мае дачыненне да Беларусі і атрымаў «пуцёўку ў жыццё» дзякуючы часопісу «Штэрн», назаву таксама паэта Мендла Ліфшыца (нарадзіўся і жыў у Беларусі да вайны), сужэнцаў Рахіль Баўмволь і Зяму Цялесіна (у 1930-х жылі ў Мінску, пазней аказаліся ў Расіі, дзе сталі вядомымі паэтамі; у пачатку 1970-х эмігравалі ў Ізраіль).

Варта дадаць, што, паводле газеты «Літаратура і мастацтва» (4 жніўня 1932 г.), пры рэдакцыі часопіса была створана пастаянная літаратурная кансультацыя, у склад якой трапілі Зэлік Аксельрод, Якаў Бранштэйн, А. Дамэсек (поўнае імя гэтага крытыка, які пэўны час уваходзіў у рэдкалегію часопіса, мне не вядома), Ізі Харык, Майсей Кульбак, Лейб Царт і Арон Юдэльсон. На старонках «Штэрна» аглядаліся і пытанні тэатральнага жыцця, у прыватнасці, са сваімі нарысамі не раз выступаў Міхаіл Рафальскі, у 1926–1937 гг. – мастацкі кіраўнік Дзяржаўнага яўрэйскага тэатра БССР.

Склад рэдкалегіі часопіса «Штэрн» не адрозніваўся стабільнасцю. Да таго ж у многіх выпусках часопіса проста пералічваюцца члены рэдкалегіі без удакладнення іх службовых абавязкаў, а ў некаторыя гады (1938–1939 гг.) нумары падпісвала «рэдкалегія», і зараз няпроста адказаць на пытанне, хто працаваў у ёй найбольш плённа. Аднак, прагледзеўшы дзясяткі выпускаў «Штэрна», якія захоўваюцца ў Нацыянальнай бібліятэцы Беларусі, прааналізаваўшы іншыя даступныя мне крыніцы, у тым ліку артыкулы з «Беларускай энцыклапедыі», я прыйшоў да высновы, што ключавымі асобамі ў рэдакцыі былі:

Самуіл Агурскі (1884–1947) – член рэдкалегіі ў 1925–1929 гг. Грамадскі дзеяч, аўтар прац па гісторыі рэвалюцыйнага руху ў Беларусі, член-карэспандэнт Акадэміі навук БССР (1936). Арыштаваны ў 1938 г., рэабілітаваны ў 1956 г.

Зэлік Аксельрод (1904–1941, расстраляны) – член рэдкалегіі ў 1931–1941 гг. Паэт. У 1931–1937 гг. адказны сакратар часопіса; паводле некаторых звестак, выконваў абавязкі галоўнага рэдактара пасля арышту І. Харыка. Арыштаваны ў 1941 г., рэабілітаваны ў 1957 г. «Гэта быў паэт ясенінскага складу. Тонка ўспрымаў прыроду. Шмат месца ў яго вершах займалі матывы кахання і дружбы (…) За надта інтымную лірыку, за апалітычнасць яго часта лаялі крытыкі і партыйныя інструктары, што стаялі на варце чысціні ленінска-сталінскіх ідэй у мастацкай літаратуры» (Рыгор Рэлес. Праз скрыжаваны агонь // Полымя. 1995. № 8. С. 242).

Эля Ашаровіч (1879–1938, расстраляны) – член рэдкалегіі ў 1925–1930 гг. Шматгадовы рэдактар штодзённай газеты «Акцябр», пад эгідай якой выдаваўся часопіс «Штэрн». Арыштаваны ў 1937 г., рэабілітаваны ў 1957 г.

Якаў Бранштэйн (1897–1937, расстраляны) – член рэдкалегіі ў 1930–1937 гг. Літаратурны крытык, педагог, прафесар педінстытута (з 1932 г.), член-карэспандэнт Акадэміі навук БССР (1936). Арыштаваны ў 1937 г., рэабілітаваны ў 1956 г.

Арон Валабрынскі (1900–1938, расстраляны) – член рэдкалегіі ў 1928–1934 гг. Публіцыст, педагог. Дакладных звестак пра год рэабілітацыі не маю.

Хацкель Дунец (1897–1937, расстраляны) – член рэдкалегіі ў 1928–1934 гг. Літаратурны крытык, у пачатку 1930-х – намеснік наркома асветы БССР, адказны рэдактар газеты «Літаратура і мастацтва» ў 1932–1935 гг. арыштаваны ў 1936 г., паўторна ў 1937 г., рэабілітаваны ў 1967 г.

Сара Каган (1885–1941, загінула ў гета) – член рэдкалегіі ў 1940–1941 гг. Паэтэса, празаік.

Эля Каган (1909–1944, загінуў на фронце) – паэт, празаік, драматург, у 1936–1939 гг. – літаратурны рэдактар часопіса «Штэрн».

Майсей Кульбак (1896–1937, расстраляны) – член рэдкалегіі ў 1934–1937 гг. Сусветна вядомы паэт і празаік, аўтар аднаго з першых раманаў пра Мінск «Зэлменянер» («Зельманцы»; раман друкаваўся ў часопісе «Штэрн» з № 5, 1930, пазней быў перакладзены на беларускую, рускую, англійскую, нямецкую, французскую і іншыя мовы). Арыштаваны ў 1937 г., рэабілітаваны ў 1956 г.

Лэйме Разенгойз (1895–1962) – член рэдкалегіі ў 1930–1937 гг. Грамадскі дзеяч, публіцыст, гісторык.

Ізі Харык (1896–1937, расстраляны) – сакратар рэдакцыі і член рэдкалегіі з 1928 г., галоўны рэдактар з 1930 г. (паводле звестак у часопісе, з 1932 г.). Сусветна вядомы паэт. Член-карэспандэнт Акадэміі навук БССР (1936). Арыштаваны ў 1937 г., рэабілітаваны ў 1956 г. «Ізі Харык шмат зрабіў для з’яўлення новых талентаў. Ён даў ім магчымасць развінуць крылы на старонках часопіса…» (Рыгор Рэлес. Праз скрыжаваны агонь // Полымя. 1995. № 8. С. 237).

Усе гэтыя асобы, незалежна ад магчымых да іх прэтэнзій (многія з іх разам з беларускамоўнымі літаратарамі ўсхвалялі Сталіна і падтрымлівалі пераслед «ворагаў народу», у тым ліку пасродкам «Штэрна»), на мой погляд, заслугоўваюць памяці за іхні ўклад у развіццё культуры Беларусі. Але ж наўрад ці мэтазгодна пералічваць усе 11 прозвішчаў на мемарыяльнай дошцы ў цэнтры Мінска. Тэкст на дошцы, які я прапанаваў у лісце ад 10.10.2017 і прапаную зараз, мог бы выглядаць так:

SHTERN (назва яўрэйскім пісьмом)[3]

Па гэтым адрасе (або: У гэтым будынку) ў 1930–1941 гг. знаходзілася

рэдакцыя ідышамоўнага часопіса «Штэрн» («Зорка»), у якой працавалі

Зэлік Аксельрод (1904–1941) ZELIK AKSELROD (імя і прозвішча яўрэйскім пісьмом)

Майсей Кульбак (1896–1937) MOJSHE KULBAK (імя і прозвішча яўрэйскім пісьмом)

Ізі Харык (1896–1937) IZI KHARYK (імя і прозвішча яўрэйскім пісьмом)

ды іншыя знакамітыя пісьменнікі.

