Tag Archives: Ильф и Петров

Жыццё ідзе, кантора піша (В. Р.)

Прывітанне! Адразу папярэджу – «сенсацыйныя» гутаркі з удзелам сузаснавальніка «экстрэмісцкага» праекта «NEXTA» не глядзеў, бо не вельмі цікава, і наогул даўно не сачыў за целарухамі Пратасевіча, Пуцілы & Co. Пэўную ролю ў мабілізацыі пратэстнага электарату, асабліва сярод моладзі, праект адыграў у канцы 2019 – пачатку 2020 г.; далей куцця, здаецца, варылася ўжо сама па сабе. Важнейшым было абурэнне паводзінамі ўладаў у час першай хвалі COVID-19 (cакавік-чэрвень 2020 г.), – супярэчлівымі дзеяннямі і бяздзеяннямі, на якія наклаліся «перадвыбарныя» паскудствы, кшталту правакацыі ў Гродне 29.05.2020 з мэтай затрымання Сяргея Ціханоўскага.

Успомнім, як яно было

Маё кола зносінаў не ўключала ні людзей з «NEXTA», ні тых квазіпалітыкаў, што «ўпісваліся» за іх у Польшчы або Літве. Аддаю перавагу асобам, якія даводзяць свае справы – няхай сціплыя і малазаўважныя – да лагічнага завяршэння. Прынамсі, не сыплюць авантурнымі заклікамі кшталту «Даеш пяцігодку за тры гады усеагульную забастоўку ў Беларусі!».

Трапная заўвага ад Валерыя Забаўскага (15.06.2021): «Калi ты ябацька, то Пратасевiча няма чаго слухаць, бо ён тэрарыст. Калi ты “невераятны”, то Пратасевiча няма чаго слухаць, бо ён у заложнiках. Куды нi кiнь – усюды клiн».

На самай-та справе – нічога істотна новага. Андрэй Дынько ў 1999 г. напісаў эсэ «Дзе вы, Шапіра?», адштурхоўваючыся ад лёсу хлопца гадоў 25-ці, які на Брэсцкім абласным тэлебачанні ў сярэдзіне 1980-х «прасіў прабачэньня ў гуманнай савецкай дзяржавы за свае аблуды і злачынствы, за прапаганду чалавеканенавісьніцкага вучэньня сіянізму і павініўся ў сувязі з замежнымі спэцслужбамі. Твар у Шапіры быў зямлісты, пад вачыма — фіялетавыя мяшкі, а голас — зрэзыгнаваны». Хіба што, гледзячы па ўсім, у ХХІ ст., тутэйшыя нашчадкі Эдмундыча ўзялі на ўзбраенне чачэнскія прыёмы ды кітайскія тэхналогіі – можа, пры дапамозе Масквы, а мо і беспасярэдне.

Тое, што кадыраўшчына й кітайшчына больш-менш працуюць у рэпрэсіўна-каральнай сферы, стварае «наверсе» аблуднае ўражанне, што яны спрацуюць ва ўсім. І вось ужо «правая рука атамана Маруські» (выраз, які любіў ужываць св. пам. Якаў Гутман) «аўтарытэтна» заяўляе, што не трэба нам супрацоўніцтва з Захадам – народнай гаспадарцы хопіць таго, чым падзеляцца РФ і КНР.

Апыніся я там, дзе цяпер пан Галоўчанка, верагодна, таксама падтрымліваў бы стасункі з вотчынай Кітайскай камуністычнай партыі, нягледзячы на сістэматычныя парушэнні правоў чалавека ўрадам гэтай краіны; усё ж КНР – адна з найбуйнейшых эканомік свету, (патэнцыйны) фінансавы донар. Але ж адна справа – падтрымліваць, іншая – «прагінацца» і «класціся»… Нават аўтары аналітычнага дакладу «Беларусь – Кітай: дасягненні, праблемы і перспектывы стратэгічнага партнёрства» (верасень 2020 г.), якія мяркуюць, што пашырэнне кантактаў з Паднябеснай «ва ўмовах геапалітычнага ціску на Беларусь з боку Расіі» умацуе нашую незалежнасць (цуда-аптымісты, па-мойму), не адмаўляюць наяўнасці сур’ёзных праблем з кітайскімі праектамі на нашай зямлі. Трагікамічная гісторыя з заводам беленай цэлюлозы пад Светлагорскам у 2018 г. зрабілася пагалоскай. Выявілася (гл. с. 12-13 пазначанага дакладу), што недаправацалі кітайцы і ў Добрушы, дзе на 2018 г. планаваўся пачатак вытворчасці мелаванага кардону, а ўрэшце запуск завода перанеслі на 2020 г. «Накасячылі», вядома, і тутэйшыя… гэты казус разбіраўся на belisrael.info ў студзені 2021 г. Няйначай мае саркастычныя стрэлы прывялі да таго, што пару тыдняў таму шматпакутны завод на Гомельшчыне ўсё-такі быў здадзены ў эксплуатацыю 😉

