Tag Archives: Цодик Долгопольский

Яшчэ адзін артыкул Р. Бярозкіна…

Г. Бярозкін

ЯЎРЭЙСКАЯ СОВЕЦКАЯ ЛІТАРАТУРА БССР

Вялікая соцыялістычная рэволюцыя канчаткова вызваліла шматлікія народы былой царскай Расіі і дала ім свабоднае і шчаслівае жыццё.

Найярчэйшы дакумент новай чалавечай гісторыі – вялікая Сталінская Канстытуцыя запісала здабытыя крывёю народаў чалавечыя правы на жыццё, на працу, на асвету свяшчэннымі і недатыкальнымі.

Да ліку народаў СССР, упершыню далучаных Кастрычнікам, рукамі Леніна і Сталіна да творчай працы, да сапраўдна-чалавечага жыцця, адносіцца і яўрэйскі народ.

20 год Вялікай соцыялістычнай рэволюцыі – 20 год бесперапыннага росту эканамічнага дабрабыту яўрэйскіх народных мас, росту новай культуры, соцыялістычнай па зместу і нацыянальнай па форме. Бесперапынна расце яўрэйская совецкая літаратура – адно з яркіх праяўленняў агульнага росту яўрэйскай совецкай культуры.

Лепшыя творы Маркіша, Бергельсона, Квітко, Фінінберга, Галкіна добра знаёмы совецкаму чытачу. Праславуты «чалавек паветра» – прышчэмлены капіталізмам маленькі чалавек ужо не з’яўляецца асноўнай фігурай нашай яўрэйскай совецкай літаратуры: яму на змену ў жыцці і ў літаратуры прышоў другога гатунку «чалавек паветра» – Машкоўскі, Півенштэйн, лётчыкі, парашутысты, патрыёты соцыялістычнай радзімы.

Яўрэйская совецкая літаратура БССР з’яўляецца адным са звенняў у агульным ланцугу саюзнай яўрэйскай літаратуры. Лепшыя творы яўрэйскіх пісьменнікаў БССР – Аксельрода, Камянецкага, Э. Кагана, Фінкеля, Дзегцяра, Тэйфа, Даўгапольскага, М. Ліўшыца і інш. – ствараліся ва ўмовах жорсткай барацьбы з буржуазна-нацыяналістычнымі і трацкісцка-бухарынскімі лазутчыкамі ў літаратуры. Ворагі народа, якія прабраліся да кіраўніцтва літаратурным фронтам, прыкладалі ўсе сілы да таго, каб нашкодзіць нашай літаратуры. Яны ўзнімалі на шчыт контррэволюцыйныя паклёпніцкія кнігі, ганьбавалі лепшых совецкіх пісьменнікаў, адрывалі нашу літаратуру ад культурнай спадчыны яўрэйскіх народных мас, падрывалі работу з пачынаючымі і маладымі пісьменнікамі.

Яўрэйская совецкая літаратура БССР расце і мацнее. Наяўнасць у нашай літаратуры цэлага раду таленавітых паэтаў і празаікаў сведчыць пра яе бясспрэчны рост, пра магчымасць і неабходнасць прад’яўлення да яе самых высокіх патрабаванняў.

Віднае месца ў нашай літаратуры належыць таленавітаму паэту-лірыку Зеліку Аксельроду. Яго першая кніга вершаў (1932 г.) ацэнена ўсёй совецкай і літаратурнай грамадскасцю як адзін з лепшых твораў нашай паэзіі (насамрэч гаворка пра другую кнігу Зэліка Аксельрода пад назвай «Лідэр» – «Вершы»; першы яго зборнік вершаў, «Цапл»/«Трапятанне», выйшаў у Менску на 10 год раней – belisrael). Шчырасць і сумленнасць у сваім паэтычным звароце да соцыялістычнай рэчаіснасці, лірычная цеплыня і сардэчнасць у паказе асобных яе бакоў, майстэрства паэта-лірыка, – усе гэтыя якасці вершаў Аксельрода робяць іх выразным дакументам перабудовы дробна буржуазнага інтэлігента, які звілістымі шляхамі прышоў да адданай службы народу. У сваім раннім цыкле вершаў «Восень 1915» Аксельрод перадаў жудасную карціну імперыялістычнай вайны і разарэння народных мас. У больш позніх вершах пра Чырвоную Армію, пра рэволюцыйную Вену, пра падзеі ў Іспаніі, Аксельрод ідзе па далейшаму шляху арганічнага асваення сучаснай тэмы. Адначасна, Аксельрод распрацоўвае і тэмы традыцыйна-лірычныя (каханне, дружба), прымушаючы іх гучэць па-новаму. Варта ўказаць З. Аксельроду на тое, што часта ў сваіх вершах ён застаецца «па-інтэлігенцку» сузіральным, што спрыяе выражэнню эмацыянальнага, дзейснага верша ў верш бытаапісальны, вялы, маладзейсны. Паэтычнае самаўсведамленне З. Аксельрода павінна быць пашырана да межаў шырокага свету соцыяльнай барацьбы. Паэт павінен у далейшым актыўна ўключыцца ў работу па стварэнню палітычнай лірыкі.

У галіне паэзіі працуе таксама Г. Камянецкі. У лепшых сваіх вершах пра грамадзянскую вайну («Развітанне», «Як воды шумныя»), пра соцыялістычнае будаўніцтва («Балада пра электрастанцыю»), у вершах пра смерць друга-комсамольца, у іранічных «пісьмах Пілсудскаму» і «Ньюёркскай цёшчы» Г. Камянецкі выступае спелым паэтам са сваёй рэзка-акрэсленай творчай індывідуальнасцю. Характэрная рыса лепшых вершаў Камянецкага мэтаімкненная рэволюцыйная рамантыка і мяккі лірызм. Значна слабей тыя вершы, у якіх гэты рамантычны голас паэта гучыць прыглушана. Кніга Г. Камянецкага «Прамым шляхам» – адна з лепшых сведчанняў росту нашай паэзіі.

Вялікую кнігу вершаў і паэм некалькі гадоў таму назад выдаў паэт М. Тэйф. У ёй побач з цэлым радам вершаў ідэйна-шкодных, упадніцкіх, мастацка слабых ёсць вялікая колькасць і жыццесцвярджаючых, насычаных фальклорам вершаў і паэм. Вершы Тэйфа пра комсамол, пра Ботвіна, пра грамадзянскую вайну, верш «Ураджай у краіне» з’яўляюцца творчымі ўдачамі паэта.

Творчы шлях паэта М. Ліўшыца – шлях ад абстрактнай рамантыкі да рамантыкі рэволюцыйнай. Заместа абстрактна-«філасофскага» апявання жыцця, прышла сапраўдная паэтычная канкрэтнасць і лірызм. Да ХХ-годдзя Кастрычніка Ліўшыц напісаў цыкл вершаў пра радзіму. Заключаючы цыкл, верш пра Сталіна з’яўляецца поўнацэнным выражэннем пачуцця бязмежнай любові да нашага бацькі, правадыра і друга.

Сярод маладых паэтаў варта адзначыць М. Грубіяна, Р. Рэйзіна, Г. Шведзіка, Л. Талалая, Р. Боймволь, Х. Мальцінскага, З. Тэлесіна і інш.

Большая частка вершаў маладога паэта Р. Рэйзіна напісана на тэму перавыхавання ўчорашняга беспрытульнага-праванарушальніка ў актыўнага будаўніка соцыялізма. У апошні час Рэйзін напісаў вялікую паэму пра новую Канстытуцыю і яе творца геніяльнага Сталіна.

Вершы пра Чырвоную Армію, пра новае, калгаснае жыццё, піша Л. Талалай. Нядаўна вышла з друку кніга вершаў маладой паэтэсы Р. Боймволь, у якой побач з вершамі інтымна-лірычнага характару ёсць і вершы пра «Чэлюскіна», пра гераічных стратанаўтаў.

Значна меншых поспехаў дасягнула наша проза. Колькасць твораў, якія з’явіліся за апошні час, значна ўступаюць ліку твораў паэтычных. У гэтым, быць можа, адзін з вынікаў шкодніцкай работы былога «кіраўніцтва».

Многа гадоў працуе ў нашай літаратуры старэйшы празаік Ц. Даўгапольскі. У мінулым ён дапускаў грубыя палітычныя памылкі бундаўскага характару. У далейшай сваёй творчай рабоце Ц. Даўгапольскі рашуча выпраўляў свае памылкі. Добра знаёмы нашаму чытачу раман Даўгапольскага «Шоўк», прысвечаны Магілеўскай шаўковай фабрыцы. У рамане, аднак, ярка відзён асноўны недахоп творчасці Ц. Даўгапольскага – натуралістычнае капіраванне жыцця і недавер’е да мастацкага вымыслу.

Два зборнікі навел і гумарэсак выдаў малады таленавіты празаік Эля Каган. Своеасаблівасць яго апавяданняў – лірызм і гумар. Лепшай яго навелай з’яўляецца «Горад без цэркваў», у якой Э. Каган цёпла і пераканаўча паказаў вясковага хлопца Васюткіна, які прышоў у новы горад домнаў, маладосці, цыркаў, у «горад без цэркваў» – Магнітагорск. Цэлы рад добрых навел прысвяціў Э. Каган Чырвонай Арміі («На манеўрах», «Рэвальвер будзе страляць»).

Знамянальнай падзеяй нашай літаратуры бясспрэчна з’явіцца кніга У. Фінкеля, напісаная на матэрыяле жыцця і творчасці буйнейшага яўрэйскага класіка Шолам-Алейхема. У. Фінкель прарабіў вельмі важную работу па вызваленню бессмяротнай спадчыны вялікага пісьменніка ад груба-соцыялагічных тлумачэнняў. Кніга напісана ў плане мастацкай біяграфіі.

Выдатнай з’явай нашай прозы трэба прызнаць першую кнігу апавяданняў маладога таленавітага празаіка М. Дзегцяра – «Будаўнікі». М. Дзегцяр прынёс цэлы рад свежых тэм соцыялістычнага будаўніцтва, новага мястэчка, росту новага чалавека. У лепшых сваіх апавяданнях малады празаік праявіў сябе таленавітым навелістам з вялікай цягай да гранічна-канкрэтнага бытавога матэрыялу.

Трэба адзначыць некалькі кніг юмарэсак празаіка Л. Кацовіча.

З такімі рэзультатамі прышла яўрэйская совецкая літаратура БССР да 20-годдзя Вялікай соцыялістычнай рэволюцыі. Дасягнутае ёю – толькі частковая рэалізацыя тых велізарнейшых патрабаванняў, якія прад’яўляе наш народ да совецкай літаратуры.

(«Літаратура і мастацтва», 16.11.1937)

З родзічамі ў 1937 г. (Р. Бярозкін – злева)

Апалены й надломлены

Бярозкінскі артыкул 1937 г. розніцца ад тых, што раней перадрукоўваліся з «ЛіМ»а (1939, 1940 гг.) – ён перагружаны ідэалогіяй. Магчыма, замова ішла ад рэдакцыі газеты, а мо ад іншых, вышэйшых інстанцый. Ды больш цікавіць мяне пытанне, чаму Рыгор Бярозкін згадзіўся падрыхтаваць – або падпісаць – развагі пра «ворагаў народа». Ён жа яшчэ не займаў адказных пасад і нават не з’яўляўся членам Саюза пісьменнікаў, а быў студэнтам Менскага педінстытута, якому зніклы ў верасні 1937 г. «вораг» Ізі Харык (старшыня яўрэйскай секцыі СП БССР і рэдактар часопіса «Штэрн») з 1935 г. адкрыў шлях у названы часопіс.

Артыкул-«даклад» да 20-годдзя кастрычніцкай рэвалюцыі даручыць 19-гадоваму Бярозкіну маглі па камсамольскай лініі, а ён збаяўся адмовіцца і/або палічыў, што нехта іншы адлупцуе арыштаваных у чэрвені-верасні 1937 г. Бранштэйна, Кульбака, Харыка яшчэ мацней… Дапускаю, што ўвесь даваенны час малады літаратар адчуваў сябе «клеймаваным» праз тое, што бацька яго быў актыўным бундаўцам (як пісаў Анатоль Сідарэвіч са слоў Юліі Канэ, Шлёму Бярозкіна арыштавалі ў пачатку 1920-х гг.). Ад сацыяльнага паходжання залежала калі не жыццё, то кар’ерны рост моладзі; што б ні дэкларавалася «зверху», дзеці за бацькоў у сталінскія гады амаль заўсёды адказвалі. Бярозкіну пашэнціла, што яго прынялі ў Магілёве на рабфак, а потым у Менску – на літаратурны факультэт педінстытута.

Згадка супрацоўніцы Акадэміі навук БССР пра пачатак 1930-х гадоў i Мойшэ Кульбака: «Калі Кульбак заходзіў да нас у кабінет, адразу рабілася весела. Але я ад яго нацярпелася – ён дражніў мяне “рабінскай дачкой”. Гэта было небяспечна: калі б такія жарты пачуў нядобразычлівец, мяне маглі б выгнаць з Акадэміі». Тая ж Соф’я Рохкінд (1903–2000) распавядала мне, што пасля 1917 г. не помніць ніводнага дня, калі б не было страшна. Прыкладна тое ж пра сталінскі час казаў на схіле жыцця сын чашніцкага меламеда Гірш Рэлес (1913–2004), які ў сярэдзіне 1930-х ледзь утрымаўся ў тым самым Менскім педінстытуце пасля даносу нядобразычліўцаў. За Рэлеса тады заступіўся Ізі Харык.