Пад іншымі знакамітымі пісьменнікамі я маю на ўвазе перадусім вышэйзгаданых Элю Кагана і Сару Каган – іхнія жыццёвыя шляхі ды літаратурная спадчына дагэтуль выклікаюць цікавасць[4]. Варта прызнаць, што, напрыклад, крытычныя творы Я. Бранштэйна, Х. Дунца занадта прасякнуты «духам часу» і маюць меншую вартасць для сучасных чытачоў; адпаведна, і прозвішчы гэтых літаратурных крытыкаў не такія вядомыя ў свеце.

Вялікая частка супрацоўнікаў рэдакцыі была рэпрэсаваная і трагічна загінула. Дошка на вул. Рэвалюцыйнай стане для іх, як мне бачыцца, своеасаблівым «калектыўным помнікам». У сувязі з гэтым не зашкодзіла было б выявіць на ёй які-небудзь сімвал зняволення (напрыклад, краты або калючы дрот), аднак настойваць на гэтым я не маю права.

У якасці выдаўца часопіса «Штэрн» у 1925–1927 гг. выступала беларускае аддзяленне ўсесаюзнага выдавецтва «Шул ун бух» («Школа і кніга»), а ў 1927–1941 гг. – рэдакцыя мінскай газеты «Акцябр» («Кастрычнік»).

РЭЗЮМЭ

Штомесячны літаратурна-мастацкі часопіс «Штэрн» цягам 15 гадоў быў важнай з’явай культурнага жыцця горада Мінска, Беларускай ССР, дый усяго Савецкага Саюза. Мемарыялізацыя часопіса шляхам устанаўлення памятнай дошкі па месцы знаходжання рэдакцыі (Рэвалюцыйная, 2) будзе разумным і справядлівым учынкам.

Дадатак, або Навошта на памятнай дошцы яўрэйскае пісьмо

Тыя, хто працаваў у рэдакцыі часопіса «Штэрн», карысталіся збольшага мовай ідыш, таму яе прысутнасць, няхай фрагментарная, будзе зусім дарэчнай. З другога боку, ідыш сам па сабе заслугоўвае ўвагі і павагі ў нашай краіне як адна з традыцыйных моў мясцовага насельніцтва. Так, у другой палове ХХ ст. колькасць носьбітаў ідыша ў Беларусі паступова зніжалася з розных прычын (асіміляцыя, выезд яўрэяў за мяжу). Аднак у XXI cт. назіраецца павышэнне цікавасці да гэтай мовы, асабліва пасля выхаду вялікага ідыш-беларускага слоўніка (складальнік Алесь Астравух; Мінск: Медысонт, 2008). Песні на ідышы ёсць у рэпертуары многіх беларускіх выканаўцаў; ідыш гучыць, сярод іншага, у «Местачковым кабарэ», папулярным спектаклі Нацыянальнага акадэмічнага тэатра імя Янкі Купалы. Магчыма, прысутнасць яўрэйскіх літар на памятнай дошцы дадаткова заахвоціць жыхароў Беларусі да вывучэння багатай (і пакуль маладаследаванай) культурнай спадчыны, створанай на ідышы.

Яшчэ адзін аргумент звязаны з тым, што з сярэдзіны 2010-х гг. актывізуецца прыцягненне замежных турыстаў у Беларусь. Сярод гэтых турыстаў нямала зацікаўленых «яўрэйскай тэмай», а між тым у Мінску візуальна мала што сведчыць пра даваеннае культурнае жыццё беларускіх яўрэяў, якое было даволі разнастайным, хоць і супярэчлівым. На сённяшні дзень у горадзе прадстаўлена перадусім гісторыя знішчэння вязняў гета (мемарыяльны комплекс «Яма», помнікі на Юбілейнай плошчы, на вул. Сухой і г. д.), што вельмі важна, але не дастаткова. Дошка з яўрэйскім пісьмом, на маю думку, стане адной з цікавостак, дзеля якой прыедуць у Мінск турысты з «далёкага замежжа», асабліва калі аб’ект па Рэвалюцыйнай, 2 будзе ўключаны ў адпаведныя экскурсійныя маршруты.

Падрыхтаваў Вольф Рубінчык

PS. Як выявілася ў ходзе кантактаў з міністэрствам (пакуль не буду пісаць, якім…), па стане на кастрычнік 2017 г. інстытут гісторыі НАН «не меў інфармацыі» пра мінскі часопіс «Штэрн». Што нямала гаворыць пра наш гістарычны «афіцыёз» 🙁

[1] Паводле пастановы ЦК КПБ(б) 1924 г. і Канстытуцыі БССР 1927 г. Фактычна афіцыйны статус мовы ідыш быў прызнаны з 1920 г. – Дэкларацыя аб абвяшчэнні незалежнасці Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі Беларусь прадугледжвала роўны статус чатырох моў (беларускай, рускай, ідыша, польскай).

[2] «На Беларусі не было традыцый яўрэйскай літаратурна-творчай працы… У Менску ня было амаль і яўрэйскага друку. Менск, зразумела, ня мог быць літаратурным асяродзішчам, у ім нават ня было вызначаных кадраў культурна-творчай інтэлігенцыі» (Б. Аршанскі. Яўрэйская літаратура на Беларусі // Маладняк. 1929. № 10. С. 100).

[3] Ніжэй у дадатку абгрунтоўваецца, чаму пажадана ўжыць іменна яўрэйскае пісьмо.

[4] Асобныя вершы Сары Каган перакладаў на беларускую народны паэт Беларусі Рыгор Барадулін; шэраг яе твораў, гэтаксама як і твораў Элі Кагана, быў змешчаны ў зборніку «Скрыжалі памяці», укладзеным праф. Алесем Бельскім (Мінск: Беларускі кнігазбор, 2005. Кн. 1. С. 499–522; 523–561).

Апублiкавана 16.11.2017  14:14

Лекция В. Рубинчика о М. Кульбаке

Оригинал на белорусском

Краткое изложение на русском (вставлен также ряд фактов, не вошедших в запись):

Моисей (Мойше, или, на местном диалекте идиша, Мейше) Кульбак был многогранной личностью: не только поэтом, но и прозаиком, переводчиком, педагогом, драматургом, театральным режиссёром, философом (хотя и не имел формального философского образования).

За ним пришли ровно 80 лет назад – 11 сентября 1937 г. Лаврентий Цанава в то время ещё не служил в Беларуси. Ответственность за смерть Кульбака несут нарком внутренних дел БССР Борис Берман, его московский начальник Николай Ежов, члены Политбюро, начиная со Сталина, некто Фарбер (непосредственно арестовывал), Иван Матулевич – начальник выездной сессии военной коллегии Верховного Суда СССР, который оформил приговор Кульбаку и многим иным литераторам.

Эскиз этой картины Андрея Дубинина («Клуб Дзержинского, или Ночь поэтов», 2017) экспонировался во время лекции в книжном магазине Логвинова 8 сентября 2017 г.

Произведения Кульбака переводились с идиша, кроме русского и белорусского, на английский, литовский, немецкий, польский, украинский, французский, другие языки… И на иврит тоже – это язык, которым Кульбак хорошо владел, на котором начинал писать стихи (позже перешел на идиш). Cовсем недавно по-немецки вышел перевод романа 1920-х гг. «Понедельник».

В Беларуси творчество Кульбака было культовым у реставраторов-идишистов во главе с Олегом Ходыко (с 1980-х гг.). Много воспоминаний о старшем товарище оставил писатель Гирш Релес (1913-2004).