Пяць год таму я разважаў пра «нястрашную Маскву». Мажліва, для вонкавых назіральнікаў яна і цяпер не надта страшная, але масквічам, асабліва тым, хто не гатовы моўчкі трываць свавольствы мэра, урада РФ і «вялікага Пу», наўрад ці стала больш утульна ў мегаполісе. Хтосьці за гэтую пяцігодку з’ехаў за мяжу – зусім або «напалову» (як Віктар Шэндэровіч, уладальнік ізраільскага грамадзянства з канца 2020 г.), кагосьці, як Дзмітрыя Быкава, труцілі агенты Крамля, хтосьці папаў за краты.

Яшчэ і звесткі пра захворвальнасць на COVID-19 у «золатагаловай» аніяк не цешаць:

Крыніца: ncov.blog

Пры тым, што ў [Заходняй] Еўропе пандэмія апошнім часам ішла на спад, а, напрыклад, у Ізраілі з 15 чэрвеня знята пераважная большасць абмежаванняў для жыхароў і прадпрыемстваў.

Выглядае, вакцына «Спутник V» («галоўная зброя» супраць каранавірусу ў Расіі, у тым ліку і ў Маскве) далёкая ад ідэальнай, пра што папярэджвалі спецыялісты. Ці нам ганарыцца тым, што Беларусь летась была адной з першых краін, куды паставілі пробныя партыі «Спадарожніка», што ў канцы лютага 2021 г. на прадпрыемстве «Белмедпрэпараты» ўзяліся разліваць менавіта гэтую вакцыну? Сумняюся.

На жаль, і ў пачатку лета 2021 г. узровень смяротнасці ад кавіду ў Беларусі не тое каб зніжаўся параўнальна з канцом зімы…

Таблічка з вікіпедыі

Агульная колькасць памерлых у краіне сёння перавысіла 3000 – паводле афіцыйных звестак. Па стане на 28.02.2021 было 1976 смерцяў.

Руская мова, безумоўна, вялікая-магутная, і многа ёсць талентаў у рускім народзе (ОК, сярод насельніцтва РФ). Але да суседскіх тэхналогій заўсягды, яшчэ з часоў ляскоўскага Ляўшы, былі пытанні. Там і ў ХХІ ст. чысцяць умоўныя ружжы «тоўчанай цэглай», і вось парачка вынікаў:

– у адным з буйных гарадоў Іркуцкай вобласці (Усолле-Сібірскае, каля 75 тыс. жыхароў) з 2018 г. дзейнічае рэжым надзвычайнай сітуацыі праз вусцішнае экалагічнае становішча. Тое, што два гады таму туды для святкавання 3 ліпеня з’язджаліся беларусы аж «з усёй Іркуцкай вобласці», не адмяняе таго факта, што камбінат «Усоллехімпром», закрыты ў 2017 г., пакінуў пасля сябе сотні тон небяспечных адкідаў, якія атруцілі глебу, рэкі, паветра;

– тэхнагенная катастрофа з выцечкай звыш 20 тыс. тон дызельнага паліва адбылася 29.05.2020 (няшчасны дзень і для Беларусі, і для Расіі) у Нарыльску. «Заяўлялася, што праблема з абсталяваннем на прадпрыемствах Уладзіміра Патаніна мае сістэмны характар». Паведамлялі таксама, што 3 чэрвеня 2020 г. Пуцін згадзіўся з прапановай свайго міністра абвясціць надзвычайную сітуацыю федэральнага маштабу, хаця гэтае абвяшчэнне павінна было адбыцца ў дзень аварыі, і адпаведна закону, а не са згоды службовых асоб. Ну дык, ёлы-палы: на Ўсходзе (хутчэй у Азіопе, чым у Еўразіі) традыцыйна «часам не да законаў» 🙁