Нехта заўважыць: Бярозкін – выдатны літаратурны крытык, пасля вайны ён пісаў пра Харыка і Кульбака іначай, нават у артыкуле 1937 г. ёсць талковыя месцы, дык навошта варушыць мінулае, пагатове ў час, калі адзначаецца стагоддзе літаратуразнаўцы… Але, па-мойму, юбілей – не толькі для хваласпеваў; гэта й нагода для асэнсавання біяграфіі юбіляра, для здабыцця карысных урокаў на будучыню.

Вечная ўдзячнасць Рыгору Бярозкіну за тое, што ён смела змагаўся супраць нацыстаў; адчуваю павагу да яго цяжкага лёсу ў 1940–50-х гадах («з пекла ў пекла»)… Аднак пасля рэабілітацыі ён, відаць, не здолеў вытруціць з сябе страх перад сістэмай і часам паводзіў сябе зусім не гераічна.

У бярозкінскіх прадмовах да зборнікаў Харыка (Мінск, 1958 і 1969; Масква, 1971) і Кульбака (Мінск, 1970) дратуюць эўфемізмы: «Харык памёр у 1937 годзе» і «Майсей Кульбак трагічна загінуў 17 ліпеня 1940 года». Асабліва «памёр» – як быццам ад грыпу ва ўласным ложку. Разумею, што так было прынята пісаць, але ж ад чалавека, які ў чэрвені 1941 г. сам ледзь не загінуў ад сталінскай кулі, а пасля другога арышту ў жніўні 1949 г. колькі гадоў «араў» на «будоўлях народнай гаспадаркі» (у Карагандзінскай і Омскай абласцях), я міжволі чакаў іншага. У пасмяротнай кнізе Бярозкіна «Паэзія – маё жыццё» (Мінск, 1989) нехта ўсё ж паправіў «Харык памёр» на «Харык загінуў».

Агулам, трагічны вопыт Рыгора Бярозкіна не знайшоў непасрэднага адлюстравання ў яго кнігах; архівіст Віктар Жыбуль пацвярджае, што і ў фондах БДАМЛМ няма рукапісаў Бярозкіна, дзе закраналася б тэма ГУЛАГу. Засталіся хіба яго гаркавыя досціпы накшталт: «Дрэва пасадзіш – вырасце друг. Друга пасадзіш – вырасце дрэва». Папраўдзе, даробак Аляксандра Салжаніцына з ягонымі антысталінскімі кнігамі-перасцярогамі 1960-х гадоў куды больш важкі. А былі ж і іншыя аўтары, якія не чакалі «перабудовы», каб распавесці пра мярзоты сістэмы; Варлам Шаламаў, Юрый Дамброўскі… У Беларусі Рыгор Кобец (1898–1990) у 1964 г. напісаў аповесць пра лагерны быт «Ноеў каўчэг» – і дажыў да яе апублікавання (1989). Дзіцячы пісьменнік Вісарыён Гарбук (1913–1986) ва ўступе да кнігі нялагерных апавяданняў «Лицо в полоску» (Мінск, 1967) згадаў свой лёс, няхай і коратка:

І дадаў: «Толькі па начах гэтыя лагеры дагэтуль турбуюць мяне ў снах».

Вядома, я не стаўлю Гарбука і Кобеца ў прыклад Бярозкіну, проста хацеў бы адзначыць, што і ў БССР 1960-х выкрыццё сталінскіх жахаў не абавязкова цягнула за сабой новыя рэпрэсіі.

Беларуска-ізраільскі празаік Барыс Казанаў (1938–2016) у 1990-х гг. выдаў «Раман пра сябе», дзе іранічна выведзены, сярод іншых, супрацоўнік часопіса «Нёман» Бярозкін: «Яўген Васілёнак… атрымаў у сваё распараджэнне “Нёман”… Я з ім павітаўся ледзь не па-прыяцельску, а – як ускочыў з крэсла Рыгор Бярозкін! Пакуль з ім размаўляў Васілёнак, непрыгожа стаяў Рыгор Саламонавіч, карабацячы сваю постаць дагодлівым выгінам. Назіраючы тое не раз, я не мог зразумець: чаму трэба стаяць не прама, а крыва? Ці ты можаш страціць ласку, пазбыцца крэсла?» Эпізод адносіцца да сярэдзіны 1960-х. Думаю, доля ісціны ў мастацкім партрэце, намаляваным Б. Казанавым, была… Вось і Уладзімір Мехаў прыпамінаў пра Бярозкіна:

Ён быў чалавекам, моцна апаленым лёсам, і да такога стану рэчаў не мог заставацца абыякавым. Лёгка ўпадаў у іпахондрыю: здаралася, з нікчэмнай нагоды. Помню, у газеце «Звязда» з’явіўся непрыязны, тэндэнцыйны, з адзнакамі вельмі павярхоўных, шкалярскіх ведаў тэмы, пра якую аўтар узяўся разважаць, – водгук на кнігу Бярозкіна, здаецца, пра Багдановіча. Здавалася б, што табе, Бярозкіну, з тваёй вагавай катэгорыяй у літаратуры наскок слабенькага зайздрослівага чалавечка! Дык не – пацямнеў, панурыўся, стаў часцей, чым звычайна, выходзіць з працоўнага кабінета на перакуры.

– Валодзя, я ўжо навучаны  – гэта нядобры знак. Будуць саджаць!

Няйначай душэўныя траўмы давялі Бярозкіна да таго, што ў 1970 г. ягоны подпіс з’явіўся пад «Гнеўным пратэстам», дзе – цалкам у духу брэжнеўска-андропаўскай прапаганды – праводзіліся аналогіі паміж нацыстамі і «ізраільскімі мілітарыстамі». З «Літаратуры і мастацтва» 10.03.1970 рэпрадукую тут пару абзацаў і спіс падпісантаў.

Каб вялося чыста пра зварот супраць вайны – такой бяды, але ў ім гаварылася і пра «свабодалюбівыя арабскія народы», падтрымку іх «мужнай барацьбы» супраць «захопніцкіх дзеянняў ізраільскай ваеншчыны». Між тым у пачатку 1970 г. кіраўнікі арабскіх краін (асабліва «Гамаль Абдэль-на-ўсіх-Насер») і іх падначаленыя былі фактычна аднадушныя ў тым, што Ізраіль трэба сцерці з твару зямлі. Ні намёку на крытыку егіпцяніна, «героя Савецкага Саюза», у газетным звароце, ясная рэч, няма; пра шматлікія антыізраільскія – а найперш антычалавечыя – тэракты розных «франтоў вызвалення Палесціны» таксама ні слоўца.

Валянцін Тарас у сваіх мемуарах «На выспе ўспамінаў» сведчыў, што кулуарна Бярозкін спачуваў Ізраілю пасля Шасцідзённай вайны 1967 г. Тое, што Бярозкіна ў 1969 г. зволілі з пасады загадчыка аддзела «Літаратуры і мастацтва», а трэ было забяспечваць сям’ю, нямала тлумачыць у яго паводзінах. І ўсё ж балюча за літаратара, які думаў адно, рабіў другое… Па-дзеля мяне, задорага заплаціў Рыгор Саламонавіч за кампрамісы з савецкай уладай – зрэшты, як і многія іншыя яўрэі ды неяўрэі.

Вольф Рубінчык, г. Мінск

wrubinchyk[at]gmail.com

Ад рэд. belisrael.info. Не ўсё бясспрэчна ў тэксце нашага пастаяннага аўтара – палітолага па адукацыі. Запрашаем да дыскусіі чытачоў, найперш гісторыкаў, літаратуразнаўцаў, культуролагаў.

Апублiкавана 22.07.2018  20:20

125 гадоў паэта Элі Савікоўскага

Паэт Эля (Ілья Якаўлевіч) Савікоўскі нарадзіўся 20.01.1893 у мястэчку Палонка Баранавіцкага павета Гродзенскай губерні. Памёр 11.05.1959 у Мінску.

* * *

Гірш Рэлес. Ён быў сярод першых

У пачатку 1920-х гадоў, калі ў Беларусі толькі з’явілася савецкая яўрэйская прэса, сярод яўрэйскіх пісьменнікаў у Мінску вылучаліся Эля Савікоўскі і Мойшэ Юдовін. Эля Савікоўскі ў той час быў адным з найбольш пладавітых паэтаў. У 1923 г. выйшла яго кніга вершаў “Фарместэніш” (“Навыперадкі”). Нягледзячы на тое, што малады паэт выхоўваўся ў рэлігійным духу, шмат гадоў вучыўся ў ешыве, ён прыняў новае жыццё з радасцю і энтузіязмам і асудзіў стары рэлігійны быт.

У 1920 годзе, калі маладая савецкая рэспубліка вяла змаганне з ворагамі, Савікоўскі ў адным з вершаў пісаў:

Свет стаіць – гарматай цэліцца ў мяне,

Хоча ўкласці ніц на брук,

Точыць сваю шаблю-зуб

На мяне.

А я – іду ўперад,

А я – іду ўперад?

Заганяю далеч дзікую ў аброць,

Быццам раскілзанага каня.

Што такое час і чым ёсць плоць,

Калі пеніцца ад націску зямля? (…)

Палі дні зняможаны да ног,

Просіць прабачэння ноч.

Ты замкні сваю крывую крамку, Бог,

Выстаў клунак з ліхам за ламаны грош.

Тоўстымі рукамі неба я буру,

Нанізаў абрыўкі неба на кап’ё.

…Волат змею ў блізкае раннё

Молатам раздушыць галаву.

Вершы Элі Савікоўскага ў той час былі прасякнуты імпэтам і пафасам. У іх адчуваўся ўплыў футурыстаў і сімвалістаў. Яны часта друкаваліся з уласнымі “кампазіцыямі” паэта. Як кажуць знаўцы, у Савікоўскага такі было моцнае музычнае чуццё (у 1930-х Э. Савікоўскі вучыўся ў беларускай кансерваторыі, сябраваў з М. Аладавым, А. Багатыровым. – перакл.). У 1920-х яго вершы часта спяваліся на школьных вечарынах, уключаліся ў праграмы самадзейных калектываў, і нават прафесійныя спевакі мелі іх у сваіх рэпертуарах.

Выявы і факсіміле Э. Савікоўскага – іўрыт, ідыш

Да “вопытнага паэта” тады нясмела завітваў кучаравы хлопец, які падпісваў свае першыя вершы псеўданімам “І. З. Зембін”. Час ад часу разам з Харыкам прыходзіў у рэдакцыю зусім юны бялявы хлапчук, эвакуіраваны з Панявежыса, – Зэлік Аксельрод. Ён прыносіў вершы для газеты “Дэр векер”. Эля Савікоўскі падбадзёрваў пачаткоўцаў:

– Пішыце, хлопцы, з цягам часу будзеце сапраўднымі паэтамі.

Праз пару гадоў вучні пераўзышлі настаўніка. Ля штурвалу маладой ідышнай літаратуры ў Беларусі сталі Ізі Харык, Зэлік Аксельрод, Яша Бранштэйн, Хезкл Дунец. Прыкметнае месца заняла і група пачаткоўцаў з газеты “Юнгер арбэтэр” – Мойшэ Тэйф, Гірш Каменецкі, Хаім Ласкер, Мендл Ліфшыц і іншыя. А паэт Эля Савікоўскі застаўся як бы “у ценю”.

Сціплы Савікоўскі не наракаў на лёс. Наадварот, ён захапляўся тым, як яўрэйская літаратура расквітнела за пару гадоў. І пры гэтым дабрадушна пасміхаўся вачыма праз свае драцяныя акуляры.

Калі Ізі Харык, стаўшы галоўным рэдактарам часопіса “Штэрн”, звяртаўся да Савікоўскага па вершы для часопіса, той адказваў:

– Як-небудзь паспрабую штосьці накрэмзаць…

Між іншым, Харык усе гады ставіўся да Савікоўскага з пашанаю і моцна любіў яго. З боку гэта выглядала трохі дзіўна: вядомы паэт глядзіць “знізу ўверх” на малавядомага, які да таго ж друкуецца дужа рэдка. А калі Савікоўскаму радзілі: “Ну і ну! Чаму ж не нясеце ў “Штэрн” сваіх вершаў? Харык жа канечне іх надрукуе”, – ён адказваў: “Вось таму і не нясу. Харык не адмовіць нават тады, калі гэтыя вершы акажуцца слабымі. Я не хачу карыстаць з такой магчымасці”…

Матэрыяльна Савікоўскі быў забяспечаны. Ён працаваў бухгалтарам і дасягнуў вялікіх поспехаў у сваёй справе. У канцы 1920-х гг. ён стаў галоўным бухгалтарам рэспубліканскай будаўнічай арганізацыі. Аднак з літаратурай сувязей не парваў. Праўда, яго рэдка бачылі ў рэдакцыях і ў пісьменніцкіх суполках, але ён выкарыстоўваў кожную вольную хвіліну для творчасці. Яго творы з’яўляліся і ў перыёдыках, і асобнымі кніжкамі.

Адна з падзабытых публікацый Э. Савікоўскага – верш, прысвечаны амерыканскаму пісьменніку Аўрому Рэйзену. Менская газета “Акцябер”, 1928.

У 1928 г. выйшла яго кніжка вершаў-спеваў для дзяцей школьнага веку. Вершы суправаджаліся ўласнымі мелодыямі Савікоўскага. У 1929 г. убачыла свет п’еса “Эрдлінг” (“Зямельнае”), у 1934 г. – знакамітая дзіцячая п’еса “Папірэнэ тойбн” (“Папяровыя галубы”).