В последние 5-10 лет интерес к наследию Кульбака растет. В 2014 г. вышел музыкальный альбом группы «Литвакус», названный «Райсн» в честь знаменитой поэмы 1922 г. В 2015 г. переиздан роман Кульбака «Зельманцы» (по-русски – «Зелменяне»). На белорусский язык перевёл Виталь Вольский еще в конце 1950-х, книга 1960 г. была в Беларуси первой после реабилитации писателя. Переиздание 2015 г. получило хорошую прессу.

В 2016 г. впервые с 1970 г. в Минске увидел свет сборник поэзии Кульбака «Eybik/Вечна» – самиздатовский, но есть шанс, что в следующем году более солидная книга появится в серии «Поэты планеты». Стихи и поэмы Кульбака в ХХI в. переводили Лявон Барщевский, Василь Жукович, Андрей Хаданович, Анна Янкута. Андрей Дубинин готовит новый, бесцензурный, комментированный перевод «Зелменян». Сергей Шупа переводит на белорусский язык два ранних романа Кульбака, «Мессия сын Эфраима» и «Понедельник»… В журнале «Дзеяслоў» выходили переводы пьесы Кульбака «Бойтре» (2014; потрудился Феликс Баторин) и рассказа «Муня-птицевод и его жена Малкеле» (2016; над ним выпало поработать мне). Фамилия писателя – благодаря Павлу Костюкевичу, который кое-чему научился и у Кульбака – появилась у входа в книжный магазин, где читается сия лекция. Всё это неспроста.

Большую часть своей короткой жизни (41 год) поэт находился в здешнем культурном пространстве. Это и Сморгонь, где он родился в марте 1896 г., и Вильно, и Минск, но также и Воложин, где Кульбак учился в иешиве с 13 лет.

Есть версия, что фамилия Кульбак происходит от «кульбы», что значит «культя». Но Андрей Дубинин считает, что «Кульбак» – местный вариант названия немецкого города Кульмбах, что значит «ручей вершины».

Далее предлагаются 18 утверждений о писателе. Число «18» в еврейской традиции значит «живой». Мне хотелось бы по возможности показать живого Кульбака.

  1. Мойше Кульбак был очень остроумным человеком, с этим согласны все мемуаристы. Иронией и самоиронией, а также чёрным юмором наполнен его «главный» роман «Зелменяне». Это всё не одесское и не бабелевское, а местное, литвацкое… Возможно, с примесью сарказма из немецкой поэзии (в частности, Гейне), которую любил Кульбак.
  2. Кульбак имел дар адаптации в разных обстоятельствах; неплохо себя чувствовал и на селе, и в городе, что проявилось и в его творчестве. И о деревне, и о городе он писал со знанием дела. Возможно, это объясняется происхождением его родителей (отец – приказчик по сплаву леса, мать – из селян, живших под Сморгонью).
  3. С одной стороны, Кульбак любил компанию (в Минске 1930-х гг. – Зелик Аксельрод, Айзик Платнер, белорусские классики Якуб Колас, Янка Купала, Кузьма Черный). С другой – был довольно замкнут, в Вильно 1920-х «ни с кем не был запанибрата» (Ш. Белис).
  4. Долго вынашивал свои произведения, а затем быстро их записывал.
  5. В молодости попал в романтическую историю; забрал свою будущую жену (Женю Эткину; они поженились в 1924 г.) чуть ли не со свадьбы с биологом Спектором. В дальнейшем вставил этот эпизод – в переработанном виде – в пьесу «Бойтре».
  6. За рубежом (в Германии) писал о Беларуси, в Беларуси – о зарубежье.
  7. В 1930-х называл себя «писателем-середняком» – возможно, в этом была своеобразная хитрость, попытка отвлечь от себя внимание критиков и «органов».
  8. Часто и охотно вводил в свои произведения белорусские образы, фольклор.
  9. Интересовался мистикой, сверхнатуральными силами – всё это не редкость в его произведениях. Например, мыши, которые в «Зелменянах» едят лунные лучи, перекликаются с птицей чакорой из индийской мифологии. В чём-то творчество Кульбака близко к гоголевскому или булгаковскому, есть параллели и с Исааком Башевисом-Зингером.
  10. В прозе Кульбака много поэтического. Скрытые рифмы не всегда замечались переводчиками, но Андрей Дубинин заметил.
  11. Кульбак увлекался философией, читал Аристотеля и Лао Цзы, Ибн Гвироля и Спинозу, что, безусловно, положительно сказалось на его творчестве.
  12. Сознательно пытался «навести мосты» между еврейской культурой и мировой, обогатить язык идиш.
  13. Тянулся к театру. Собственно, в Берлине в начале 1920-х гг. он и работал суфлёром в театре, а затем в Вильно ставил в школах спектакли по мотивам классики (Гомер, Шекспир, Ицхак-Лейбуш Перец), которые очевидцы вспоминали еще десятилетия. И после переезда в Минск сотрудничал с театрами, но уже с государственными – Белорусским ГОСЕТом, Московским, Биробиджанским… Возможно, стихотворение «Ikh bin a bokher a hultaj…» (в переводе Андрея Хадановіча – «Гультая відаць здаля…») и было первоначально написано для театра.

Песню на стихотворение Моисея Кульбака начала 1920-х гг. исполняет белорусский джазмен Павел Аракелян

  1. В свободное время играл в шахматы (Гирш Релес вспоминает о партии Кульбака с артистом еврейского театра Хаимом Виногуро). Роман «Зелменяне» можно трактовать как шахматную партию.
  2. Разводил птиц и в жизни, и в своих произведениях («Зельманцы», «Муня-птицевод»…).
  3. Пользовался большой популярностью в Вильно 1920-х годов, но не умел «конвертировать» ее в деньги. Говорил, что положение еврейских писателей в Польше его не устраивает – возможно, поэтому и уехал в советский Минск.
  4. Работал в Академии наук БССР на скромной должности стиль-редактора в еврейском секторе. Брался за дела, не соответствующие его уровню: например, сборник «Революционные новеллы» (переводы на идиш малоизвестных авторов, 1931, совместно с З. Витензоном).

Фотографии, демонстрирующие, как «весело» жилось М. Кульбаку в первой половине 1930-х гг. На первой он с женой Зельдой (Женей) и сыном Ильей в 1930 г. Вторая взята из газеты «ЛіМ», относится к 1936 г.: на ней Кульбаку всего 40 лет, но выглядит он гораздо старше.

  1. Поддался большевистскому влиянию (примеры: публикация очерка о Якубе Коласе в журнале «Штерн» за 1936 г., где восхваляется сталинская политика, статья о недостатке бдительности в газете «Літаратура і мастацтва» за тот же год, где Кульбак обвинял уже арестованного к тому времени Хацкеля Дунца).

Всё же свой шедевр, роман «Зелменяне», Кульбак не испортил окончательно. Да, на 2-й книге, изданной в 1935 году (1-я вышла в 1931 г.), лежит отпечаток приспособленчества, но нельзя сказать, что она беспомощная. В художественном плане Кульбак оказался меньшим оппортунистом, чем, например, Змитрок Бядуля (2-й том его романа «Язэп Крушинский» – голая агитка).

В заключение – два частных, но довольно важных вопроса.