Не забыліся і запампоўка ў Беларусь з Расіі няякаснай нафты ў красавіку 2019 г., і паўтары сотні крымінальных спраў, звязаных з будаўніцтвам расійскага касмадрома «Усходні» ў 2010-х гадах… Карацей, тутэйшыя гора-чыноўнікі могуць, вядома, казырыцца, кляймуючы Літву «дзяржавай-пігмеем», сварыцца з Украінай, Польшчай і Захадам увогуле, але прыярытэтная стаўка на цяперашнюю Расію, дзе «палюбляюць» даследчыкаў-інаватараў аж да здушэння ў абдымках – бадай, шлях у цывілізацыйны тупік.

Годны вершык напісаў мінскі аршанец Зміцер Дзядзенка (05.06.2021):

«За намі – рускія, кітайцы,

Мы з імі будзем заадно», –

Паспеў сказаць ён, перш чым яйцы

Сталёвыя пайшлі на дно.

* * *

Мінула дзевяць сутак, як «Белпошта» атрымала маё пісьмо наконт газеты «Новы час». Пазіцыя адрасаткі пасля таго ўшчування наўрад ці змянілася – яна адлюстравана ў камюніке на сайце арганізацыі:

Чаго вартае меркаванне «геніяльнай пракуратуры», было паказана амаль паўмесяца таму (belisrael, 03.06.2021). Але ж высокапастаўленых асоб, якія жывуць у сваіх інфармацыйных бурбалках, даволі цяжка адтуль выкалупаць… І во сёння прыйшоў э-адказ ад намесніцы гендырэктара РУП «Белпошта» па эксплуатацыйнай дзейнасці Алены Васільеўны Драздовіч. З няпрошанай парадай: «Адносна распаўсюджвання газеты “Новы час” Вы можаце звярнуцца да рэдакцыі, на якую ўскладзены функцыі па распаўсюджванні ў адпаведнасці з Законам».

Што ж, рэдакцыя «НЧ» не здаецца і насамрэч ужо тыдзень як збірае адрасы ахвотных для «альтэрнатыўнай падпіскі». А 15.06.2021 разрадзілася наступнай навіной:

У вольным доступе па-беларуску з’явілася кніга Тэадора Герцля «Яўрэйская дзяржава»

Поўная назва твора «Яўрэйская дзяржава. Спроба сучаснага вырашэння яўрэйскага пытання». Кніга была напісана ў 1896 годзе. Магчымасць чытаць яе па-беларуску з’явілася ўчора.

Учора ў публічны доступ быў выкладзены беларускі пераклад самай вядомай кнігі яўрэйскага літаратара і публіцыста, заснавальніка ідэялогіі сіянізму Тэадора Герцля.

Пераклад распачаўся некалькі гадоў таму, яго зрабіў Ігар Крэбс пры невялікай дапамозе Віталя Станішэўскага. Фрагменты перакладу друкаваліся ў часопісе «ПрайдзіСвет» у верасні 2018 года ў нумары «Габрэйскі акцэнт».

Цяпер поўны тэкст кнігі даступны на «Беларускай палічцы» ў вэб-фармаце і ў фармаце epub па спасылцы, а таксама на Google Дыску ў выглядзе PDF-файла.

Удакладню: пераклад з нямецкай з’явіўся ў вольным доступе ўжо ў нядзелю, 13 чэрвеня. Выклаў яго колішні госць Ізраіля, беларускі лінгвіст В. Станішэўскі, адрэкамендаваўшы твор Т. Герцля так: «Кніга, якая дэманструе волю і імпэт да стварэння нацыянальнай дзяржавы і настойлівасць у ажыццяўленні мары. Дзеля натхнення ўсім, хто верыць у сваю нацыянальную дзяржаву».

Герцль на ізраільскіх банкнотах 1960-70-х гг.

Тым часам тутэйшыя ідэолагі робяць выгляд, што вераць у «народнае адзінства». У пачатку чэрвеня на ўваходзе ў парк ля Камсамольскага возера (Нававіленскі завулак, 2) павесілі каравы білборд:

Падобныя ўзоры прапаганды сцябалі Ільф & Пятроў, паваенны пісьменнік Ілья Звераў… Пасля іх я б мо і пакінуў «крэатыў» без увагі, але кінулася ў вочы, што пітная крыніца ў парку стаіць бяздзейная (грошыкі, відаць, пайшлі на стэндзікі).