Я лепей пазнаёміўся і пасябраваў з Савікоўскім акурат пасля вайны, калі з яўрэйскіх пісьменнікаў у Мінску апынуліся фактычна мы двое.

Уры Фінкель са сваёй сям’ёй тады жыў у Ракаве. Часта прыязджаў у Мінск Цодык Даўгапольскі, але пастаянным яго месцам жыхарства быў Віцебск. Даўгапольскі любіў раз’язджаць і часцей за ўсё бываў у Ленінградзе, дзе жыла яго дачка. Вельмі часта наведваў ён і Маскву, адкуль прывозіў навіны ў Мінск і пры сустрэчы расказваў, што чутно ў яўрэйскіх пісьменнікаў у Маскве, Кіеве і Адэсе. У Мінску тады жыў гісторык і даследчык літаратуры Лейма Разенгойз, але ён днямі сядзеў у навуковым аддзеле бібліятэкі імя Леніна – збіраў матэрыялы для манаграфіі “Яўрэйская гісторыя ў святле марксісцкага светапогляду”. Над гэтай манаграфіяй ён працаваў шмат гадоў, але завяршыць яе не паспеў – калі Разенгойз сядзеў у бібліятэцы, у яго здарыўся інсульт. Яго адвезлі ў шпіталь, адкуль ён ужо не вярнуўся. Паэт Піня Плоткін ужо жыў у Бабруйску, але з ім мы сувязі не мелі. Толькі з Савікоўскім я меў магчымасць сустракацца і гутарыць пра нашу яўрэйскую літаратуру.

Час ад часу ў выхадны дзень я яму тэлефанаваў:

– Ці не жадаеце глынуць трохі свежага паветра?

– А чаму ж не?

У парку Горкага ў нас была любімая лаўка. Ён прыходзіў да яе з пакункам, і я ўжо ведаў, што там былі яго апошнія вершы і ноты.

– Ну, заспявайце што-небудзь! – прашу яго.

Ён дастае гросбух, куды запісваў свае новыя вершы (дарэчы, гэта было яго звычкай – запісваць вершы менавіта ў бухгалтарскія кнігі).

– Адразу відаць, што Вы – бухгалтар, – кажу я яму.

Ён пасміхаецца і пры гэтым выцірае драцяныя акуляры, якія часта саслізгваюць на канчарык носа. Тады ён павольна папраўляе іх, дастае з кішэні камертон, грукае ім па ствале дрэва, прыкладвае да вуха, хвіліну прыслухоўваецца і пачынае спяваць слабым, але прыемным голасам:

Ля дарогі дрэўца

Стаіць адно на поле.

Танюсенькае дрэўца,

Нізкае, слабое.

Гне яго вятрыска,

Агаляе ўдоўж.

Град дзярэ, як брытва

І лупцуе дождж.

Дрэўца ля дарогі,

Хто цябе прывеціць?

Аднаму ж і дрэўцу

Цяжка жыць на свеце…

– Ну? – пытаецца ён, калі сканчае спевы. І ў вачах яго – цікаўная ўсмешка. Што верш, што мелодыя выйшлі вельмі ўзрушлівыя, але ж яшчэ не зажылі раны, яшчэ свежыя ўспаміны пра фашысцкую навалу… І я прашу яго:

– Зараз давайце штосьці весялейшае.

– Вам не спадабалася? – расчаравана кажа ён.

– Не, якраз спадабалася. Толькі ж і без таго многа горычы…

Ён пачынае гартаць гросбух.

– Ну вось, маю тое, чаго Вы хочаце.

Міма праходзіць парачка. Савікоўскі чакае, пакуль яна пройдзе, зноў дастае камертон, грукае ім аб дрэва і хвілю слухае водгук. І вось ён спявае новую песню:

Прыйшоў ясны дзень – той, што лепшы ад лекаў,

Ён ззяе навокал ружовасцю шчок.

Не грызі сябе, дружа, за шчасцем не бегай,

А збяры ўсе турботы, зашый у мяшок,

Ды нясі іх далей у пустэльнае поле,

Раскладзі там касцёр і дашчэнту спалі,

А калі цябе ўзімку заспее нядоля,

Ты ў палонку яе у мяху зацягні.

Потым рукі абмыеш халоднай вадою,

Акурат як брыдоту якую чапаў,

Тройчы сплюнь – і свабоднай няспешнай хадою

Руш, куды табе трэба, ды крок цвёрда стаў.

Твой светлы настрой ўжо ніхто не саб’е,

Будзеш ты знаўцам і творцам сябе.

– От і я так думаю. – кажу яму.

– Шкада, што няма піяніна, – адгукаецца ён з прыкрасцю, – пад акампанемент атрымалася б нашмат лепей.

Я пытаюся:

– А на рабоце ведаюць, што Вы паэт і кампазітар?

– Яшчэ чаго не хапала! Я б адразу страціў увесь аўтарытэт…

З цягам часу гурток яўрэйскіх пісьменнікаў у Мінску крыху пашырыўся. Вярнуліся з няволі Айзік Платнер, Гірш Каменецкі. Уры Фінкель з сям’ёй перабраўся з Ракава ў Мінск. Савікоўскаму стала з кім пагутарыць на літаратурныя тэмы і апрача мяне.

Апошні раз я бачыў Элю Савікоўскага зімою 1959 года. Мы сустрэліся ў букіністычнай кнігарні. Выглядаў ён кепска: твар бледны, стомлены.

– Што Вы на мяне так глядзіце? – усхвалявана спытаўся ён.

– Проста даўно не бачыў.

– Калі прыйдзе вясна, зноў пабачымся ў парку ля нашай лавачкі, тады я Вам выдам “творчы аччот”…

Але сустрэцца каля нашай любімай лавачкі нам ужо не давялося. У адзін веснавы дзень Элі Савікоўскага не стала. На жаль, я не прыйшоў на пахаванне, бо быў у камандзіроўцы.

Мінула 14 гадоў пасля яго смерці. І вось веснавой раніцой у нядзелю нехта бомкае мне ў дзверы. Прыадчыняю іх і стаю ў здзіўленні: Эля Савікоўскі! Тая самая ўсмешка на губах, той самы добразычлівы позірк – праўда, вочы без драцяных акуляраў. У руках – той самы пакунак, з якім Эля выходзіў у парк. Заўважыўшы маю разгубленасць, чалавек пытаецца:

– Здаецца, я Вас напалохаў?

Той самы голас! Я аж спруцянеў ад нутранага холаду.

– Я – Савікоўскі, заяўляе ён.

Усё стаю, як Голем.

– Вы ж ведалі майго тату?

Толькі тады я змог нешта сказаць:

– Дык значыць, Вы яго сын? Ну што ж, заходзьце, заходзьце.

Калі ён сеў за стол і, на манер бацькі, з усмешкай развязаў пакунак, я адразу ж прыкмеціў знаёмыя бухгалтарскія кнігі.

– Сёлета спаўняецца 80 гадоў з дня нараджэння майго бацькі. Мне б хацелася, каб Вы пра яго ўспомнілі ў часопісе “Саветыш Геймланд”. Вы ж яго добра ведалі…

Я гартаю бухгалтарскія кнігі Элі Савікоўскага. Там – больш за 50 вершаў, створаных ім пасля вайны. Так, ён быў сапраўдным паэтам і кампазітарам, які ўнёс сціплы, але адметны ўклад у магутную плынь яўрэйскай літаратуры.

Гірш РЭЛЕС

(Пераклаў з ідыша Вольф Рубінчык паводле часопіса “Саветыш Геймланд”, Масква, № 11, 1973. Упершыню пераклад апублікаваны ў зборніку Э. Савікоўскага “Likhtikajt”/“Зіхаценне” – Мінск: Шах-плюс, 2008, с. 58–61. Гэты зборнік, як і іўрыцкі 2009 г., убачыў свет дзякуючы дапамозе ўнучкі паэта Сафіі Зіноўеўны Савікоўскай).

* * *

Цікавай фігураю ў яўрэйскай перадрэвалюцыйнай культуры быў паэт-песеннік і кампазітар Элі Савікоўскі. Пэўны час ён жыў у Варшаве, дзе зблізіўся з І. Л. Перацам, там жа пачаў друкавацца. Э. Савікоўскі збіраў фальклор, ствараў песенныя тэксты і складаў для іх музыку, многа пісаў для дзяцей (на ідыш і на іўрыце). Пасля рэвалюцыі, адмовіўшыся ўступаць у савецкія творчыя саюзы, друкаваўся рэдка, таму большая частка спадчыны паэта і кампазітара засталася неапублікаванай (з артыкула Фелікса Баторына “Рэвалюцыя. Рэпрэсіі. Адраджэнне” ў газеце “Літаратура і мастацтва”, 20.03.2015).

Апублiкавана 21.01.2018  00:58

А. АСТРАВУХ ПРА Р. БАРАДУЛІНА

Сьпелая (бз)дуліна на вушацкім здубавецьці, або юбілей дзедзі Інькі вачыма ўнучкі Дамінічкі

На маім стале ляжаць чатыры кніжкі Рыгора Іванавіча Барадуліна: “Як воўк калядаваў”, “Збор твораў” (4-ты том), “Здубавецьця” і “Дуліна ад Барадуліна”.

Пільна ўглядаюся ў кожнае слова Дзядзькі Рыгора, дзедзі Інькі, у кожны фотаздымак, у кожны малюнак. Марна спрабую азначыць, акрэсьліць, сфармуляваць для сябе гэтую зьяву.

Ля маіх ног гуляецца і гэтак жа пільна сочыць за маімі рухамі мой, блізу трох гадоў, сын Радзім. Ён спрабуе паўтарыць мае рухі, грымзоліць адабранай у мяне ручкай па сьцягнутай са стала паперы:

– Тата, я ўжо напісаў!

– Малпа! – адгукаюся я й зноў і ўздоўж і ўпоперак, як той кнур, рыю барадулінскую бульбу…

Шукаю “фармулёвачкі”: з аднаго боку – Народны паэта Беларусі, “Купала нашых дзён, паэт-лірык, жывы клясык, Чарадзей Слова” (Л. Баршчэўскі), “сівабароды Сымон-музыка” (А. Пашкевіч), “Ляўша” (А. Шатэрнік), “Намесьнік Быкава на зямлі” (Р. Сітніца), “талент, пацалаваны Богам” (А. Уліцёнак), з другога – “калі вы выганіце гэтага Барадуліна?! Ён гаворыць абы-што!”, “сэксуальна, гм-м, заклапочаны”, “барадулініцца – абнечаканьваць, зьдзіўляць” (А. Пашкевіч), “языком голіцца, на слова моліцца” (С. Законьнікаў), “сьмеханоша” (М. Арочка), знаўца паганскіх багоў і сучасных гараскопаў…

Хто дасьць рады разгрэбці гэты сьметнік? Дзе ж Янак, а дзе ж Франак?

Пачнем з паэзіі.

Мой малы сын Радзім з насалодаю рыфмуе сваю яшчэ няправільную й словатворную мову, пры гэтым выдатна трымаючы паэтычны рытм. Я ж ведаю, што і прымітыўная, і архаічная сьвядомасьць скрозь і суцэльна рыфма- і рытмазаваная (ад Гамэра да афрыканскіх плямёнаў), гэта зьява захоўваецца дагэтуль і ў словах: барбар, пурпур…, гэта відавочна й на дзецях, і на рэабілітацыі хворых пасьля траўмы мозгу…

Рыгор Барадулін прыводзіць у сваім 4-ым томе пачутую ад Гіршы Рэлеса размову паэты Цодзіка Даўгапольскага зь местачковым яўрэям:

– А што такое паэзія?

– Ну як вас завуць?

– Мота.

– Ну вось: Мота, сюкай у балота.

– І гэта паэзія? Дык і я так сумею. Ну, а як вас завуць?

– Цодзік.

– Цодзік, сюкай у лазьні.

– Дык не гучыць.

– А ты падстаў тазік.

Буду казаць, як ёсьць. Страх і сумна, як казала мая бабуля, чуць такое: “Купала нашых дзён” – нікому не пажадаеш Купалаўскага жудаснага лёсу, ня вяжацца ў маёй сьвядомасьці зь дзедзем Інькам і “Намесьнік Быкава”, “Сымон-музыка”, “Ляўша”, “талент, пацалаваны богам”... Нешта тут ёсьць ад бронзы з гранітам. “Бронзы звон, гранита грань” значна больш выразныя ў Ясенінскім паэтычным радку, чымся ў натуральным матэрыяле. Старажытнагрэцкая дэмакратыя ставіла мармуровыя помнікі толькі багам, гэта ўжо аўтакратыя Рымскай імпэрыі спачатку адліла грэцкіх багоў з бронзы, а пасьля й перайшла на тыранаў і балванаў, чым і дала добры ўзор усім наступным тыраніям.

Словы самога Дзядзькі Рыгора: “Прарыў” (спараджэньне савецкай гігантаманіі)”, “Люблю нізрынутых куміраў – яны на сьвет глядзяць нанова…”

На маю думку, нават з “народным паэтам” і “жывым клясыкам” далёка не зусім усё ладна. “Народны паэта” патрабуе, па-першае: гучнага імя, псэўданіму: Якуб Колас, Янка Купала, Зьмітрок Бядуля, Максім Танк…, па-другое: адметнай біяграфіі, жыцьцёвых мітаў, лучэньня з кіруючай уладай, пэўнай партыйнасьці, ордэнаў, дзяржаўных прэміяў…, па-трэцяе: адпаведных манумэнтальна-трыумфальных ліраэпічных твораў…

Што ж мы маем? Рыгор Барадулін… імя Рыгор – Бугор, Багор, Вугор…: стромкі як бугор, учэпісты як багор, вёрткі й няўлоўны як вугор… аб прозьвішчы й казаць сорам – Бара-(бз)дулін (па-жыдоўску ‘bar’ – ‘сын’): нешта казьлінае, гострае, зьедлівае, калючае, рагатае, чарцінае, сівое… ды яшчэ й з пахнонцамі… мянушка дый толькі!