Где Кульбак жил в Минске 1930-х гг.? Даже в некоторых авторитетных источниках высказывались соображения, что на «Опанском» или «Окопном» переулке. Однако Гирш Релес вспоминал, что семья Кульбака жила на Омском переулке (нынешняя улица Румянцева). Рахиль Баумволь, которая в то время также жила в Минске, говорит о том, что Кульбак жил у Комаровки. «Опанский» переулок в таком случае не подходит, т. к. находится от Комаровки гораздо дальше. Последнюю точку поставила Анна Северинец, обнаружившая в российском архиве переписку с Кульбаком 1937 г. по поводу перевода на русский язык его романа… Указан адрес получателя: Омский пер., д. 4а, кв. 1. Хорошо бы отыскать расположение этого деревянного дома на карте современного Минска, обозначить место, где он стоял, памятной табличкой. Место, где Кульбак жил в Вильно (ул. Кармелиту, 5 в современном Вильнюсе), обозначено с 2004 г.

Где обитали самые известные герои Кульбака – зелменяне? В конце одноименного романа говорится о том, что на месте их двора строится фабрика «Коммунарка» (существующая и поныне на ул. Аранской). Казалось бы, ясно, но в последнее время всё чаще звучат утверждения о том, что имелся в виду бисквитный цех «Коммунарки», находившийся в излучине Свислочи недалеко от гостиницы «Беларусь» (ул. Коммунистическая, район Сторожёвки). Некоторые намёки на Сторожёвку действительно есть в романе, но время действия в нём не совпадает с открытием бисквитного цеха весной 1929 г. Например, рассказывается о пуске трамвая (который состоялся осенью 1929 г.). Из текста следует, что «конфетную фабрику» начали строить в конце лета 1930 г. Итак, даже методом «от противного» можно установить, что зелменяне жили всё же в районе Аранской, на Ляховке.

Опубликовано 13.09.2017  21:29 

***

Водгук д-ра Юрася Гарбінскага з Польшчы на відэазапіс лекцыі: “Выдатна – канцэптуальна (“18”!), глыбока асэнсавана і капітальна прадстаўлена. Асабліва ўразіла “Зорачка” ў перакладзе Андрэя Хадановіча. Гэта нешта незвычайнае – містычная элегія Млечнага шляху. Мне гэты верш нагадвае адну з асабліва шчымлівых габрэйскіх калыханак з Лодзі” (атрымана 26.09.2017).

Іван Бабель і Мойшэ Кульбак

Для belisrael.info піша мастак Андрэй Дубінін

“Іван Бабель” – тут памылкі няма, бо так падпісваўся Бабель у прыжыццёвых сваіх публікацыях, і пісаў па-руску. Ілья Эрэнбург у Польшчы, выступаючы з лекцыямі, зрабіў газетную сэнсацыю, паведаміўшы сапраўднае імя Бабеля. Мойшэ Кульбак заставаўся такім на вокладках сваіх кніг, якія ён пісаў на ідышы.

Пара прозвішчаў мільгае ў медыяпрасторы апошнім часам. Робяцца спробы прыраўняць Бабеля да Кульбака: “Кульбак – гэта беларускі Бабель”. Можна ўзгадаць эсэ Томаса Мана “Талстой і Гётэ”, дзе пісьменнік праз злучнік “і”, спалучальны і раздзяляльны адначасова, зводзіць і разводзіць Льва Мікалаевіча і Ёгана “Вольфгангавіча” па творчых лёсах.

Я здагадваюся, адкуль пайшло жаданне спалучыць Бабеля і Кульбака – ад перакладу Віталя Вольскага, які, магчыма, пазначыў для сябе, што Кульбак – гэта такі міні-Бабель, і з гэткай оптыкай ды ўстаноўкай рабіў пераклад.

Яны блізкія па стылістычных прыёмах прозы. Недакладнасці языка – Бабель: “пусть вас не волнует этих глупостей”, “что сказать тёте Хане за облаву”. Кульбак: “зэлмэнаўцы замяняюць вінавальны склон жаночага роду на давальны. На Хаеччыну котку кажуць: выгані котцы з дому. Аб Тоньцы: я ёй люблю, як хваробу вачэй (бяльмо)”. Фігуры паўтора ў Бабеля: “оборотившись к приказчику, белому, как смерть, и жёлтому, как глина”, “пот, розовый, как кровь, розовый, как пена бешеной собаки”, “перекрытые бархатом столы вились по двору, как змеи, которым на брюхо наложили заплаты всех цветов, и они пели густыми голосами – заплаты из оранжевого и красного бархата”. Кульбак: “брудная жаўцізна, брудная памаранча, брудная бронза валяліся бяз гуку пад нагамі”, “калі яна выходзіць з Наркамфіна, ідуць за ёю можа пяць спецоў; яна туліцца і дае гэтаму ўсмешку, і гэтаму ўсмешку, і гэтаму ўсмешку, і гэтаму ўсмешку, затым разыходзяцца яны ўсе есці абед”. Гукапіс Кульбака: “gevejnt vajte hejzerike vintn” (плакалі далёкія хрыплыя вятры).

Але куды цікавей убачыць паміж імі зазор, адрозненне. Найперш, відавочна, гэта прырода тэмпераменту. Дамо слова самому Бабелю. Вось як ён апісвае польскіх местачковых яўрэяў у процілегласць паўдзённым, адэскім: “Узкоплечие евреи грустно торчат на перекрестках. И в памяти зажигается образ южных евреев, жовиальных, пузатых, пузырящихся, как дешевое вино. Несравнима с ними горькая надменность этих длинных и костлявых спин, этих желтых и трагических бород. В страстных чертах, вырезанных мучительно, нет жира и теплого биения крови. Движения галицийского и волынского еврея несдержанны, порывисты, оскорбительны для вкуса, но сила их скорби полна сумрачного величия, и тайное презрение к пану безгранично”.

А. Дубінін у мінскім офісе рэдакцыі belisrael.info 🙂

Мне цікава паказаць тое, чаго няма ў Бабеля, чым геніяльны Кульбак. Пачну з нааскомелага вобраза “зіма, як халодная срэбная міска”. Уявіце, што вам паказалі палову карціны, а другую прыхавалі, кажучы: “глядзіце, як цудоўна”. Канешне, цудоўна, але гэта толькі палова вобраза – дык вось і “злачынства” перавыдання 2015 г. – гэты вобраз на ідышы ідзе ў рыфмаванай звязцы з “зіма як срэбная рыба” – на адным развароце, с. 18 і 19 (на ідышы, транскрыпцыі дадзены адпаведна правілаў у “Ідыш-беларускім слоўніку” А. Астравуха), “vinter, vi a kalte zilberne šisl” – “vinter, vi a zilberne fiš”. Срэбная рыбка “дакладна” ўкладаецца ў срэбную міску! Да таго ж Вольскі з “Зэлмэніады” выкінуў абзацы, дзе ёсць фанетычныя ключы да чытання ўсяго тэксту, дзе Цалкэ разважае: “Зэлмэнавец кажа не фіш – а фіс, не шысл, а сісл”. Тады “зілберне фіс” яшчэ бліжэй да “зілберне сісл” – рыфма вельмі кульбакаўская. (там выдатны пасаж аб літвацкім маўленні з прыкладамі – цалкам выкінуты Вольскім). Гэтай рыфмы перакладчык не бачыў, і вобразы не спляліся ў суцэльную карціну. Іронія – у выданні-2015, калі знайсці “срэбную міску”, то на прасвет старонкі з другога боку дакладна апынецца “срэбная рыбка”. Там вядзецца пра “старое” каханне дзядзькі Ічы і цёткі Малкелэ (міска) і “маладое” каханне Бэры і Хаечкі (рыбка), гэтыя каханні і пераўтвараюць зіму ў срэбныя міску і рыбку – ну, гэта ж яўрэйскія вясельныя сімвалы. Але так рыфмічна-рытмічна Кульбак піша ад першых абзацаў, чаго не змаглі ці не захацелі ўбачыць абодвa перакладчыкі (В. Вольскі на беларускую і Р. Баўмволь на рускую).