Сёння ў 8.00-8.15

Між тым у Мінску намячаецца спякотнае лета. Як патлумачыць шэфам гарвыканкама і адміністрацыі Цэнтральнага раёна, што народнае адзінства – гэта не марнаслоўе з білбордаў, а магчымасць для «левых», «правых» і цэнтрыстаў наталіць смагу? Баюся, у бліжэйшы час – ніяк (гл. вышэй тэзіс пра інфармацыйныя бурбалкі). З цягам часу, калі горадам будуць кіраваць пераможцы мясцовых выбараў, а не прызначэнцы, – можа быць, удасца.

Дапраўды народныя адказы на чынавенскі выклік. Даўгінаўскі тракт і «Арлоўка» (аўтары невядомыя; «не спрабуйце гэта паўтарыць» :)).

Думаю, што з расстаноўкай прыярытэтаў не памыляюся. Не памыліўся ж у ліпені 2020 г., калі ўзважваў будучыя крокі ўладаў у «поствыбарны» перыяд: «Верагодна, прадоўжацца спробы згуляць на полі “апазіцыі” – маю на ўвазе ўсялякія “Дні вышыванкі”, дый увогуле, працэс “мяккай беларусізацыі”». Так, у гэтым месяцы ладзіцца чарговы БРСМ-аўскі конкурс «Сэлфі & фота з вышыванкай», а ўчора ва Ўшачах былі ўсталяваныя помнікі-бюсты Васілю Быкаву (1924–2003) і Рыгору Барадуліну (1935–2014). Праўда, грошы на іх збіралі прыватныя асобы, але дазвол даваў райвыканкам… І што характэрна, падпісаны той дазвол быў 28.08.2020 – пасля «выбараў».

Крыніца фота

Чыноўнікаў не спыніла тое, што дзядзька Васіль і дзядзька Рыгор належалі да БНФ, крытыкавалі ўладу Лукашэнкі. «Мёртвыя не кусаюцца».

Вольф Рубінчык, г. Мінск

16.06.2021

wrubinchyk[at]gmail.com

Апублiкавана 16.06.2021  22:41

У. Караткевіч & шахматы (бел/рус.)

Шахматная тэма «Ладдзі Роспачы» ў сусветным кантэксце

(перевод на русский см. ниже)

Колькі гадоў таму паэт і літаратуразнавец Андрэй Хадановіч выступіў з дакладам, дзе паказаў на падабенства паміж сюжэтамі аповесці «Ладдзя Роспачы» Уладзіміра Караткевіча (1964) і фільма «Сёмая пячатка» рэжысёра Інгмара Бергмана (1957). У абодвух творах чалавек гуляе ў шахматы з «цёмнай сілай»; праўда, у Бергмана – з Анёлам Смерці, у Караткевіча – з самой Кашчавай, але гэтае адрозненне не выглядае істотным і яго дапушчальна не ўлічваць.

Сюжэтныя падабенствы паважаны паэт пракаментаваў наступным чынам: «Увесь фокус у тым, што ў шведскага рэжысёра чалавек (як яму і належыць) прайграе, тады як у Караткевіча здараецца немагчымае, здараецца цуд, здараецца яўнае махлярства – і перамога. А пераможцаў, як вядома, не судзяць – і чытачы ў захапленні. Так і з караткевічаўскім плагіятам» («Краязнаўчая газета», № 44, 2010).

Кадр з фільма «Сёмая пячатка»

Слоўца «плагіят» я б трактаваў як жарт А. Хадановіча (дарэчы, някепскага шахматыста, удзельніка традыцыйных таварыскіх спаборніцтваў, якія ладзяцца ў Саюзе беларускіх пісьменнікаў). Насамрэч нават павярхоўнае параўнанне двух твораў паказвае на самастойнасць аповесці У. Караткевіча. Справа не толькі ў тым, што Гервасій Выліваха перамагае Смерць, а бергманаўскі рыцар Антоніус Блок – не (аднак у працэсе гульні знявераны рыцар адцягвае ўвагу Анёла Смерці ад сям’і камедыянтаў, фактычна іх ратуючы). Уся «Ладдзя Роспачы» пабудавана, па сутнасці, як адштурхоўванне ад меланхалічнай прыпавесці Бергмана, прасякнутай духам Эклезіяста. Выліваха – сангвінік і трыкстар, які не шукае ісціны за мяжой, ігнаруе Эклезіяста, але ўпарта змагаецца з мярцвячынай на сваёй зямлі, навязваючы свае правілы гульні і на «тым» свеце. Як слушна заўважылі Ганна Бутырчык і Марына Казлоўская ў 2013 г., «Гервасій – чалавек новага гуманістычнага светапогляду, што праступае ў выяўленых рысах індывідуалізму, у жыцці праз край, у адчуванні ўнутранай свабоды, асмяянні рысаў старога свету, царкоўных інстытутаў, рэлігійных забабонаў, у псіхалагізме і дынаміцы жыцця».