“Рагадатая каза”, “а ты – авечк (пасьля ўдакладняе), авек, казёл-барадзёл!” – адказвае дзедзю ўнучка Дамінічка. І дачушка Ілонка з захапленьнем малюе тату чорцікаў.

Дарэчы й першаснае значэньне слова ‘юбілей’ – ‘баранаў рог’ (са старажытна-габрэйскай мовы), праўда, ня ў якасьці культавай рэчы (фалічнага або барана-казьлінага культу), але як музычны інструмэнт, якім абвяшчаўся час пачатку юбілею, час вяртаньня арэндаванай зямлі й вызваленьня парабкаў. Аж сапраўдным юбілеем лічыўся 25-ты, 50-ты, 70-ты, 100-ты год.

Што ж у жыцьцёвых мітах: “крыху нападпітку”, “мяне, маладога й часьцяком п’янаватага, цягнула на рыфмаваныя заклікі: Аюсь, аюсь, /Усе ў Саюзь!”

Як тут не згадаць Адама Міцкевіча: “паэты нараджаюцца ў карчме”. Бясконцыя “п’янкі ды гулянкі”, а які найбагацейшы слоўнік: гарэлка, акавітая, вогненная вада, сьпірытус віні, зялёны змій, пітво, бражка, паравая ці катлянка-самагонка, саматужка, самаробка, шчабятуха, весялуха, кустоўка, пяршак, вадкі даляр, сырэц, адгон, перагонка, сівуха, чарніла; зельле, што робіць вясельле; дзьве авоські чацьвяртушак, чвырка; заечая норма: сто пяцьдзесят і капусны ліст; кірнуць, начокацца, зьмікіціць на трох, чарку асушыць, бавіць час за поўнай чаркай, спорная чарка… Як тут ня ўставіць словы сябры У. Караткевіча: “Ты ўжо друкуешся ў разьдзеле “Кулінарыя”. Расьцеш!”

Лепш будзем казаць: “Народны пііт”, “пііт” аднаго кораню зь “піяка”! Можна скалямбурыць і барадулінскую лаціну: poema loguens “pitura” est (паэзія – пітво, якое гаворыць) (замест ‘pictura’ ‘жывапіс’)! Што й казаць, па-грэцку сьвятое месца “садружнасьці паэтаў” завецца ня йнакш як Парнасос (з націскам на апошні склад), пар-насос, – “насосам” заўжды называлі добрага п’янюгу.

Ведама ж, нападпітку так і цягне на вершаспусканьне. Як тутака ні апарнасіцца або апегасіцца новым ліраэпічным творам, а ў выніку дыягназ – вершанетрыманьне.

Р. Барадулін: “Чалавек, які набраўся нахабнасьці назваць сябе паэтам, – вятрак, што думае, нібыта ён вецер трымае за бараду. Тым і жыве.”

Прызнаюся шчыра, кнігі Р. Барадуліна зусім нядаўна зьявіліся на маім стале. Прычынай таму некалькі сутыкненьняў зь ягонымі перакладамі. Яшчэ напачатку 90-х да мяне трапіў ягоны пераклад вядомай нямецкай калядкі “Stille Nacht” (мы з інстытуцкіх часоў захапляліся сьпевамі на розных мовах і шукалі адпаведных перакладаў на беларускую мову), але прасьпяваць гэты верш было немагчыма, ён ня клаўся на музыку. Другім разам ужо ўзімку 95-96 гг. рэжысэр Юры Гарулёў рабіў дакумэнтальную стужку “Дзеці кавалера Джамбатысты Піранэзі” пра рэстаўрацыйную майстэрню “Басталія”, у якой гучаў верш Івана Буніна “Новый храм” па-расейску. На загад рэжысэра Дзядзька Рыгор імгненна пераклаў гэты верш і начытаў яго ўголас. Зьдзівіла хуткасьць, цягне сказаць “лёгкасьць”, зь якой паэта ўзяўся зьдзейсьніць гэту замову. Але я й дагэтуль лічу немагчымым перакласьці рускую мову І. Буніна на беларускую (найцяжэйшай працай ёсьць перакладаньне з блізкіх моваў!).

На слыху была яшчэ й цьвялілка, у якой распавядалася, зь якім захапленьнем малады ліраэпік усхваляў магутную раку Дзьвіну, “адліваючую” вясёлкавымі колерамі ад нафтапрадуктаў Наваполацкага камбінату. Апупея новага жыцьця, апупеоз сацыялістычнага будаўніцтва!?.. Сюды ж і цалінны байкар-мэдаліст і пясьняр салігорскіх саляных адвалаў…

Зноў У. Караткевіч: “Не фігуруйся, Грышачка!” – “найвялікшаму беларускаму хунвэйбіну (гэтак і цягне памяняць месцамі літары ‘н’ і ‘й’) і маодзэдуністу Рыгору Барадуліну.”

Але ўсё-ж дзе мой Барадулін? Чым ёсьць сёньня для мяне Дзядзька Рыгор? У чым для мяне фэномэн ягонай творчасьці? Які ягоны жанр усё-ж і мой?

Вось ужо зь месяц мой малы сын Радзім бяз стомы далдоніць:

– Дуліна-барадуліна, дуліна-барадуліна… Тата, пакажы, як дуліна-барадуліна?

І я мушу паказваць…

Альбо:

– Бо б да неба вырас бо-о-о-об! Тата, пакажы, дзе боб?

Гэта я вельмі танна, усяго за нейкую тысячу зь нечым, у мэтадычнай кнігарні на Берута колькі тыдняў таму набыў кніжку “Як воўк калядаваў” і цяпер спрабую яе на маладых сыновых зубох.

Купіўся я ня столькі на таннасьць, колькі на прысьвячэньне: “казкі-пераказкі небылічкі для ўнучкі Дамінічкі”. Ужо пазьней я чытаю ў 4-м томе: “калі я пачаў пісаць вершы для маленькай сваёй Ілонкі…”

Гэта ўжо зусім ня цягне на “нятленку”.

Спрабую, як з тае бульбы, павыкалупліваць казлоў ды абчысьціць ацяробчыну зь дзядзькавых “Узгадак”.

Адкуль такая ахвяраванасьць дачцы і ўнучцы?

Ну, канешне: “адзін сын у сям’і – бліньнічак, сьмятаньнічак”, але яшчэ й “бязбацькавіч”!

Гэтага проста нельга не заўважыць:

“І я рос мамнікам. У нас пра малога, які дужа гнаўся за маці, хвастом хадзіў за ёй, казалі – мамнік. Дужа хацеў вырасьці, каб не быць кату па пяту, сабаку па сраку.”

“І аднекуль, зь першага напаўсьвядомага ўспрыняцьця навакольля, плывуць гукі матчынага голасу.”

“Песьні, казкі, прыбабунькі – усяго гэтага найдаражэйшага скарбу мог я пачэрпнуць удосыць і ад мамы, і ад бабулі Маланьні Несьцераўны.”

“Словы матчыны з Вушаччыны.”

“Бо прыбабунькі ў мамы маёй былі на кожным кроку, на першым прыскоку.”

“З матчынай хаты яны (словы) пайшлі са мной, каб грэць, бадзёрыць, надзеіць мяне ў халоднай дарозе жыцьця.”

“Усё ад маці.”

“Ён жа заўсёды: “Куліна, мама…”

“Кулінчык.”

“Божа, Кулінін хлопец прыехаў, Кулінін малец!”

“Гэта ж мая мама, заходзячы ў хату зь лютага марозу, выгуквала, выхуквала: “Егіпет!”

“Прыязджаю дамоў. А мама пытаецца ў мяне, калі ўжо Броўка сышчыць прэмію.”

“Я нічога не заўважыў, а маме кінулася ў вочы: пацалаваў, выцягнуў насоўку і акуратна выцерся.”

“Заўсягды паўтарала мама, як трэба…”

“Мама распавядала, як…”

“Мама неяк тлумачыла мне, што…”

“Мама вучыла…”

“Мама любіла вясёла казаць…”

“А мама раіла мне, калі я дужа ўлягаў у акавітую: – Трэба табе, сынок, пітушку перавязаць…”

“А мне гучыць крывіцкае, маміна…”

“А мама кажа…”

“Некалі мама мая пыталася ў Ілонкі…”

“Я навастрыўся да мамы ў Вушачу.”

“Вясёла ехаць было да мамы, сумна ад’язджаць.”

“Адчуваньне непазьбежнага разьвітаньня з мамай – са сьветам неапуджанай радасьці й бесьперапыннай бясконцасьці:

Калі б мая матулька жыла,

Я ж бы ёй ножкі мыла.

І тую ваду піла… (сірочая песьня)”

“Мова тады родная, калі яна пачута ад маці, калі кожнае слова сагрэта сэрцам матчыным, калі кожны гук матчынай мовы з-пад матулінага сэрца.”

“Мама перадала мне найвялікшы дар – мову нашую крывіцкую з вушацкай падсьветкай, з вушацкім прысмакам.”

“Калі запрашаў вушацкія словы на паперу, мне чуўся голас мамы Куліны.”

“Мова перадаецца разам з дыханьнем матчыным, разам са сьпевам і плачам, разам з усім укладам, ладам жыцьця.”

“Калі што-небудзь і зраблю, дык гэта дзякуючы роднай мове, матчынай песьні, дзякуючы той, ад каго з калыскі чуў непераўзыдзеныя па сваёй ранішняй чысьціні, да скону дарагія сэрцу напевы, – маме Акуліне Андрэеўне.”

“Самым чыстым зернем, самым адборным засталіся маміны словы. Зь іх хлеб для душы мае…”

“Да гэтага часу чую мамін голас.”

“Сьветлае памяці мамы Куліны.”

“Дзякуй табе, мама!”

”Евангельле ад мамы.”

“З усяе маёй негустой радні / Словы маміны / І засталіся жывымі.”

“Мама – / Мая небадарная Біблія, / Якая мяне да жыцьця прыручала.”

“Жыве ўва мне / Кожнае слова маміна.”

“Затое колькі перамераў я дзявочых сукенак. Працаваў манекенам у маці.”

Да таго ж “маміна смуглата, маміны цёмныя вочы (бацька быў сінявокі, русявы)”.

Не на ноч узгадваючы Зыгмунда Фройда, ён тут без работы б не застаўся, – “эдзіпаўская” любоў!

Выкажу крамольную думку: сапраўдным талентам, пацалаваным богам, валодала мама, сыночку-мамніку ж дасталіся толькі рэшткі гэтага таленту, да таго ж яшчэ й расцалаванага чортам. (“Потомки бывают умнее чем предки, / Но случаи эти сравнительно редки.” Р. Муха)

Мне знаёма такое стаўленьне да маці: мой бацька заўжды зьвяртаўся да сваіх вясковых бацькоў толькі на “вы”, яшчэ й у школе са мной разам вучыўся Віктар Бондар, і ён, і ягоны брат Васіль з бацькамі размаўляў такім жа чынам (яны родам зь вёскі Літва, што на Вузьдзеншчыне, як і вёска майго бацькі, Кухцічы).

      

Аўтографы Р. Барадуліна 2011 г.: “Вяльможнаму спадару Алесю Астравуху – шалом!”, “Алесю Астравуху –а грэйсн данк! (на ідыш “вялікі дзякуй”)”

Безумоўна, тутака ўвесь местачковец Барадулін, у сваёй маме, у сваім мястэчку, толькі гэтай сваёй малай радзімай ён і жывы (як, дарэчы, і багацькавіч Максім Гарэцкі непадзельны са сваёй маці Просяй, як і Марк Шагал непадзельны са сваім снулап’яным мястэчкам), жывы сваімі вушацкімі жыдамі, цыганамі ў роўнай ступені, як і сваёй каровай і сваім настаўнікам літаратуры на мыліцах, жывы сваім балотам і сваім лесам (“Мой лес – мой лёс.” Лес нейкім чынам трымае ўзровень грунтовых вод нашай паэзіі, паэзіі, чые карані глыбока народныя), жывы й сваімі словамі з гутарковай, побытнай, хатняй мовы, жывы й сваімі показкамі, цьвялілкамі, досьціпамі, папеўкамі, пацешкамі, прасьмішкамі, бязглузьдзіцамі, прыклёпамі, рагатушкамі, прыбабунькамі, пад’ялдычкамі, небылічкамі, казкамі-пераказкамі, хуткамоўкамі, прыказкамі, прымаўкамі, мянушкамі, заўвагамі, сподумкамі, узгадкамі…

Словы для яго жывейшыя, натуральнейшыя, чым жывыя істоты й сапраўдныя рэчы: скаромнае, гарэзьлівае, вострае, калючае, непрычасанае слова; нішто і нешта, праставатае і хітраватае, вясёлае й сумнаватае – адным словам “здубавецьця” (ятрылі сябе словам моцным, як пяршак).