Малюнкі Алены Сарокі (Ахрамовіч)

Пісьменнік у “Зэлмэнянер” адразу насяляе іх людзьмі і загрувашчвае пабудовамі – дамамі, хлявамі, гарышчамі, усталяваную дэкарацыю, карыстаючы стыль, амаль ідэнтычны рэмарцы ў п’есе перад пачаткам дзеі. І праз увесь гэты хаос раптам пачынае выступаць рытмічнасць, дадзеная праз паўтаральнасць падзеяў (тры дзеясловы “flegt” шматкротнага мінулага часу) і праз канцавую рыфму дзвюх частак апошняга сказу. Перапішу гэты тэкст у форме верша, бо так відавочней:

Do flegt er ibertrogn a cigl,

do flegt er mit gor di kojxes trogn mist af a ridl.

(Тут бываў ён пераносіў цэглу,

тут бываў ён з усімі сіламі выносіў гной на лапаце.)

Узнікае адчуванне, як гэты маленькі рэб Зэлмэлэ сваёй унутранай рытмічнасцю разгойдвае чалавечы мурашнік, надае яму сэнс і парадак, які знаходзіць сваю вышэйшую кропку існавання ў прадметнай рыфме “cigl – mist af a ridl” – “цэгла – гной на рыдлёўцы”, дзе “гной на рыдлёўцы” трэба разумець як “гаўно на лапаце”, усё непатрэбнае ад жыцця. Такія такты – удых: цэгла як першы камень стварэння, будоўлі, і выдых: прадукт жыццятворчасці. Галоўны сэнс тут у самім рытме, у паўторна-рытмічнай форме пражывання, якая і ёсць сэнсам жыцця: паміраць збірайся, а жыта сей. Праз гэта быццам празаічны тэкст прыпадабняецца да вершаванага. Каб прытрымаць ссоўванне да верша, Кульбак расцягвае апошні радок, вяртаючы зноў у плыню прозы, але след рыфмаванасці пераследуе ўвесь час, зноў перакідваючыся амаль вершам у самых важных месцах. Прывяду яшчэ такую “вершаванку”-нявідзімку:

– Bere, na dir bejgl afn veg…

Un Bere iz avek.

(– Бэрэ, на табе абаранкаў у шлях…

І Бэрэ счэзнуў на вачах.)

Сама інтрыга главы “Пекар” аб спакушэнні Бэры скандэнсавана ў рыфме “bejgl – mejdl” (абаранка (-кі) – дзяўчына) “абаранка – смачная як дзяўчына, дзяўчына – гарачая як абаранка”, уся глава пабудавана кампазіцыйна як абаранка, з дзвюх паўкругавых частак і дзіркай пасярэдзіне. Літаральна – прабел-дзірка, зерыць змоўчванне ў месцы кахання. “Абаранкам” сядзяць вакол самавара за сталом, паўкругавымі рухамі перакідваюцца позіркі і пах кмену…

Пра выпадковыя рыфмаванні як дэфект прозы немагчыма сур’ёзна разважаць, бо гаворка ідзе пра аўтара, які пачаўся са зборнікаў вершаў. Я б увёў “моду” казаць аб “Зэлмэнянер” як аб паэме, бо відавочна прыпадабненне вершаванага тэксту да празаічнага (не наадварот!), Кульбак стварае кубістычную паэму з калажамі і рыфмамі, яна сфастрыгавана шматлікімі паўторамі тэксту, якія робяцца рэфрэнамі або лейтматывамі.

Уся праца Кульбака са словам – паэтычная. (Узгадаем другі назоў гэтай кнігі ў тэксце – “Зэлмэніада”, што знітаваны з “Іліадай”). Прыклад: першы раздзел главы “Вялікі тлум” – падзеі ў доме нявесты. Як унутраны стан нявесты разрашаецца слязьмі, так унутраны стан дзядзькі Юды паказаны праз трансфармацыю задуманай шафы ў зэдлік (“almer”, дзе прысутнічае фанетычнае прыпадобленае “almen” – удавец, які з’явіўся ў тэксце на старонку раней у гэтым жа раздзеле: “дзядзька Юдэ быў філосаф і ўдавец”). Узнікае вялікая тэма, апрадмечаная ў замене сапраўднага вяселля на “няўдалы шлюб”, шафы на зэдлік, “mazltov” на “gemozlt”.

Істотная рыса пісьма Кульбака – завужэнне слоўнай палітры: калі цягам некалькіх старонак з’яўляецца акцэнтаванае сэнсам слова, то яно, як правіла, з’явіцца побач яшчэ раз. Так было з “халэфам” – нажом для рытуальнага забойства жывёлы (“халэф” як нож разніка – і святло з прыадчыненых дзвярэй, што ляжалі ў форме “халэфаў” на зямлі). Не даючы псіхалагічны стан дзядзькі Юды (нам не паведамляюць, як габляваў дзядзька Юдэ – раз’юшана ці разгублена, але больш каштоўнае дае нам пісьменнік – механізм перажывання), Кульбак замяняе яго шафай-“almer”, сугучнай “almen” (удавец), і мы бачым, як дзядзька Юдэ сябе бачыць змалелым у сваіх вачах – філосаф – і ў просты зэдлік, мізэрны цяслярскі прадмет. Ён змалеў сам у сваіх вачах, і зрыфмаваў гэта ў змалелым услончыку. Гэта вельмі шчымлівы вобраз, які закараціў на сябе падзеі першага раздзелу трэцяй главы. Думаецца, калі Кульбак напісаў, што дзядзька Юдэ “быў філосаф і ўдавец (“almen”)”, то гэтае слова, праз прафесію дзядзькі, бліснула “шафай” (“almer”), і ён ужо ведаў, як скончыць раздзел.

Узнікае пытанне – а чаму раптам дзядзька задумаў зранку (у дзень, прызначаны “ціхаму вяселлю”) не куфар, не стол, не ложак – што вельмі лагічна, маючы на ўвазе маладую пару – а менавіта “шафу” (“almer”)? Перафармуляваўшы філалагічна пытанне, атрымліваем – чаму зранку ў свядомасці дзядзькі (як бачыць яе Кульбак), раптам актуалізавалася “шафа” (“almer”), якая знітавалася ў падсвядомасці з удаўцом (“almen”)? Дадамо – слова “шафа” ў паэме больш не сустракаецца. Герой сам гэта і патлумачыў, сыграўшы на скрыпцы: “аб тым, што цётка Гэсе пайшла прэч заўчасна са свету і ня мела шчасця пабыць пры дачцэ пад вясельным балдахінам”, вяселле выяўляе “наяўнасць адсутнасці” маці нявесты пустым месцам пад балдахінам. Гэта геніяльнае разрашэнне “аксюмараннага” сюжэта: супярэчнае адчуванне (пачуццё) палягае ў тым, што эмацыйны, афектыўны змест твору развіваецца ў двух процілеглых, але імкнучыхся да адной завяршальнай кропцы накірунках. У гэтай завяршальнай кропцы наступае як бы кароткае замыканне, якое разрашае афект: адбываецца пераўтварэнне, прасвятленне пачуцця. У логіцы гэтага раздзелу дзядзька Юдэ (і Кульбак за ім) атаясаміў сябе з шафай праз фанетычнае прыпадабленне, алітэрацыю.