Цалкам верагодна, што расповед пра паядынкі Вылівахі са Смерцю з’явіўся не без уплыву Бергмана (зрэшты, у «Сёмай пячатцы» паказаны толькі адзін паядынак, які да таго ж ідзе з перапынкам, і першым хітруе якраз «цёмны бок», а не чалавек). Аднак не менш падстаў звязваць аповесць Караткевіча з раманам Ільі Ільфа і Яўгена Пятрова («Дванаццаць крэслаў», 1927), бо Вылівахавы хітрыкі за дошкай чымсьці нагадваюць паводзіны Астапа Бендара ў Васюках. Успомнім: «Астап прайграў запар пятнаццаць партый, а неўзабаве яшчэ тры. Заставаўся адзін аднавокі. У пачатку партыі ён… нарабіў мноства памылак і цяпер з цяжкасцю вёў гульню да пераможнага канца. Астап, незаўважна для навакольных, скраў з дошкі чорную ладдзю і схаваў яе ў кішэнь» (менавіта чорнай ладдзёй Смерці ў час вырашальнай партыі маніпулюе і Выліваха, соваючы яе сваім рукавом пад бой). Васюкінскі супернік «гросмайстра», аднавокі аматар, выглядае як персанаж дэманічнай прыроды; паводле каментатара рамана Юрыя Шчаглова, аднавокасць і кульгавасць – формы «хтанічнай асіметрыі».

У той самы час адрозненні паміж Бендарам і Вылівахай, «Ладдзёй Роспачы» і «Дванаццацю крэсламі» таксама відавочныя; пачаць хаця б з таго, што Выліваха нашмат больш вопытны гулец у шахматы, чым ілжэгросмайстар Бендар. Выходзіць, трэба весці гаворку не пра тое, што Караткевіч пераняў сюжэт у Ільфа і Пятрова (або ў Бергмана), а пра тое, што ўсе згаданыя творы абапіраюцца на ўстойлівы комплекс матываў, гэтак званы вандроўны сюжэт. Апошні бярэ пачатак у Сярэднявеччы, калі ў Еўропе распаўсюдзілася ўяўленне пра шахматную партыю як алегорыю жыцця. Зрэшты, падобнае ўяўленне бытавала і на Усходзе: так, у адным з вершаў Амара Хаяма свет параўноўваецца з шахматнай дошкай, людзі – з пешкамі.

Фрэска «Смерць, якая гуляе ў шахматы». XV cт.

Названы сюжэт адлюстроўваўся не толькі ў літаратуры, але і ў жывапісе. Сярод найбольш ранніх прыкладаў – фрэска «Смерць, якая гуляе ў шахматы» ў царкве пад Стакгольмам (каля 1480 г.; лічыцца, што гэты самы твор і натхніў І. Бергмана на працу над фільмам). Аналагічная тэма выкарыстоўвалася ў гравюрах аднаго з найбуйнейшых нямецкіх мастакоў Альбрэхта Дзюрэра (1471–1528). Цікава, што на шведскай фрэсцы паказаная «некананічная» шахматная дошка памерам 5Х7, але на карціне канца ХVIII стагоддзя «Партрэт доктара дэ С., які гуляе ў шахматы са Смерцю» аўтарства французскага мастака Рэмі-Фюрсі Дэкарсэна (Descarsin; у часопісе паправілі на «Дэскарсэна», але хутчэй за ўсё гэтае прозвішча мае вымаўляцца без «с», як Descarthes = Дэкарт. – В. Р.) яна ўжо мае сучасны выгляд. Доктар з карціны ўсміхаецца, бо, паводле аўтарскага апісання, уратаваў пацыента ад сваёй суперніцы.

Р.-Ф. Дэкарсэн «Партрэт доктара…» (прыблізна 1793 г.)