Каб упэўніцца, дастаткова адных назоваў (далей можна й не чытаць!): Рунець, красаваць, налівацца (напівацца), Роднае – народнае, Згоду звада счубіць рада, Мех шэрых, мех белых, Бо б да неба вырас боб, Неслухаў бяда паслухмяніць, Хто сабраў сяброў? Мы зь дзедам, а бацька сьледам, На таку майго веку, Здубавецьця, Дуліна ад Барадуліна… Але й пачытаўшы тое ж: прошласьць і прышласьць Беларусі; трэба гэтак адпачываць, каб далёка было чуваць; рачок і ўхопіцца за стручок; аднаасобнікі, хутаранцы, а не калектыўныя засранцы; сакавітая ды іскрыстая, самавітая ды чыстая (мова); злосьці ня ходзяць у госьці; ягамосьці госьці – шчыруны весялосьці; голас, які стаўся мне родным і неабходным, спагадлівым і дарадлівым, дакорлівым і празорлівым; ды ў бронзе не забранзавеў…

Новасловы й ідыёмы робяцца натуральна, так, як робяць дзяцей: “Вёслакрылы. Вёснакрылы” (човен).

Паганскае стаўленьне да слова й да мовы.

Таму й пасуюць яму імёны дванаццаці братоў з паганскага Пантэону: Лапатун, Балбатун, Балабон, Балака, Болбат, Байкар, Гаварок, Дабара, Пустабрэх, Ілгун, Хлус, Манюка… альбо: Лясун, Вужака-Вушака, Піяка, Півак, Блазен, Брахун, Жартаўнік, Сьмяхун, Шабуня, Забаўнік, Штукар, Баламут.

Па-жыдоўску гэта завецца: Бадхэн (шут на вясельлі, дэкляматар, імправізатар), Маршалак.

Кеп, дурань, блазен – тры штукі разам.

Таму і натуральны ў процілегласьць штучнаму (польскае ‘sztuka’, ‘мастацтва’). За штуку й за штукі яшчэ зь дзяцінства расплочваўся то гузаком на лбе, то зламаным носам, то падломленай рабрыной…

Паганскі радавод не папсаваў нават дзед – рыжанін Андрэй Гальвіньш – мэханік па млынох, які ведаў шэсьць замежных моваў.

Таму й жанр мамэнтальны, але не манумэнтальны, які, пэўна, ужо самавызначыўся: пры-клёп, пры-бабунька, “пры-язычнінка”, “пры-паганька”-небылічка для ўнучкі Дамінічкі:

“Лапка кропу, пер’іна часныку, каліва бульбы, вочка парэчкі, вянок цыбулі, хвост морквы. Бульба ўжо як галубінае яечка. Бульба вырасла ў аглоблі.”

На маю думку, гэты верш у прозе сваёй паэтычнасьцю і сканцэнтраванасьцю культуры (таксама і ў першасным значэньні гэтага слова як ‘агракультура’) можа пацягацца зь любой “ліраэпічнай” (М. Арочка) Барадулінскай паэмай.

Дзякуй Табе, Дзядзька Рыгор, што не зламіўся, што праз усё жыцьцё не саромеўся заставацца “деревенщиной, вахлаком”!

Дзякуй, што Ты ня ўзьбіўся на шлях пабытовай юдафобіі, бо й ідыш для Цябе жывая мова (колькі перакладаў зь ідыш: Марк Шагал, Ізі Харык, Сара Каган, Гэнэх Швэдзік, Леў Талалай, Захар Барсук, Рува Рэйзін, Гірш Рэлес, Хаім Мальцінскі, Айзік Платнер…)!

Цягне сказаць Вашымі ж словамі, перанятымі ад Гіршы Бярозкіна: “Банзай гезунт, Дзедзя Інька!”, – і дадаць: “iber hundert un cvancik! добрага здароўя на доўгія гады!”

І апошняе: “Вушацкія людзі надта ўжо любілі перакручваць казённа-напышлівыя словы, каб апусьціць іх з ідэалягічнага зааблочча.”

Выцягнуўшы Дзядзьку Рыгора за рогі з рэю “клясыкаў”, хочацца напрыканцы ўсё-ж схапіць “народнага піяку” за “хвост” і вярнуць назад, але ўжо ў новай якасьці. Некалі яшчэ ў інстытуце мы бавіліся мянушкамі, таксама й для “народных”: Ябук Локас, Кунка Япала, Міздрок Ябуля… ну й дадамо – Вугор Дзеўчалюб-Рагатулін-Бабаюрын-Балаболін-Балбатулін!

* * *

“І надзею маю, што ўнучцы маёй Дамінічцы перадасца яшчэ ад мамы маёй празь мяне адчуваньне мовы.”

І надзею маю, што й сыну майму Радзіму нешта перападзе ад дзедзі Інькі празь мяне, хіба якіх ваўкоў ці бабоў…

Нарэшце Радзіму надакучыла крэмзаць на сваёй паперы, ён лезе на мой стол:

– Тата, давай кропку, ну, давай! – і, сапучы, старанна выводзіць тлустую кропку . на маім аркушы.

Дзякуй Табе, Паэта, за самагіранічнае стаўленьне й да ўласных садухоў, якое йдзе вобак зь Віёнаўскім “Я Франсуа – чему не рад…” ды з Багдановічавым “Ў краіне сьветлай, дзе я ўміраю…”

“Як сьмерць рукой мяне кране

І сьвету белага не ўбачу.

Не стаўце толькі помнік мне,

Не стаўце помнік мне ў Вушачы.”

Для belisrael.info Аляксандар Астравух, г. Менск

***

13/02/2005

Ад рэд.: 12 год таму, пры жыцці Р. Барадуліна, праз недахоп месца ўдалося надрукаваць толькі дзясятую частку тэкста (гл. “Мы яшчэ тут!”, № 6, 2005 – “Барадуліну – 70!”). Аднак галоўнае, мабыць, што паэт застаўся тады задаволены.

Апублiкавана 21.02.2017  09:51

В. ЖИБУЛЬ О БЯДУЛИХЕ

Перевод на русский, с белорусского оригинала, ниже.

Віктар ЖЫБУЛЬ

БЯДУЛІХА

Марыя Плаўнік – жонка Змітрака Бядулі

Раскажам пра спадарожніцу жыцця класіка беларускай літаратуры Змітрака Бядулі (Самуіла Яфімавіча Плаўніка, 1886–1941) – Марыю Ісакаўну Плаўнік, якая часта падпісвалася падвойным прозвішчам: Плаўнік-Бядуля альбо Бядуля-Плаўнік.

biadulia1

Марыя Ісакаўна Плаўнік-Бядуля

Дзявочае прозвішча жонкі пісьменніка – Шыркес. Нарадзілася яна 15 сакавіка 1900 г. у Гродне. Яна была восьмым, перадапошнім, дзіцем у сям’і памочніка рабіна старой сінагогі. Усяго ж у сям’і Ісака і Рахілі Шыркесаў было чатыры сыны і пяць дачок. Жылі яны на вуліцы Маставой, на самым высокім беразе Нёмана. Гэтае месца называлася Фарштат (ад нямецкага Vorstadt – паселішча па-за горадам ці крэпасцю; прадмесце). Жылі сціпла: у доме быў толькі адзін ложак – для бацькоў, усе дзеці спалі на падлозе. З маленства навучыліся яны здабываць грошы на больш-менш прыстойнае існаванне. Побач па суседстве жыла сям’я наглядчыка выратавальнай станцыі. Дочкі наглядчыка былі Марыінымі аднагодкамі, а адна з іх мела такое самае імя. Суседзі так і казалі: “Маша-беленькая” і “Маша-чорненькая”. Сяброўкі разам вучыліся плаваць – “надзявалі пробкавыя выратавальныя паясы, шторазу ўсё лягчэйшыя, і да канца лета на спрэчку пераплывалі Нёман” [1, с. 13]. “…Якія гэта былі цудоўныя часіны, калі мы гурмой прыходзілі на… узгорысты бераг, калі са смехам і крыкам скакалі ў ваду” [2, с. 13], – прыгадвала Марыя Ісакаўна.

У той час Марыя і яе сёстры вучыліся ў жаночай яўрэйскай гімназіі. Раней яўрэйскія школы-хедары існавалі толькі для хлопчыкаў, а з канца ХІХ ст. і дзяўчаткі атрымалі магчымасць навучацца ў так званых казённых вучылішчах, дзе штудыявалі не толькі гісторыю і мовы свайго народа (ідыш і іўрыт), але і поўны курс рускай гімназіі [1, с. 13]. Ад маці, добрай гаспадыні і вельмі працавітай жанчыны, Марыя навучылася няблага шыць. Акрамя ўсяго, яна, як і шмат хто з мясцовай моладзі, любіла опернае мастацтва, цікавілася польскай літаратурай, асабліва творамі Элізы Ажэшкі, якая таксама жыла ў Гародні.

У 1905 г. па горадзе прайшлі чуткі пра яўрэйскі пагром. Але сям’ю Шыркесаў выратавалі суседзі – яны прыйшлі да Ісака і Рахілі і сказалі: “Начальства загадала ўчыніць яўрэйскі пагром. Давайце ўсё ваша стар’ё – адзенне, падушкі, і мы пасячэм, разарвем усё на парозе вашага дома”. Такія пагромы – не сапраўдныя, а інсцэнізаваныя – суседзі ўчынялі восем разоў і ратавалі сям’ю ад пагібелі [1, с. 13].

З надыходам Першай сусветнай вайны і спадароджных ёй беспарадкаў сям’я Шыркесаў была вымушана ў 1914 г. пакінуць Гродна і пераехаць у Менск. Тут Марыя і пазнаёмілася з будучым мужам. Гэта адбылося ў 1916 г., калі абодва прывезлі на вайсковую базу здаваць бялізну для параненых франтавікоў. “…Я прыкмеціла там маладога чалавека з пышнай густой шавялюрай, яго кучаравыя валасы былі быццам толькі што пасля завіўкі, – прыгадвала Марыя Ісаакаўна. – […] Калі маю партыю прынялі без усялякіх затрымак, то ў маладога чалавека атрымалася больш складана. Штосьці бракавалі, штосьці прапаноўвалі скласці больш акуратна. Мне стала шкада бездапаможнага ў такіх справах чалавека, і я без яго просьбы, па сваёй ініцыятыве стала дапамагаць яму. Калі мы ўжо выходзілі з базы, ён горача падзякаваў мне і назваў сябе:

– Будзем знаёмы. Бядуля, беларускі пісьменнік.

І, развітаўшыся, пайшоў” [2, с. 15].

Пасля гэтай выпадковай сустрэчы яны не бачыліся цэлых дзесяць гадоў. Вядома ж, Марыя нават не ўяўляла, што калі-небудзь стане жонкай Самуіла. Але ўважліва сачыла за яго творчасцю. Ёй падабаліся яго вобразныя, напеўныя вершы, асабліва дзіцячыя. Некаторыя з іх, напрыклад “Сняжыначкі-пушыначкі”, Марыя ведала на памяць і часта паўтарала сама сабе.

Шмат чаго адбылося за гэты час. У 1921 г. савецка-польская мяжа падзяліла Беларусь, і маці Марыі са старэйшымі дзецьмі вырашыла вярнуцца ў Гродна, бо “ёй не падабалася, што савецкая ўлада пазачыняла ўсе сінагогі і забараніла маліцца Богу” [1, с. 13]. Марыя ж, застаўшыся ў Менску, закончыла фельчарскія курсы і пачала працаваць тэрапеўтычнай медыцынскай сястрой у бальніцы. Дзяўчыне была вельмі даспадобы гэтая нялёгкая, але вельмі патрэбная праца. Аднойчы Марыя асіставала пры аперацыі па выдаленні апендыкса ў старшыні ЦВК і СНК БССР Аляксандра Чарвякова. “Калі яна распавяла яму пра развітанне з мамай, той смяяўся так, што ў яго разышліся аперацыйныя швы, і давялося аперыраваць яго яшчэ раз” [1, с. 13], – успамінаючы бабуліны аповеды, піша ўнучка Марыі і Самуіла Плаўнікаў Ганна.

Здараліся ў жыцці Марыі Шыркес і больш драматычныя падзеі. Пазней яна нейкі час працавала ў дзіцячым доме, дзе знаходзілі прытулак дзеці, чые бацькі загінулі падчас яўрэйскіх пагромаў. Аднаго з хлопчыкаў – прыгожага чатырохгадовага Мішу – Марыя вырашыла афіцыйна ўсынавіць, хоць сваякі і калегі адгаворвалі яе. Але ў 1925 г. Марыін прыёмны сын прыглянуўся адной заможнай бяздзетнай пары, якая таксама вельмі захацела ўсынавіць Мішу. Марыя вельмі расстроілася і не хацела аддаваць дзіця, але яе пераканалі, што ў новай – забяспечанай – сям’і яно будзе расці шчаслівым [1, с. 13]. Урэшце Марыя пагадзілася і са слязьмі на вачах развіталася з хлопчыкам…

Наступная сустрэча Марыі Шыркес са Змітраком Бядулем, можа, і не адбылася б, калі б не адна знаёмая жанчына, якая ў 1926 г. прыехала ў Менск. Яна мела даручэнне перадаць Змітраку Бядулю пісьмо і пачала распытваць Марыю, ці не ведае яна гэтага чалавека. Марыя адказала, што бачылася з ім толькі аднойчы ў жыцці і цяпер наўрад ці б пазнала – усё ж такі прайшло ажно дзесяць гадоў. Даведаўшыся, што З. Бядуля працуе ў Інстытуце беларускай культуры, жанчыны скіраваліся ў гэтую ўстанову – у старадаўні будынак па вуліцы Рэвалюцыйнай, які захаваўся і сёння. Пісьменнік не адразу пазнаў сваю госцю, але размаўляў шчыра, прыязна, “як сапраўдны джэнтльмен” [2, с. 17]. Развітваючыся, З. Бядуля прапанаваў Марыі сустрэцца праз два-тры дні, і гэта быў толькі пачатак іх рамана.

biadulia2

Змітрок Бядуля з жонкай Марыяй. 1927 г.