Праблема перакладу – “шафу” Вольскага я пішу як “шкап-самотнік”, спрабуючы сумясціць мужчынскі род сталярнага вырабу і яго фанетычнае прыпадабненне ў ідышы да “удаўца”. Такі характэрны паэтычны прыём Кульбака – “распляценне” слова на два вобразы, слова пачынае “дваіцца”, зіхцець сэнсамі. Калі падчас высвятлення адносінаў паміж Цалкам і Тонькай хлопец курыць, то праз нястачу заўсёдных папіросаў ён дыміць “банкруткай” – што значыць самакруткай, але ж мы чуем у гэтым прысмак банкруцтва ягонага кахання. Перакладаць “самакруткай” значыць забіваць паэтычны вобраз. У самых ранніх вершах, напрыклад “Xasene” (“Вяселле”), Кульбак “удвойвае” вобраз:

Dos štibl hot men ojsgekalxt

(дом пабялёны, як нявеста)

Слова ў першым радку верша “ojsgekalxt” – выбельваць, вапіць (ад вапны, “kalken”), утрымлівае фанетычна “kale” – нявеста на ідышы, і просты вобраз “белага дома” набывае ўскладненне. Нявесты яшчэ няма, але дом-нявеста стварае адчуванне шырокага вобраза нявесты. У “Зэлмэнянах” глава “Вялікі тлум” (вясельная) завяршаецца як бы па-вясельнаму, як і трэба няўдаламу шлюбу. Дзядзька Юдэ крычыць:

– Vart, Ziške, du host nox nit gepokt un gemozlt, ba dir zajnen nox ojx faran texter!..

(– Чакай, Зішэ, ты яшчэ не пабіты воспай і не ашчасліўлены адзёрам, у цябе яшчэ таксама маюцца дачкі!..)

На вясельнай яўрэйскай цырымоніі, пасля таго, як жаніх-“xosn” разбівае шкляны келіх, усе прысутныя ўсклікаюць: “mazl tov!”. Уся цырымонія ў гэтай главе прысутнічае да дробязей, але прыпадоблена і расцягнута ў часе і прасторы (структуру яўрэйскага вяселля і яе пераламленне ў гэтай главе падрабязна разглядаю ў каментарах да перакладу, які рыхтую зараз). У канцы “ціхага вяселля” ёсць біццё шклянага посуду – дзядзька Юдэ бразнуў аб падлогу пляшку віна, і самы час прагучаць зычанню шчасця – “mazl tov!”. Яно і гучыць, аднак, паколькі “шлюб няўдалы”, то і зычанне дзядзька Юдэ выкрыквае адпаведныя: “gemozlt!” (што надта падобна ў складзенай сітуацыі да “mazl tov!”). Зразумела, калі доўга рыхтаваўся, калі віншаванні саспелі ў галаве і былі пакаштаваны на языку, то ў часе скандалу, калі ўсе стрымкі зняты, яно само вылятае словам, у адпаведна скручанай і спакутаванай форме.

Малюнкі А. Сарокі

Чаго дамагаецца Кульбак выбарам і ўжываннем слова “gemozlt”? Паставіўшы ў адмыслова выбудаваныя сувязі, прымусіць гучаць у ім другі сэнс. Узнікае люфт, зазор паміж прамым сэнсам і індуцыраваным сувязямі, “наведзеным”. Гэта інструмент працы хутчэй паэтычны, дзе вострае пытанне эканоміі слоўнага матэрыялу і месца.

Паэма “Зэлмэніада –Зэлмэнянер” складаецца з дзвюх роўных частак – і першая, і другая рыфмуюцца канцоўкамі: смерць бабы Башэ – смерць-пахаванне Цалкі (і двара). Толькі праз кампазіцыю тэксту Цалка пераўтвараецца ў галоўнага лірычнага героя. Вось яго лінія пункцірна: “дзядзька Юдэ зняў скрыпку, што вісела на сцяне…” – “Цалка ляжаў на ложку… Насупраць тырчэў вялікі цвік, і ў пыле пуката акрэслена месца, дзе некалі вісела дзядзькі Юды скрыпка. На сцяне вісела пустое месца ад скрыпкі (слова “вісела” Вольскі замяніў на “было”).” – “Ён павесіўся у доме на заходняй сцяне”.

“Вісела пустое месца” – калі на тое, геніяльней за “срэбную міску”. Менавіта вісячае пустое месца падказала Цалку, куды ісці засіліцца. Таму Кульбаку і спатрэбілася за 50 старонак да павешання ўбіць там тоўсты цвік. Перакладчыкі не бачылі, што Цалка ўклаўся ў контур пустога месца бацькавай скрыпкі, як у футарал. Скрыпка-чалавек знайшоў апошні прытулак. Гэта геніяльна. І каб не было сумніву, самую яркую каляровую пляму Кульбак ставіць побач са смерцю Цалкі, прычым, як звычайна ў яго – двойчы:

“Рэбзэвы двор падобны на старую сажалку, калі яе воды перагнілі. Зелень паміж вадой і звісаючымі галінамі, вадзяніста-хворае паветра, хоч залаты карась яшчэ хлюпне галавой у балота і тады зморшчыцца тоўстая, зялёная скура вады.

Раніцай канец канцоў знайшлі Цалела дзядзькі Юды мёртвым. Ён вісеў у доме на заходняй сцяне.”

Першы абзац у Вольскага апушчаны, у другім – адсутнічае “заходняй”. А між тым, які каларыстычны вобраз! Жывапісцы зразумеюць, што зялёны і залаты – гэта кантрастна-дапаўняльная пара колераў. У такім спалучэнні тэксту – ён наўпрост выносіць Цалку наверх, нарэшце пераўтварае ў страчанага залатога карася, што захлынуўся сваёй музыкай, і душа яго зноў становіцца ценем скрыпкі.

Яшчэ адзін цікавы cімвал – сані. Яны тройчы з’яўляюцца ў паэме, першы раз – на свіданні Бэры, калі ён кліча рамізніка ехаць у ЗАГС і глядзіць на гадзіннік. Зразумелы кантэкст чалавека, які тады ведаў ідыш – маецца на ўвазе прымаўка “a vogn iz a zejger – a šlitn iz a pejger” (“воз – гадзіннік, сані – мярцвяк”, так казалі некалі фурманы). Другое з’яўленне – калі Бэрэ здабыў сані, каб везці Хаелэ ў радзільню. Трэці раз – ужо зразумелая мастацкасць Кульбака – сані са сваякамі “гоя” Альшэўскага прыехалі да яўрэйскага сваяка дзядзькі Зішы, і той памірае на парозе свайго дома. Вось вам і “мярцвяк”. Схема жыцця: ЗАГС – нараджэнне – смерць.

Я не даследчык Бабеля, аднак лёгка заўважыць, што так кампазіцыйна, як Кульбак, Бабель не піша, і словы “па-паэтычнаму” не раздвойвае, а тады якая карысць ад іх атаясамлівання? Якая эўрыстычная каштоўнасць?..