У пазамінулым стагоддзі папулярным быў твор «Шахматысты» (1830-я гг.) нямецкага мастака Фрыдрыха Аўгуста Морыца Рэтча. На той карціне Чалавек гуляе з Д’яблам – не выключана, што за дошкай былі выяўлены Фаўст і Мефістофель. Увесь антураж гаворыць пра тое, што ад выніку гульні залежыць нешта большае, чым лёс асобнага гульца.

Ф. Рэтч «Шахматысты» (1830-я гг.)

Такім чынам, У. Караткевіч распрацаваў сюжэт, які шмат стагоддзяў блукаў у еўрапейскай культуры, аднак беларускі творца зрабіў гэта арыгінальна, з увагай і павагай да родных крыніц. Здаецца, ніхто да яго ў беларускай літаратуры, прынамсі ў савецкі час, не аднаўляў, напрыклад, старажытныя назвы шахматных фігур: ферзь – «візір», пешка – «латнік» (праўда, кароль, слон, конь, ладдзя засталіся ў аповесці са звыклымі «імёнамі»). Атрымаўся твор з глыбокай верай у тое, што чалавек – не пешка ў гульні вышэйшых сіл. Не дзіўна, што «Ладдзя Роспачы» дагэтуль ставіцца на тэатральнай сцэне, штурхае творцаў на пошукі працягу. Так, у 2010 г. паэт-сатырык Алесь Няўвесь напісаў фельетон, у якім Уладзімір Караткевіч, знаходзячыся ў Раі, зводзіць унічыю партыю з Богам (скраўшы белую ладдзю) і адпрошваецца на Зямлю, у Беларусь. Песня па матывах «Ладдзі Роспачы» ёсць у гродзенскага гурта «Dzieciuki»; шахматы выконваюць у ёй не апошнюю ролю, як і ў мультыплікацыйным кліпе (2014), знятым на яе. А кампазітар Алег Хадоска нядаўна стварыў тэатральную музыку «Гульня ў шахматы са Смерцю».

У 2015 г. – на юбілей Караткевіча – група беларускіх літаратараў, аматараў шахмат, падпісала петыцыю з просьбай назваць вуліцы ў Мінску і Рагачове імем Гервасія Вылівахі. Просьба пакуль што не задаволеная, але, магчыма, усё яшчэ наперадзе.

Вольф РУБІНЧЫК

Апублікавана ў часопісе «Роднае слова», № 11, 2019

* * *

(авторский перевод на русский – для belisrael.info)

Шахматная тема «Ладьи Отчаяния» в мировом контексте

Несколько лет назад поэт и литературовед Андрей Ходанович выступил с докладом, где показал схожесть сюжетов повести «Ладьи Отчаяния» Владимира Короткевича (1964) и фильма «Седьмая печать» режиссёра Ингмара Бергмана. В обоих произведениях человек играет в шахматы с «тёмной силой»; правда, у Бергмана – с Ангелом Смерти, у Короткевича – с самой Костлявой, но такое отличие не выглядит существенным и его допустимо не учитывать.

Сюжетные подобия уважаемый поэт прокомментировал следующим образом: «Весь фокус в том, что у шведского режиссёра человек (как ему и надлежит) проигрывает, тогда как у Короткевича случается невозможное, случается чудо, случается явное жульничество – и победа. А победителей, как известно, не судят – и читатели в восхищении. Так и с короткевичским плагиатом» («Краязнаўчая газета», 2010, № 44).

Кадр из фильма «Седьмая печать»

Cловечко «плагиат» я бы трактовал как шутку А. Ходановича (кстати, неплохого шахматиста, участника традиционных товарищеских соревнований, которые устраиваются в Союзе белорусских писателей). На самом-то деле даже поверхностное сравнение двух произведений указывает на самостоятельность повести В. Короткевича. Дело не только в том, что Гервасий Выливаха одолевает Смерть, а бергманский рыцарь Антониус Блок – нет (однако в процессе игры разуверенный рыцарь отвлекает внимание Ангела Смерти от семьи комедиантов, фактически их спасая). Вся «Ладья Отчаяния» построена, по существу, как отталкивание от меланхолической притчи Бергмана, проникнутой духом Экклезиаста. Выливаха – сангвиник и трикстер, который не ищет истины за границей, игнорирует Экклезиаста, но упорно борется с мертвечиной на своей земле, навязывая свои правила игры и на том свете. Как справедливо заметили Анна Бутырчик и Марина Козловская в 2013 г., «Гервасий – человек нового гуманистического мировоззрения, что проступает в выразительных чертах индивидуализма, в жизни через край, в ощущении внутренней свободы, осмеянии черт старого мира, церковных институтов, религиозных предрассудков, в психологизме и динамике жизни».