У 1927 г. Самуіл Яфімавіч і Марыя Ісакаўна пабраліся шлюбам. Гэтая сямейная пара была ў чымсьці незвычайнай. Вось што ўспамінала Марыя Клімковіч, жонка аўтара гімна БССР Міхася Клімковіча: «Жонка Змітрака Бядулі Мар’я Ісакаўна была “відная” жанчына. Статная, прыгожая, але вышэйшая на дзве галавы за мужа. Недзе за метр восемдзесят. [Па словах сына – усё ж ніжэй. – В. Ж.] Калі ёй і Бядулю даводзілася разам выходзіць на вуліцу, то стараліся ісці паасобку, так, каб розніца не кідалася людзям у вочы. Ну, і нага ў яе адпавядала росту – саракавы памер. Таму калі Мар’я Ісакаўна купляла абутак, то спачатку прасіла даць ёй памераць “трыццаць дзевяты”, хоць загадзя ведала, што будзе замалы. І толькі потым, вяртаючы чаравік, прасіла прадаўшчыцу: “Цяпер дайце, калі ласка, на памер больш”. Ну не магла яна прымусіць сябе вымавіць на людзях: “Дайце мне саракавы памер”!» [3, с. 85 – 86].

І тым не менш розніца ў росце не замінала сямейнаму шчасцю. 27 верасня 1929 г. у Самуіла і Марыі нарадзілася дачка Зоя, а 8 сакавіка 1934 г. – сын Яфім, названы так у гонар дзеда – Бядулевага бацькі Яфіма (Хаіма) Плаўніка. “Ён [З. Бядуля] і сваіх дзяцей выхоўваў цярпліва, любоўна, душэўна і душэўна пісаў для дзяцей свае вершы, казкі. Іншы раз нашы дзеці былі яго першымі слухачамі, і ён па тым, як яны рэагавалі на яго новы твор, уяўляў, ці дойдзе ён да дзіцячых сэрцаў, ці трэба яшчэ папрацаваць над рукапісам. А сіл, энергіі, часу для творчай работы не шкадаваў, нярэдка забываючыся аб усім на свеце” [2, с. 20], – прыгадвала Марыя Плаўнік. Менавіта тады, калі сам стаў бацькам, Змітрок Бядуля напісаў свае найбуйнейшыя дзіцячыя творы: паэму-казку “Мурашка Палашка” (1939) і аповесць-казку “Сярэбраная табакерка” (1940).

Згадкі пра цёплую атмасферу ў сям’і Плаўнікаў пакінуў пісьменнік Барыс Мікуліч, які не аднойчы гасцяваў у іх кватэры на вуліцы Даўгабродскай: «Вечера у Бядули были чудесные. Его жена, прекрасная хозяйка, потчевала нас изделиями еврейской кухни, а сам хозяин был олицетворением отца – вечно или сын, или дочь Зорка на руках. Иногда открывался шкаф. Там был большой беспорядок, извлекались “Абразкі” и многие старые рукописи, книги, и начиналась бесконечная река воспоминаний. Здесь впервые я услышал о трагических днях Максима Богдановича…» [4, с. 25]. А вось якой запомнілася Б. Мікулічу гаспадыня, Марыя Ісакаўна: “Жена его великолепно дополняла этого человека, сообщала своей деловитостью и энергичностью его немного нерешительной натуре уверенность в его силах. Она не была ни красивой, ни очень образованной, но практичный ум и такт были свойственны этой женщине” [4, с. 30].

У 1935 г. сям’я З. Бядулі атрымала кватэру ў толькі што пабудаваным шматпавярховым Доме спецыялістаў па Савецкай вуліцы. Па тым часе гэта быў адзін з найлепшых жылых дамоў у Мінску [2, с. 18]. (Ён быў разбураны ў вайну, цяпер на гэтым месцы – будынак па праспекце Незалежнасці, 44.) Суседзямі Плаўнікаў сталі сем’і пісьменнікаў Андрэя Александровіча і Міхася Клімковіча, а таксама многія прадстаўнікі мінскай тэхнічнай інтэлігенцыі. Шчырае сяброўства звязвала сем’і Змітрака Бядулі і Янкі Купалы. Згодна з беларускай народнай традыцыяй, знаёмыя называлі жонак пісьменнікаў Купаліха і Бядуліха. У той час Марыя Ісакаўна працягвала працаваць тэрапеўтычнай сястрой у першай гарадской паліклініцы Мінска.

Гісторыя з хлопчыкам Мішам, якога некалі ўсынаўляла Марыя, раптам займела нечаканы працяг. Як засведчыла Ганна Плаўнік, адбылося гэта ўлетку 1940 г., калі яе дзед і бабуля збіраліся на курорт: “Ужо склалі рэчы, і праз гадзіну павінна была прысці па іх машына, каб адвезці іх на вакзал. Раптам пазванілі ў дзверы, і на парозе кватэры з’явіўся малады чалавек. Ён спытаў жонку Змітрака Бядулі:

– Скажыце, Вы Марыя Шыркес?

– Так, – адказала бабуля. – Але цяпер у мяне прозвішча мужа – Плаўнік.

– У дзіцячым доме мне далі ваш адрас. Скажыце, Вы мая мама?

– Не, дзетка, – адказала Марыя, – я не твая родная мама, ты мой прыёмны сын.

Малады чалавек распавёў, што ён студэнт, вучыцца ў Кіеве. Пры ліквідацыі НЭПа ягонага бацьку выслалі ў Сібір, дзе той і памёр, а яго маці памерла ў гэтую вясну. І калі ён разбіраў дакументы, дык знайшоў даведку аб усынаўленні і вырашыў знайсці родную маму. Яго аповед усхваляваў усю сям’ю, усе яго абдымалі, цалавалі, запрашалі прыязджаць да іх яшчэ. Міша абяцаў прыехаць у наступным годзе, калі закончыць універсітэт. Наступным быў сорак першы, і ён болей не прыехаў…” [1, с. 13].

Вайна застала Марыю Ісакаўну з дзецьмі ў Пухавічах у Доме творчасці пісьменнікаў, адкуль яны тэрмінова выехалі ў эвакуацыю. Змітрок Бядуля ў гэты час знаходзіўся ў камандзіроўцы ў Хойніках. Вярнуўшыся ў Мінск, ён знайшоў сваю маці і разам з ёю дабраўся пехатой ажно да Барысава. Адтуль яны цягніком даехалі да расійскага горада Піжма Горкаўскай вобласці. “Тут ён уладкаваўся працаваць у рэдакцыі, далі яму асобны пакойчык для жылля. Доўгі час Самуіл не ведаў, дзе знаходзіцца яго жонка з дзецьмі, ці жывыя яны, і вельмі пакутаваў” [2, с. 7], – успамінаў брат З. Бядулі Мацвей Плаўнік.

Знайшоў іх З. Бядуля дзякуючы пісьменніку Мендэлю Ліфшыцу, які даведаўся і паведаміў калегу, што яго сям’я знаходзіцца ў сяле (цяпер пасёлак гарадскога тыпу) Новыя Бурасы Саратаўскай вобласці. “Бядуля напісаў жонцы ліст, а пасля таго як атрымаў адказ, разам з маці пераехаў да сваёй сям’і” [2, с. 7]. Тамсама спыніліся жонкі і дзеці іншых беларускіх пісьменнікаў: Васіля Барысенкі, Петруся Броўкі, Кандрата Крапівы, Аркадзя Куляшова, Алеся Кучара, Кузьмы Чорнага, а таксама дачка Міхася Клімковіча Мая. Там, у Новых Бурасах, Марыя Плаўнік зарабляла на ўборцы ўраджаю: жала жыта на калгасным полі, капала бульбу – працавала “не горш за сапраўдных калгасніц” [5, с. 464]. Часова ўладкаваўся на працу ў мясцовай газеце і Змітрок Бядуля. У Новых Бурасах сям’я пражыла да самага канца кастрычніка 1941 г. Паколькі ў эвакуяваных не было з сабой ніякіх цёплых рэчаў, дый прайшлі чуткі пра набліжэнне фронту, Плаўнікі разам з іншымі сем’ямі прынялі рашэнне перабрацца цягніком далей у Сярэднюю Азію – магчыма, у Алма-Ату. Прамежкавай кропкай у гэтым маршруце мусіў быць Уральск, але трагічныя абставіны склаліся так, што менавіта ў ім Змітрок Бядуля знайшоў свой апошні прыстанак.

Трэцяга лістапада 1941 г. на перадапошнім прыпынку перад Уральскам пісьменнік выйшаў з цягніка прагуляцца. Цягнік крануўся без папярэджання, і Змітрок Бядуля ледзьве паспеў заскочыць на падножку (нейкія мужчыны падхапілі і ўцягнулі яго ў вагон), а ў хуткім часе памёр у цягніку ад разрыву сэрца. Суайчыннікі, якія ехалі ў эвакуацыю, вырашылі не пакідаць у бядзе сям’ю класіка і высадзіліся ва Уральску, дзе ў будынку тэатра адбылася развітальная цырымонія, на якой акцёры чыталі Бядулевы творы. Там, ва Уральску, нябожчыка і пахавалі на гарадскіх могілках. (Неўзабаве, у канцы снежня, побач пахавалі і маці З. Бядулі, якая памерла ад запалення лёгкіх.)

Некалькі месяцаў сям’я Змітрака Бядулі разам з іншымі пісьменніцкімі сем’ямі жыла ў тэатральных памяшканнях, пакуль іх не рассялілі па розных кутах у горадзе. Сям’ю Плаўнікаў, а таксама жонку К. Крапівы, дачку М. Клімковіча і сына В. Барысенкі прытуліла дружная сям’я адной татарскай артысткі, якая вызваліла для бежанцаў самы вялікі – прахадны – пакой [6, с. 15; 7, с. 141]. Марыя Ісакаўна не вельмі любіла прыгадваць гэты час голаду, холаду, хваробаў, неўладкаванасці – час, калі засталася адна, без мужа, з двума дзецьмі. Але пра адзін забаўны эпізод з жыцця ў эвакуацыі яна ўсё ж такі распавяла ўнучцы Ганне, якая не паленавалася запісаць гэта: «Часы былі ваенныя, прадукты выдаваліся па картках. каб затапіць печ, патрэбна было атрымаць нарад на дровы. Але дровы трэба было прывезці самой бабулі. Ёй далі сані, запрэжаныя вярблюдам, і сказалі, куды ехаць. Ды бяда толькі ў тым, што вярблюд не разумеў ні слова па-руску. Колькі ні крычала “но”, “пошёл”, ён не кранаўся з месца. Казах, які праходзіў міма, агрэў вярблюда палкай і сказаў некалькі словаў па-казахску. І вярблюд паслухмяна пайшоў.

Але калі дровы былі ўкладзены ў павозку, вярблюд зноў заўпарціўся, як бабуля яго ні нокала, як ні лаяла яго. Міма праходзіла жанчына – казашка. Пабачыўшы ўсё гэта, яна навучыла бабулю нокаць вярблюда па-казахску. І дровы былі прывезены дахаты. Калі я была маленькая, мяне вельмі смяшыў гэты бабулін аповед» [1, с. 13]. Дадамо, што Марыя Плаўнік ехала па дровы разам з Ганнай Іванаўнай Барысенкай – жонкай літаратуразнаўцы і крытыка Васіля Барысенкі. Жанчыны вельмі намерзліся, чакаючы, пакуль вярблюд кранецца з месца.

biadulia3

Марыя Плаўнік з сынам Яфімам. 1959 г.

У 1943 г. сын Марыі Яфім захварэў на малярыю ў цяжкай форме, было неабходна змяніць клімат, і сям’я пераехала ў Запарожжа. Там вызвалілася шмат жыллёвай плошчы, гаспадары якой былі арыштаваныя з-за супрацоўніцтва з акупантамі. У адной з такіх кватэр Марыя Плаўнік з дзецьмі пражыла цэлы год, да самага вызвалення Беларусі [8, с. 12]. А ў ліпені 1945 г. яны вярнуліся з эвакуацыі ў Мінск.

Замест роднага дома іх там чакалі абгарэлыя руіны. Ужо не было ў жывых ні Бядулевага брата, паэта Ізраіля Плаўніка, ні Голды і Эфраіма – сястры і брата Марыі Ісакаўны, ні іх дзяцей: усе яны загінулі ад рук фашысцкіх акупантаў. Усяго ж вайна пазбавіла жыцця 35 сваякоў беларускага класіка і яго жонкі.

Сям’я была вымушана туліцца ў знаёмых і сваякоў, пакуль удава класіка не звярнулася асабіста да старшыні ўраду БССР П. Панамарэнкі з просьбаю выдзеліць ёй пакой ці часова прадаставіць нумар у гатэлі за кошт Літфонду рэспублікі. Нечакана хадайніцтва было задаволена [9, с. 171], і ў 1947 г. сям’я Змітрака Бядулі атрымала двухпакаёвую кватэру на самым верхнім паверсе дома № 183 па вуліцы Савецкай (цяпер праспект Незалежнасці, 43). Па словах сына Яфіма, паспрыяла гэтаму даўняя сяброўка сям’і – Купаліха, Уладзіслава Францаўна Луцэвіч.

biadulia4

Марыя Плаўнік у Кіславодску, 1949 г.