Прозвішча Бабель паходзіць ад назову горада Бабілён, што азначае “вароты Бога”. Прозвішча Кульбака прынёс яму далёкі продак – нейкі Кульбак з далёкага нямецкага горада Кульмбах, “ручая вяршыні”. Бабель і Кульбак – амаль аднагодкі, першы нарадзіўся 13 ліпеня 1894 года, другі – 20 сакавіка 1896 года. Збліжаныя ў часе, яны такія далёкія адзін ад другога ў прасторы – і не ў геаграфічнай прасторы сваіх прозвішчаў, а ў прасторы літаратуры. Маем дыстанцыю паміж прозай – хай сабе даўкай і духмянай – і паэзіяй эпасу. Такія вось “храна-топы”.

***

Картины белорусского художника попали в фамильные галереи итальянских аристократов 

Апублiкавана 25.08.2017  14:54  Абноўлена 25-га ў 17:48 

Новы пераклад Мойшэ Кульбака!

М. Кульбак

ЗЭЛМЭНЯНЦЫ

(урыўкі з першай кнігі)

От гэта ёсць рэб Зэлмэлэвы двор.

Пазачасная мураванка з раскрышаным тынкам і два рады дамоў, поўных зэлмэлчыкаў. Маюцца яшчэ хлявы, скляпы, гарышчы. Гэта ўсё падобна да вузкай вулачкі. Улетку, як шарэла на дзень, дробны рэб Зэлмэлэ выходзіў от сюды ў голых сподніках. Тут ён цэглу перацягваў, тут ён з усімі сіламі гной на лапаце выносіў.

Адкуль паходзіць рэб Зэлмэлэ?

У сям’і прыйшлі да высновы, што ён паходзіць з «глыбі Расеі». Ва ўсякім выпадку, ён ужо тутака пабраўся шлюбам з бабай Бaшэ, якая тады, зразумела, была дзяўчынай, і тут яна пачала абдзецьвацца.

Баба Бaшэ, перадаюць, пладзілася зусім без рахубы, з нейкім шаленствам, і дзеці з яе чэрава атрымліваліся рослыя і чорныя, з шырокімі плечыкамі – запраўдныя зэлмэнянцы. Дзеці пазней пераходзілі ў рэб Зэлмэлэву падуладнасць. Мамкай ён аніяк не быў, ён крыху чакаў і затым аддаваў іх у рамеснікі.

Аднаго, Фолю, ён зрабіў гарбаром, калі таму не было дзесяці гадоў, дзеля нейкай справы з канём.

Не паспелі агледзецца, як і дзеці пачалі абдзецьвацца. Нявесткі прыйшлі з рознай пладавітасцю, таксама зяццё ўсялякае, новыя сілы, аж да таго, што суседзі з двара затурбаваліся. Усе хаціны былі напхатыя жвавымі, чорнымі зэлмэлчыкамі. Бялявых траплялася мала, як і між дзяўчат… Пара рудых прыйшла ўжо ў апошнія некалькі год. Якім чынам от гэтая рыжына ўбілася ў сям’ю, не высветлена і дасёння.

* * *

Зэлмэнянцы былі чорныя, касцістыя, з шырокімі нізкімі ілбамі. Зэлмэнянец мае мясісты нос. Зэлмэнянец мае ямкі на шчоках. Збольшага ён спакойны маўчун, што глядзіць на ўсё з боку, хаця ёсць таксама тут, пераважна паміж юнага пакалення, моцныя гаваруны і гаварухі, нават нахабнікі. Ды ў аснове гэта сарамлівыя зэлмэлчыкі, што падпалі пад чужы ўплыў і ўдаюць з сябе невядома што. Зэлмэнянцы цярплівыя, няма ў іх злосці. Яны маўчаць хмурна і весела, хаця таксама маецца асаблівы зэлмэнянскі стыль, што блішчыць, як жалеза.

Зэлмэнянцы выпрацавалі цягам пакаленняў уласны водар – гатунак мяккага павеву ад ляжалага сена з нечым яшчэ.

Здараецца ў вагоне, што габрэі едуць напакавана, пазяхаюць на халодны ранак. Раптам працірае габрэй вочы і пытае:

– Ці не будзеце вы рэб Зэлмэлэвы ўнук?

– Так, я рэб Зэлмэлэвы ўнук.

Габрэй совае рукі ў рукавы і едзе далей. Гэта ён у сне ўнюхаў рэб Зэлмэлэвы водар, хаця ніхто з горада аб тым пэўна не задумваўся; нікому зусім не выпадала думаць, што зэлмэнянцы маюць асаблівы водар.

Ёсць яшчэ ўласцівасць у сям’і, што характэрная пераважна для мужчын: дзе-які з рэб зэлмэлэўскіх любіць роўна так сабе ўздыхнуць, пры гэтым выпускае ён з вуснаў такое вясёлае, пяшчотнае іржанне, што магчыма падслухаць толькі каля стайні, дзе коні стаяць і жуюць авёс.

Гэта ўсё паказвае, што рэб Зэлмэлэ паходзіць аднекуль з сяла.

З гэтага відаць таксама, што рэб зэлмэлэўскія вельмі простыя, як бохан хлеба. Няма няплодных у сям’і, няма заўчасна памёрлых, за выняткам цёткі Гесі…

* * *

Калі паказаліся парасткі чацвёртага пакалення, рэб Зэлмэлэ пачаў збірацца ў адваротны шлях. Ён напісаў на вокладцы малітоўніка свой тэстамэнт, пакруціўся трохі часу без справы, і потым тáкі памёр.

Гэта быў просты чалавек. Тэстамэнт ён запісаў на ідышы, з адмысловымі гэбрайскімі слоўцамі, і як гэты малітоўнік валяецца зараз дзе папала, то варта тут, магчыма, запісаць тэстамэнт на памятку:

Панядзелак, кніга Выхад, года… (закрэслена).

Я рахую сам пры маім жыцці падзяліць для маіх дзяцей як павінна быць апасля ста гадоў маіх… Так павінна быць: мае дзеці застаюцца жыць у двары маім. Кавалак зямлі, што я маю, павінны прадаць, узяўшы за яго блізу чатырох соцень срэбных рублёў, і месца ў сінагозе павінны таксама прадаць, узяўшы за яго блізу ста пяцідзесяці срэбных рублёў, і ляжыць у мяне пад шостай цаглінай у печы, справа, таксама блізу тысячы срэбных рублёў. Павінны так падзяліць: сыну майму Ічу – сто пяцьдзясят срэбных рублёў, таму што ён, мой сын Ічэ, ужо ўзяў сто пяцьдзясят срэбных рублёў пад справаздачу на спадчыну за маім жыцці яшчэ, і сыну майму Зішэ – дзве сотні срэбных рублёў, і сыну майму Юду таксама дзве сотні срэбных рублёў, сыну майму Фолю таксама дзве сотні срэбных рублёў, і дачцэ маёй Хаі-Машы – сто срэбных рублёў, дачцэ маёй Матлі таксама сто срэбных рублёў, і дачцэ маёй Рашы таксама сто срэбных рублёў, і Гурвіцу павінны аддаць пяцьдзясят і дваццаць чатыры, што я тут ад яго ўзяў, каб даць сыну майму Ічу пад справаздачу на спадчыну за маім жыцці яшчэ, трэба яму аддаць. І пяцьдзясят і дваццаць чатыры срэбных рублі павінны даць на ахвяраванні, і астатнія для мяне на пакрыццё выдаткаў, каб правесці на вечны свет. І хатнія рэчы належаць жонцы маёй Соры-Башы. Пасля ста год маёй жонкі павінны дачкі ўсе ўтрох падзяліць, толькі дзве падушкі даць Ічавай дзяўчыне Хайцы. І так усё павінна падзяліцца паміж дачок, толькі мае адзенні павінны належаць сыном. Смушкавае футра павінен узяць, хто мае патрэбу, альбо па кіданню лёсаў той, каму выпадзе, толькі не сварыцца, усё павінна быць прыгожым чынам, і як я сам падзяліў, не чужыя павінны дзяліць. І павінны ўсе дабро атрымаць, асалоду і шчасце. Гэтага жадаю я ад усяго сэрца. Толькі пасля ста гадоў маіх павінны яны на мяне не забыць, хаця б пільнавалі памінальны кадыш сказаць, як ёсць магчымасць.