Вполне вероятно, что рассказ о поединках Выливахи со Смертью появился не без влияния Бергмана (впрочем, в «Седьмой печати» показан лишь один поединок, который к тому же идёт с перерывом, и первой хитрит как раз «тёмная сторона», а не человек). Однако не меньше оснований связывать повесть Короткевича с романом Ильи Ильфа и Евгения Петрова («Двенадцать стульев», 1927). Хитрости Выливахи за доской чем-то напоминают поведение Остапа Бендера в Васюках. Вспомним: «Остап проиграл подряд пятнадцать партий, а вскоре еще три. Оставался один одноглазый. В начале партии он… наделал множество ошибок и теперь с трудом вел игру к победному концу. Остап, незаметно для окружающих, украл с доски черную ладью и спрятал ее в карман» (именно чёрной ладьёй Смерти во время решающей партии манипулирует и Выливаха, передвигая её своим рукавом под бой). Васюкинский соперник «гроссмейстера», одноглазый любитель, выглядит как персонаж демонической природы: согласно комментатору романа Юрию Щеглову, одноглазость и хромота – формы «хтонической ассиметрии».

В то же время отличия между Бендером и Выливахой, «Ладьёй Отчаяния» и «Двенадцатью стульями», тоже очевидны: начать хотя бы с того, что Выливаха намного более опытный игрок в шахматы, чем лжегроссмейстер Бендер. Выходит, нужно вести речь не о том, что Короткевич перенял сюжет у Ильфа и Петрова (или у Бергмана), а о том, что все упомянутые произведения опираются на устойчивый комплекс мотивов, так называемый бродячий сюжет. Последний берёт начало в Средневековье, когда в Европе распространилось представление о шахматной партии как аллегории жизни. Впрочем, подобное представление бытовало и на Востоке: так, в одном из стихов Омара Хайяма мир сравнивается с шахматной доской, люди – с пешками.

Фреска «Смерть, которая играет в шахматы». XV в.

Названный сюжет отражался не только в литературе, но и в живописи. Среди наиболее ранних примеров – фреска «Смерть, играющая в шахматы» в церкви под Стокгольмом (около 1480 г.; считается, что это самое произведение и вдохновило И. Бергмана на работу над фильмом). Аналогичная тема использовалась в гравюрах одного из крупнейших немецких художников Альбрехта Дюрера (1471-1528). Интересно, что на шведской фреске показана «неканоническая» шахматная доска размером 5х7, но на картине конца XVIII в. «Портрет доктора де С., играющего в шахматы со Смертью» авторства французского художника Реми-Фюрси Декарсена (Descarsin; в журнале поправили на «Дескарсена», но скорее всего эта фамилия должна произноситься без «с», как Descarthes = Декарт. – В. Р.) она уже имеет современный вид. Доктор с картины улыбается, ибо, согласно авторскому описанию, спас пациента от своей соперницы.

Р.-Ф. Декарсен «Портрет доктора…» (примерно 1793 г.)

В позапрошлом веке популярным было произведение «Шахматисты» (1830-е гг.) немецкого художника Фридриха Августа Мориса Ретча. На той картине Человек играет с Дьяволом – не исключено, что за доской были показаны Фауст и Мефистофель. Весь антураж говорит о том, что от результата игры зависит нечто большее, чем судьба отдельного игрока.

Ф. Ретч «Шахматисты» (1830-е гг.)

Таким образом, В. Короткевич разработал сюжет, который много веков бродил в европейской культуры, но белорусский мастер слова сделал это оригинально, с вниманием и уважением к родным источникам. Кажется, никто до него в отечественной литературе, во всяком случае в советское время, не воспроизводил к примеру, древние названия шахматных фигур: ферзь – візір, пешка – латнік (правда, кароль, слон, конь, ладдзя остались в повести с привычными именами). Получилось произведение с глубокой верой в то, что человек – не пешка в игре высших сил. Не удивительно, что «Ладья Отчаяния» до сих пор ставится на театральной сцене, подталкивает творческих людей на поиски продолжения. Так, в 2010 г. поэт-сатирик Алесь Невесь написал фельетон, в котором В. Короткевич, находясь в Раю, сводит вничью партию с Богом (украв белую ладью) и отпрашивается на Землю, в Беларусь. Песня по мотивам «Ладьи Отчаяния» есть у гродненской группы «Dzieciuki»; шахматы играют в ней не последнюю роль, как и в мультипликационном клипе (2014), снятом на песню. А композитор Олег Ходоско недавно создал театральную музыку «Игра в шахматы со Смертью».