Невялікая, але гасцінная кватэра Марыі Плаўнік стала своеасаблівай “перавалачнай станцыяй” для тых, хто не меў шчасця атрымаць жыллё і каму такая перспектыва пакуль не ўсміхалася: гэта былі пераважна рэпрэсаваныя пісьменнікі і члены іх сем’яў, якія вярталіся на радзіму з месцаў зняволення. Сярод іх былі жонка расстралянага паэта Ізі Харыка Дзіна Харык, празаікі Цодзік Даўгапольскі і Барыс Мікуліч. З апошнім Марыя Плаўнік падтрымлівала адносіны і пасля яго ад’езду ў Бабруйск: у Беларускім дзяржаўным архіве-музеі літаратуры і мастацтва (БДАМЛМ) захоўваюцца тэлеграма-віншаванне Б. Мікулічу ад М. Плаўнік з новым 1948 годам [10, арк. 2], а таксама яе ліст, адпраўлены, калі меркаваць па штэмпелі, 7 студзеня 1948 г. Перапісваўся з ёю і даўні сябар Змітрака Бядулі Вульф Сосенскі [11, арк. 4; 12, арк. 1].

Па-ранейшаму сябравала Марыя Ісакаўна з сям’ёй Міхася Клімковіча, часта прыходзіла ў госці да яго ўдавы Марыі Язэпаўны. Разам з Бядуліхай прыходзіла і Кацовічыха – Яўгенія Барысаўна Кацовіч, удава пісьменніка Лазара Кацовіча. Жанчыны любілі згуляць у карты за круглым столікам і ўспомніць маладосць, даваенны Мінск, у тым ліку і забаўныя гісторыі з жыцця літаратурных класікаў [3, с. 85].

biadulia5

Марыя Ісакаўна Плаўнік з унучкай Ганнай. 1964 г.

10 жніўня 1975 г. у Марыі Плаўнік памерла дачка Зоя, і жанчына аформіла апякунства над яе дачкой-школьніцай – сваёй унучкай Ганнай [13, арк. 33]. У сувязі з матэрыяльнымі складанасцямі па хадайніцтве Саюза пісьменнікаў Марыі Ісакаўне была павялічана персанальная пенсія [13, арк. 30–31].

Марыя Плаўнік актыўна займалася папулярызацыяй творчай спадчыны мужа. Вельмі спадзявалася яна, што ў Мінску створаць літаратурны музей Змітрака Бядулі. Але зрабіць гэта не атрымалася, і Марыя Ісакаўна перадала ўсе дакументы з сямейнага архіва ва Уральск, дзе абяцалі арганізаваць музейную экспазіцыю, прысвечаную З. Бядулю. На вялікі жаль, лёс гэтых дакументаў застаецца невядомым [14, с. 11].

Памерла Марыя Бядуля-Плаўнік 10 красавіка 1984 г. Пахаваная на Паўночных могілках пад Мінскам.

 

Друкуецца паводле часопіса “Роднае слова” (№ 4, 2016). У публікацыі выкарыстаны фотаздымкі з асабістага архіва Яфіма Плаўніка.

 

Літаратура і крыніцы

  1. Плавник, А. Бабушкины рассказы // Берега. – 1999. – № 1 (июнь).
  2. Успаміны пра Змітрака Бядулю / склад. Я. І. Садоўскі, К. А. Цвірка; рэц. У. В. Гніламёдаў. – Мінск: Маст. літ., 1988.
  3. Клімковіч, М. Старыя людзі расказваюць, або Праўда ў дэталях // Маладосць. – 2010. – № 5.
  4. Мікуліч, Б. Аповесць для сябе / Б. Мікуліч; укл. і прадм. Л. С. Савік, паслясл. С. І. Грахоўскага. – Мінск: Маст. літ., 1993.
  5. Бядуля, З. Выбраныя творы / З. Бядуля; укл., прадм., камент. У. Казберука. – Мінск: Кнігазбор, 2006.
  6. Климкович, М. Так это было // Советская Белоруссия. 2010. – 1 июня.
  7. Плавник, Е. Воспоминания об отце // Пра час “Узвышша”: матэрыялы Узвышаўскіх чытанняў (Мінск. 2005–2006). – Вып. 3 / уклад. Г. В. Запартыка, Т. В. Кекелева, У. Г. Кулажанка; навук. рэд. М. І. Мушынскі. – Мінск: РІВШ, 2007.
  8. Рублевская, Л. Семейная сага соловья // Советская Белоруссия. – 2011. – 9 апр.
  9. Смиловицкий Л. Борьба евреев Беларуси за возврат своего имущества и жилищ в первое послевоенное десятилетие, 1944–1954 гг. // Беларусь у ХХ ст.: зборнік навуковых прац /навук. рэд. В. П. Андреев. – Мінск; Томск: Водолей, 2002. – Вып. 1.
  10. БДАМЛМ. – Фонд 334. – Воп. 1. – Адз. зах. 25 (Ліст і віншавальная тэлеграма М. І. Плаўнік да Б. М. Мікуліча, 1947, 1948 г.).
  11. БДАМЛМ. – Фонд 136. – Воп. 1. – Адз. зах. 14. – Арк. 4 (Паштоўка М. І. Плаўнік-Бядулі да В. А. Сосенскага, 8.11.1962 г.).
  12. БДАМЛМ. – Фонд 136. – Воп. 1. – Адз. зах. 12 (Віншавальная картка В. А. Сосенскага да М. І. Плаўнік, 28.12.1964 г.).
  13. БДАМЛМ. – Фонд 78. – Воп. 1. – Адз. зах. 439 (Пратаколы пасяджэнняў сакратарыята праўлення СП БССР, 3 студзеня – 28 снежня 1979 г.).
  14. Капкоў, М. Магіла Змітрака Бядулі можа знікнуць // Наша Ніва. – 2013. – 27 ліст.

Апублiкавана 14.11.2016  14:20

***

Виктор Жибуль

Бядулиха

Мария Плавник – жена Змитрока Бядули

Расскажем о спутнице жизни классика белорусской литературы Змитрока Бядули (Самуила Ефимовича Плавника, 1886-1941) – Марии Исааковне Плавник, которая часто подписывалась двойной фамилией: Плавник-Бядуля либо Бядуля-Плавник.

biadulia1

Мария Исааковна Плавник-Бядуля

Девичья фамилия жены писателя – Ширкес. Родилась она 15 марта 1900 г. в Гродно. Она была восьмым, предпоследним, ребенком в семье помощника раввина старой синагоги. Всего же в семье Исаака и Рахили Ширкесов было четыре сына и пять дочерей. Жили они на улице Мостовой, на самом высоком берегу Немана. Это место называлось Форштадт (от немецкого Vorstadt – поселение за городом или крепостью; предместье). Жили скромно: в доме была только одна кровать – для родителей, все дети спали на полу. С детства научились они добывать деньги на более-менее сносное существование. Рядом по соседству жила семья смотрителя спасательной станции. Дочери смотрителя были сверстницами Марии, а одна из них имела такое же имя. Соседи так и говорили: «Маша-беленькая» и «Маша-черненькая». Подруги вместе учились плавать – «надевали пробковые спасательные пояса, каждый раз всё более легкие, и к концу лета на спор переплывали Неман» [1, с. 13]. «…Какие это были чудесные времена, когда мы гурьбой приходили на… холмистый берег, когда со смехом и криком прыгали в воду» [2, с. 13], – вспоминала Мария Исааковна.

В то время Мария и ее сестры учились в женской еврейской гимназии. Ранее еврейские школы-хедеры существовали только для мальчиков, а с конца XIX в. и девочки получили возможность учиться в так называемых казенных училищах, где штудировали не только историю и языки своего народа (идиш и иврит), но и полный курс русской гимназии [1, с. 13]. От матери, хорошей хозяйки и очень трудолюбивой женщины, Мария научилась неплохо шить. Кроме того, она, как и многие из местной молодежи, любила оперное искусство, интересовалась польской литературой, особенно произведениями Элизы Ожешко, которая также жила в Гродно.

В 1905 г. по городу прошли слухи о еврейском погроме. Но семью Ширкесов спасли соседи – они пришли к Исааку и Рахили и сказали: «Начальство велело устроить еврейский погром. Давайте всё ваше старье – одежду, подушки, и мы изрубим, разорвем всё на пороге вашего дома». Такие погромы – ненастоящие, инсценированные – соседи устраивали восемь раз, спасая семью от гибели [1, с. 13].

С наступлением Первой мировой войны и сопутствующих ей беспорядков семья Ширкесов была вынуждена в 1914 г. покинуть Гродно и переехать в Минск. Здесь Мария и познакомилась с будущим мужем. Это произошло в 1916 г., когда оба привезли на военную базу сдавать белье для раненых фронтовиков. «…Я заметила там молодого человека с пышной густой шевелюрой, курчавые волосы были будто только что после завивки, – вспоминала Мария Исааковна. – […] Если мою партию приняли без всяких проволочек, то у молодого человека складывалось сложнее. Что-то не подходило, другое предлагали сложить более аккуратно. Мне стало жаль беспомощного в таких делах человека, и я без его просьбы, по своей инициативе стала помогать ему. Когда мы уже выходили из базы, он горячо поблагодарил меня и назвал себя:

– Будем знакомы. Бядуля, белорусский писатель.

И, попрощавшись, ушел» [2, с. 15].

После этой случайной встречи они не виделись целых десять лет. Конечно, Мария даже не представляла, что когда-нибудь станет женой Самуила. Но внимательно следила за его творчеством. Ей нравились его образные, напевные стихи, особенно детские. Некоторые из них, например «Сняжыначкі-пушыначкі», Мария знала наизусть и часто повторяла сама себе.

Много чего произошло за это время. В 1921 г. советско-польская граница разделила Беларусь, и мать Марии со старшими детьми решила вернуться в Гродно, поскольку «ей не нравилось, что советская власть закрыла все синагоги и запретила молиться Богу» [1, с. 13]. Мария же, оставшись в Минске, окончила фельдшерские курсы и начала работать терапевтической медицинской сестрой в больнице. Девушке нравилась эта нелегкая, но очень нужная работа. Однажды Мария ассистировала при операции по удалению аппендикса у председателя ЦИК и СНК БССР Александра Червякова. «Когда она рассказала ему о прощании с мамой, тот смеялся так, что у него разошлись операционные швы, и пришлось оперировать его еще раз» [1, с. 13], – вспоминая бабушкины рассказы, пишет внучка Марии и Самуила Плавника Анна.

Случались в жизни Марии Ширкес и более драматические события. Позже она какое-то время работала в детском доме, где находили приют дети, чьи родители погибли во время еврейских погромов. Одного из мальчиков – красивого четырехлетнего Мишу – Мария решила официально усыновить, хотя родственники и коллеги отговаривали ее. Но в 1925 г. приемный сын Марии приглянулся одной состоятельной бездетной паре, которая тоже очень захотела усыновить Мишу. Мария очень расстроилась и не хотела отдавать ребенка, но ее убедили, что в новой – обеспеченной – семье он будет расти счастливым [1, с. 13]. Наконец Мария согласилась и со слезами на глазах попрощалась с мальчиком…

Следующая встреча Марии Ширкес со Змитроком Бядулей, может, и не состоялась бы, если бы не одна знакомая женщина, которая в 1926 г. приехала в Минск. Она имела поручение передать Змитроку Бядуле письмо и начала расспрашивать Марию, не знает ли она этого человека. Мария ответила, что виделась с ним лишь однажды в жизни и сейчас вряд ли бы узнала – все-таки прошло целых десять лет. Узнав, что З. Бядуля работает в Институте белорусской культуры, женщины направились в это учреждение – в старинное здание по улице Революционной, которое сохранилось и поныне. Писатель не сразу узнал свою гостью, но разговаривал откровенно, дружелюбно, «как настоящий джентльмен» [2, с. 17]. Прощаясь, З. Бядуля предложил Марии встретиться через два-три дня, и это было только начало их романа.

biadulia2

Змитрок Бядуля с женой Марией. 1927 г

В 1927 г. Самуил Ефимович и Мария Исааковна поженились. Эта семейная пара была в чем-то необычной. Вот что вспоминала Мария Климкович, жена автора гимна БССР Михася Климковича: «Жена З. Бядули Мария Исааковна была “видная” женщина. Стройная, красивая, но выше на две головы за мужа. Где-то за метр восемьдесят. [По словам сына – всё же ниже. – В. Ж.] Когда ей и Бядуле приходилось вместе выходить на улицу, то старались идти поодиночке, так, чтобы разница не бросалась людям в глаза. Ну, и нога у нее соответствовала росту – сороковой размер. Поэтому если Мария Исааковна покупала обувь, то сначала просила дать ей померить “тридцать девятый”, хотя заранее знала, что будет маловат. И только потом, возвращая ботинок, просила продавщицу: “Теперь дайте, пожалуйста, на размер больше”. Ну не могла она заставить себя произнести на людях: “Дайте мне сороковой размер”!» [3, с. 85-86].

И тем не менее разница в росте не мешала семейному счастью. 27 сентября 1929 г. у Самуила и Марии родилась дочь Зоя, а 8 марта 1934 г. – сын Ефим, названный так в честь деда – Бядулиного отца Ефима (Хаима) Плавника. «Он [З. Бядуля] и своих детей воспитывал терпеливо, с любовью, душевно, и душевно писал для детей свои стихи, сказки. Иногда наши дети были его первыми слушателями, и он по тому, как они реагировали на его новое произведение, представлял, дойдет ли он до детских сердец, нужно ли еще поработать над рукописью. А сил, энергии, времени для творческой работы не жалел, нередко забывая обо всем на свете» [2, с. 20], – вспоминала Мария Плавник. Именно тогда, когда сам стал отцом, Змитрок Бядуля написал свои крупнейшие детские произведения: поэму-сказку «Мурашка Палашка» (1939) и повесть-сказку «Серебряная табакерка» (1940).