Ад мяне – Залмэн-Элье, сына Лэйбы Хвоста.

* * *

Баба Башэ на даволі год перажыла дзеда, і можна сказаць, што яна жыве яшчэ па-сённяшні-дзень. Праўда, не бачыць яна, як трэба, і не чуе яна, як трэба, і не ходзіць яна, як трэба, аднак абы яна жыла. Яна зрабілася падобная больш да старой курыцы, чым да чалавека, і яна не ведае нават, калі гэта ў нас неяк змяніўся свет.

Баба Башэ пераймаецца толькі сабой, і калі яна разважае, то гэта, магчыма, зусім шалёныя разважанні, зробленыя з цалкам іншай матэрыі, чым звычайныя думкі.

Здараецца ўвечары, што яна круціцца ў прыцемку, і раптам кажа да чырвонага гальштука ў пакоі:

– Мотэлэ, але чаму ты не ідзеш маліцца?

Чорны Мотэлэ, ад якога патыхае ўжо ціхенька сенам, падыходзіць, засуквае хустачку ад бабінага вуха і крычыць туды:

– Баба, я ёсць піянер!

Яна ківае галавой:

– Эгэ, эгэ, ён ужо памаліўся. Дзе ж ты памаліўся?

Улетку, калі баба Башэ выходзіць ужо ўва двор, сядзіць яна на парозе і не нарадуецца, калі бачыць, як з усіх дзвераў сыпяцца і сыпяцца зэлмэлчыкі, як чорны мак.

Свеціць вялікае сонца на новыя рэб зэлмэнскія парасткі.

* * *

Другое пакаленне зэлмэнянаў разгалінавалася на тры магутныя струмені і некалькі прытокаў. Слупамі сям’і былі здаўна і засталіся дасёння: дзядзька Ічэ, дзядзька Зішэ і дзядзька Юдэ.

Дзядзька Фоле ідзе асобна. Дзядзька Фоле ідзе сваім уласным, адасобленым, гарапашным шляхам у жыцці. Зэлмэнскі двор яму не падыходзіць, бо ён настойвае, што маленства яму тут спаскудзілі. Ён абжора, асабліва любіць картапляную бабку, і што за думкі ён носіць, не ведаюць, таму што ён іх не выказвае.

Астатнія ў сям’і ўжо драбната, дзе корань выглядзець цяжка, хаця яны таксама былі сфармаваны паводле рэб Зэлмэлэва вышэйшага нагляду і носяцца па свеце са сваім водарам.

Асобнае месца займае ў сям’і дзядзька Зішэ, што быў у двары залічаны ў арыстакраты. Ён таўставаты гадзіннікавы майстар з чатырохвугольным ілбом, з чатырохвугольнай барадой, хваравіты, або, магчыма, прыкідваецца хворым.

Даўней прыносілі яму расчытваць паперы. Дзядзька Зішэ вымаў лупу з вока, прасіў сядаць і прачытваў цярпліва слова за словам…

Ён меў добрае разуменне.

Галоўная цнота з яго чытання складалася ў тым, што прама на месцы даваў ён параду наконт гэтай «справы».

Кажуць, што ў ім таілася вялікая моц.

Дзве дачкі яму жонка, цётка Гітэ, прынесла на свет са значна большай цяжкасцю, чым гэта пасуе зэлмэнянам. Адна Тонькэ дзядзькі Зішы – чыстая зэльмэнянка, другая ўжо мае ў сабе крыху салодкай меланхоліі, што цётка Гітэ, не ў крыўду ёй, упырснула ў сям’ю. Трэба гэта цётцы Гіце дараваць, бо ўсе лічаць, што яна не вінаватая – яна паходзіць з рабінаў.

Што ж здарылася з цёткай Гесяй?

Наш горад тады ляжаў у гарматным агні. Гаспадыні з усяе вуліцы зачынілі хаціны і сышлі ўніз да рэб Зэлмэлэ ў склеп. Раптам цётцы Гесі закарцела курынага супу. Чаму? У даўкаце яна так доўга глядзела на рэб Ехэзкэла, разніка, пакуль ёй не захацелася таго супу. Схапіла яна курыцу, разнік выцягнуў вонкі халэф (рытуальны нож), і выйшлі ў двор рэзаць.

Гваздануў тады ў двары дзікі агонь, і выбіў ён шыбы, куды толькі дацягнуўся.

Потым сусед пагрукаў у склеп, што можна выходзіць. Цётка Геся ляжала спакойная і бледная, як быццам анічога не здарылася, побач з ёй ляжала барадой угору разнікова галава, і ён, уласна разнік, ляжаў на паваленым паркане з халэфам у руцэ.

Побач стаяла курыца і філасофствавала.

Пераклаў з ідыша Андрэй Дубінін (Мінск)

Ад рэдакцыі belisrael.info: просім улічыць, што праца над перастварэннем рамана, вядомага беларускаму чытачу як «Зельманцы», яшчэ працягваецца. Тое, што тут прапануецца, – накід, спроба зазірнуць у лабараторыю мастака…

Як можна бачыць з маргіналіяў, мастак і да перакладу падыходзіць па-мастацку. Слова самому А. Дубініну, які ўважае раман М. Кульбака за паэму:

«Дзіўнае – перакладчыкі не бачылі рыфмаў, нават на самай першай старонцы – дзе “do flegt er ibertrogn a cigl, do flegt er mit gor di kojxes trogn a ridl”, Кульбак гэтае рытмічнае паўторнае жыццё даў рыфмай, такое рытмічна-касмаганічнае быццё, якое круціцца вакол цэглы ды рыдлёўкі гною. У Віталя Вольскага: “рэб Зэлмэлэ, выходзіў сюды ў адных сподніках”, у Рахілі Баўмволь: “он перекладывал с места на место какой-нибудь кирпич, с превеликим усердием подбирал лопатой помёт”. Да ўсяго – знік указальнік “do” – “тут”, прычым двойчы. Сугучней Кульбаку будзе так: ”тут быў ён цэглу пераносіў, тут быў ён з усяе сілы гной на рыдлёўцы выносіў”. Такая рытмічна-касмічная завядзёнка, перададзеная граматычнай формай. Перакладчыкі на гэта не зважаюць, але гэта ёсць зместам і сутнасцю, форма ў Кульбака і ёсць зместам яго паэмы».

Дадамо, што 19 чэрвеня 2017 года ў Мінску (то бок сёння ўвечары!) плануецца сустрэча з А. Дубініным, дзе ён адкажа на ўсе пытанні, датычныя перакладу.

Апублiкавана 19.06.2017  06:29

***

З каментароў у фэйсбуку Уладзь Рымша Надзвычай мастацка якасны пераклад.
Чытаючы, увогуле цяжка паверыць, што гэта – пераклад, – настолькі дасканалая праца.  19.06 11:01