Воспоминания о теплой атмосфере в семье Плавников оставил писатель Борис Микулич, который не однажды гостил в их квартире на улице Долгобродской: «Вечера у Бядули были чудесные. Его жена, прекрасная хозяйка, потчевала нас изделиями еврейской кухни, а сам хозяин был олицетворением отца – вечно или сын, или дочь Зорка на руках. Иногда открывался шкаф. Там был большой беспорядок, извлекались “Абразкі” и многие старые рукописи, книги, и начиналась бесконечная река воспоминаний. Здесь впервые я услышал о трагических днях Максима Богдановича...» [4, с. 25]. А вот какой запомнилась Б. Микуличу хозяйка, Мария Исааковна: «Жена его великолепно дополняла этого человека, придавала своей деловитостью и энергичностью его немного нерешительной натуре уверенность в его силах. Она не была ни красивой, ни очень образованной, но практичный ум и такт были свойственны этой женщине» [4, с. 30].

В 1935 года семья З. Бядули получила квартиру в только что построенном многоэтажном Доме специалистов по Советской улице. По тому времени это был один из лучших жилых домов в Минске [2, с. 18]. (Он был разрушен в войну, сейчас на этом месте – здание по проспекту Независимости, 44.) Соседями Плавников стали семьи писателей Андрея Александровича и Михася Климковича, а также многие представители минской технической интеллигенции. Искренняя дружба связывала семьи З. Бядули и Янки Купалы. По белорусской народной традиции, знакомые называли жен писателей Купалиха и Бядулиха. В то время Мария Исааковна продолжала работать терапевтической сестрой в первой городской поликлинике Минска.

История с мальчиком Мишей, которого некогда усыновила Мария, вдруг обрела неожиданное продолжение. Как засвидетельствовала Анна Плавник, произошло это летом 1940 г., когда ее дед и бабушка собирались на курорт: «Уже собрали вещи, и через час должна была прийти машина, чтобы отвезти их на вокзал. Вдруг позвонили в дверь, и на пороге квартиры появился молодой человек. Он спросил жену З. Бядули:

– Скажите, Вы Мария Ширкес?

– Да, – ответила бабушка. – Но теперь у меня фамилия мужа – Плавник.

– В детском доме мне дали ваш адрес. Скажите, Вы моя мама?

– Нет, детка, – ответила Мария, – я не твоя родная мама, ты мой приемный сын.

Молодой человек рассказал, что он студент, учится в Киеве. При ликвидации НЭПа его отца сослали в Сибирь, где тот и умер, а его мать умерла этой весной. И когда он разбирал документы, то нашел справку об усыновлении и решил найти родную маму. Его рассказ взволновал всю семью, все его обнимали, целовали, приглашали приезжать к ним еще. Миша обещал приехать в следующем году, когда закончит университет. Следующим был сорок первый, и он больше не приехал...» [1, с. 13].

Война застала Марию Исааковну с детьми в Пуховичах в Доме творчества писателей, откуда они срочно выехали в эвакуацию. Змитрок Бядуля в это время находился в командировке в Хойниках. Вернувшись в Минск, он нашел свою мать и вместе с ней добрался пешком аж до Борисова. Оттуда они поездом доехали до российского города Пижма Горьковской области. «Здесь он устроился работать в редакции, дали ему отдельную комнату для жилья. Долгое время Самуил не знал, где находится его жена с детьми, живы ли они, и очень страдал» [2, с. 7], – вспоминал брат З. Бядули Матвей Плавник.

Нашел их З. Бядуля благодаря писателю Менделю Лифшицу, который узнал и сообщил коллеге, что его семья находится в селе (ныне поселок городского типа) Новые Бурасы Саратовской области. «Бядуля написал жене письмо, а после того как получил ответ, вместе с матерью переехал к своей семье» [2, с. 7]. Там остановились жены и дети других белорусских писателей: Василия Борисенко, Петруся Бровки, Кондрата Крапивы, Аркадия Кулешова, Алеся Кучера, Кузьмы Чорного, а также дочь Михася Климковича Майя. Там, в Новых Бурасах, Мария Плавник зарабатывала на уборке урожая: жала рожь на колхозном поле, копала картофель – работала «не хуже настоящих колхозниц» [5, с. 464]. Временно устроился на работу в местной газете и Змитрок Бядуля. В Новых Бурасах семья прожила до самого конца октября 1941 г. Поскольку у эвакуированных не было с собой никаких теплых вещей, да и прошли слухи о приближении фронта, Плавники вместе с другими семьями приняли решение перебраться поездом далее в Среднюю Азию – возможно, в Алма-Ату. Промежуточной точкой в этом маршруте должен стать Уральск, но трагические обстоятельства сложились так, что именно в нем Змитрок Бядуля нашел свой последний приют.

Третьего ноября 1941 г. на предпоследней остановке перед Уральском писатель вышел из поезда прогуляться. Поезд тронулся без предупреждения, и Змитрок Бядуля едва успел заскочить на подножку (какие-то мужчины подхватили и втянули его в вагон). В скором времени умер в поезде от разрыва сердца. Соотечественники, ехавшие в эвакуацию, решили не оставлять в беде семью классика и высадились в Уральске, где в здании театра состоялась прощальная церемония, на которой актеры читали Бядулевы произведения. Там, в Уральске, покойного и похоронили на городском кладбище. (Вскоре, в конце декабря, рядом похоронили и мать З. Бядули, которая умерла от воспаления легких.)

Несколько месяцев семья З. Бядули вместе с другими писательскими семьями жила в театральных помещениях, пока их не расселили по разным углам в городе. Семью Плавников, а также жену К. Крапивы, дочь М. Климковича и сына В. Борисенко приютила дружная семья одной татарской артистки, которая освободила для беженцев самую большую – проходную – комнату [6, с. 15; 7, с. 141]. Мария Исааковна не очень любила вспоминать это время голода, холода, болезней, неустроенности – время, когда осталась одна, без мужа, с двумя детьми. Но об одном забавном эпизоде из жизни в эвакуации она все-таки рассказала внучке Анне, которая не поленилась записать это: «Времена были военные, продукты выдавались по карточкам. Чтобы затопить печь, нужно было получить наряд на дрова. Но дрова надо было привезти самой бабушке. Ей дали сани, запряженные верблюдами, и сказали, куда ехать. Но беда только в том, что верблюд не понимал ни слова по-русски. Сколько ни кричала “но”, “пошёл”, он не трогался с места. Проходивший мимо казах огрел верблюда палкой и сказал несколько слов по-казахски. И верблюд послушно пошел.

Но когда дрова были уложены в повозку, верблюд снова заупрямился, как бабушка его ни понукала, как ни ругала его. Мимо проходила женщина – казашка. Увидев все это, она научила бабушку понукать верблюда по-казахски. И дрова были привезены домой. Когда я была маленькая, меня очень смешил этот бабушкин рассказ» [1, с. 13]. Добавим, что Мария Плавник ездила по дрова вместе с Анной Ивановной Борисенко – женой литературоведа и критика Василия Борисенко. Женщины очень намерзлись, ожидая, пока верблюд тронется с места.

biadulia3

Мария Плавник с сыном Ефимом. 1959 г.

В 1943 г. сын Марии Ефим заболел малярией в тяжелой форме, было необходимо поменять климат, и семья переехала в Запорожье. Там освободилось много жилой площади, хозяева которой были арестованы из-за сотрудничества с оккупантами. В одной из таких квартир Мария Плавник с детьми прожила целый год, до самого освобождения Беларуси [8, с. 12]. А в июле 1945 г. они вернулись из эвакуации в Минск.

Вместо родного дома их там ждали обгоревшие руины. Уже не было в живых ни Бядулевого брата, поэта Израиля Плавника, ни Голды и Эфраима – сестры и брата Марии Исааковны, ни их детей: все они погибли от рук фашистских оккупантов. Всего же война лишила жизни 35 родственников белорусского классика и его жены.

Семья была вынуждена ютиться у знакомых и родственников, пока вдова классика не обратилась лично к председателю правительства БССР П. Пономаренко с просьбой выделить ей комнату или временно предоставить номер в гостинице за счет Литфонда республики. Неожиданно ходатайство было удовлетворено [9, с. 171], и в 1947 г. семья З. Бядули получила двухкомнатную квартиру на самом верхнем этаже дома № 183 по улице Советской (ныне проспект Независимости, 43). По словам сына Ефима, поспособствовала этому давняя подруга семьи – Купалиха, Владислава Францевна Луцевич.

biadulia4

Мария Плавник в Кисловодске, 1949 г.

Небольшая, но гостеприимная квартира Марии Плавник стала своеобразной «перевалочной станцией» для тех, кто не имел счастья получить жилье и кому такая перспектива пока не улыбалась: это были преимущественно репрессированные писатели и члены их семей, которые возвращались на родину из мест заключения. Среди них были жена расстрелянного поэта Изи Харика Дина Харик, прозаики Цодик Долгопольский и Борис Микулич. С последним Мария Плавник поддерживала отношения и после его отъезда в Бобруйск: в Белорусском государственном архиве-музее литературы и искусства (БГАМЛМ) хранятся телеграмма-поздравление Б. Микулича от М. Плавник с новым 1948 годом [10, л. 2], а также ее письмо, отправленное, судя по штемпелю, 7 января 1948 г. Переписывался с ней и давний друг З. Бядули Вульф Сосенский [11, л. 4; 12, л. 1].

По-прежнему дружила Мария Исааковна с семьей Михася Климковича, часто приходила в гости к его вдове Марии Язеповне. Вместе с Бядулихой приходила и Кацовичиха – Евгения Борисовна Кацович, вдова писателя Лазаря Кацовича. Женщины любили сыграть в карты за круглым столиком и вспомнить молодость, довоенный Минск, в том числе и забавные истории из жизни литературных классиков [3, с. 85].

biadulia5

Мария Исааковна Плавник с внучкой Анной. 1964 г.

10 августа 1975 г. у Марии Плавник умерла дочь Зоя, и женщина оформила опекунство над ее дочерью-школьницей – своей внучкой Анной [13, л. 33]. В связи с материальными сложностями по ходатайству Союза писателей Марии Исааковне была увеличена персональная пенсия [13, лл. 30-31].

Мария Плавник активно занималась популяризацией творческого наследия мужа. Очень надеялась, что в Минске создадут литературный музей З. Бядули. Но сделать это не удалось, и Мария Исааковна передала все документы из семейного архива в Уральск, где обещали организовать музейную экспозицию, посвященную З. Бядуле. К сожалению, судьба этих документов остается неизвестной [14, с. 11].

Умерла Мария Бядуля-Плавник 10 апреля 1984 г. Похоронена на Северном кладбище под Минском.

Печатается по журналу «Роднае слова» (№ 4, 2016) в переводе с белорусского языка. В публикации использованы фотографии из личного архива Ефима Плавника.

Литература и источники

  1. Плавник, А. Бабушкины рассказы // Берега. – 1999. – № 1 (июнь).
  2. Успаміны пра Змітрака Бядулю / склад. Я. І. Садоўскі, К. А. Цвірка; рэц. У. В. Гніламёдаў. – Мінск: Маст. літ., 1988.
  3. Клімковіч, М. Старыя людзі расказваюць, або Праўда ў дэталях // Маладосць. – 2010. – № 5.
  4. Мікуліч, Б. Аповесць для сябе / Б. Мікуліч; укл. і прадм. Л. С. Савік, паслясл. С. І. Грахоўскага. – Мінск: Маст. літ., 1993.
  5. Бядуля, З. Выбраныя творы / З. Бядуля; укл., прадм., камент. У. Казберука. – Мінск: Кнігазбор, 2006.
  6. Климкович, М. Так это было // Советская Белоруссия. 2010. – 1 июня.
  7. Плавник, Е. Воспоминания об отце // Пра час “Узвышша”: матэрыялы Узвышаўскіх чытанняў (Мінск. 2005–2006). – Вып. 3 / уклад. Г. В. Запартыка, Т. В. Кекелева, У. Г. Кулажанка; навук. рэд. М. І. Мушынскі. – Мінск: РІВШ, 2007.
  8. Рублевская, Л. Семейная сага соловья // Советская Белоруссия. – 2011. – 9 апр.
  9. Смиловицкий Л. Борьба евреев Беларуси за возврат своего имущества и жилищ в первое послевоенное десятилетие, 1944–1954 гг. // Беларусь у ХХ ст.: зборнік навуковых прац /навук. рэд. В. П. Андреев. – Мінск; Томск: Водолей, 2002. – Вып. 1.
  10. БГАМЛИ. – Фонд 334. – Оп. 1. – Ед. хр. 25 (Письмо и поздравительная телеграмма М. И. Плавник Б. М. Микуличу, 1947, 1948 г.).
  11. БГАМЛИ. – Фонд 136. – Оп. 1. – Ед. хр. 14. – Л. 4 (Почтовая карточка М. И. Плавник-Бядули, адресованная В. А. Сосенскому, 8.11.1962 г.).
  12. БГАМЛИ. – Фонд 136. – Оп. 1. – Ед. хр. 12 (Поздравительная карточка В. А. Сосенского, адресованная М. И. Плавник, 28.12.1964 г.).
  13. БГАМЛИ. – Фонд 78. – Оп. 1. – Ед. хр. 439 (Протоколы заседаний секретариата правления СП БССР, 3 января – 28 декабря 1979 г.).
  14. Капкоў, М. Магіла Змітрака Бядулі можа знікнуць // Наша Ніва. – 2013. – 27 ліст.

Опубликовано 14.11.2016  14:20