В 2015 г. – на юбилей Владимира Короткевича – группа белорусских литераторов, любителей шахмат, подписала петицию с просьбой назвать улицы в Минске и Рогачёве именем Гервасия Выливахи. Просьба пока не удовлетворена, но, возможно, всё ещё впереди.

Вольф РУБИНЧИК

Опубликовано 18.01.2020  11:40

В. Рубінчык. КАТЛЕТЫ & МУХІ (98)

Шаломчык марозны! На пачатку года новага ўсё яшчэ цягне падводзіць рысу пад мінулым…

2018-ы быў год як год, для мізантропа самае тое – з баранамі, авечкамі, ваўкамі і ваўчыхамі, ды вельмі тонкай праслойкай людзей. Насельніцтва краіны зменшылася на яшчэ адзін раённы цэнтр («РАЙцэнтр» у гэтым кантэксце гучала б цынічна нават для мяне) – нічога дзіўнага. Здаецца, да нас ужо не так ахвотна едуць з Украіны, як тое было ў 2014–2016 гг.

Машыях не прыйшоў. Праўда, убачылі свет «Выбраныя катлеты і мухі» (36 серый), змяніліся прэм’ер-міністр, некалькі віцэ-прэм’ераў, міністры фінансаў, эканомікі, архітэктуры і будаўніцтва, etc., начальнік Мінска… Крутых перамен аз грэшны пакуль што не адчуў; хутчэй выглядае на тое, што нарыў унутры дзяржсістэмы спее і вось-вось прарвецца. Калі на сайце government.by не ўмеюць прозвішчы-імёны-па-бацьку міністраў акуратна пісаць, то куды ўжэ.

Год таму, у студзені 2018 г., байкар ад культуралогіі Віктар М. каторы раз вырашыў самасцвярдзіцца, гукнуўшы: «Дзве Беларусі робяцца адной». Гэтак ён прадоўжыў-утылізаваў думку Святланы Алексіевіч, выказаную ў канцы снежня 2010 г.: «Ужо няма адной, ужо дзве Беларусі». М. даводзіў, што ў 2017 г. пачаўся працэс збліжэння афіцыйнай, «датацыйнай» Беларусі, і «андэграўнду»: «Мы ўсе мусім навучыцца з’ядноўвацца… Бо, ведаеце, дзве краіны для дзесяцімільённага народа — гэта зашмат». Што й казаць, думка глыбокая, вартая Ксеніі Сітнік з дзіцячага еўрабачання-2005: «О-а-о, только вместе мы большая сила»… Пастка, аднак, у тым, што саступкі альтэрнатыўнікам рабіліся ў драбніцах, на маргінэсе, а ў галоўных сферах, як паказаў 2018-ы год, ніхто і не збіраўся «злівацца ў экстазе».

Сярод прыкмет збліжэння аўтар называў «Кангрэс даследчыкаў, які рыхтуюцца правесці [Андрэй Казакевіч і кампанія] ў Беларусі ў супрацы з Акадэміяй навук». Пра супрацу «незалежных» і «залежных» беларусістаў было абвешчана ў снежні 2017 г., cем месяцаў нібыта вялася падрыхтоўка, але раптам выявіліся «арганізацыйныя складанасці»… У выніку Кангрэса-2018 не адбылося ні ў Мінску, ні ў іншым месцы, а сёлета яго, як і ў першай палове 2010-х, плануюць правесці «на выгнанні» – у Літве.

Летась аматараў Беларускай народнай рэспублікі пусцілі на юбілейны канцэрт, арганізаваны за накраўдфаўнджаныя грошы, у «загон» каля Опернага тэатра, але шыльду на будынку, дзе ў 1918 г. была прынята Трэцяя ўстаўная грамата (Мінск, Валадарскага, 9), так і не дазволілі павесіць. Не дапамаглі і звыш 3 тысяч подпісаў, адпраўленых у Мінгарвыканкам у кастрычніку.

Карацей, «пакуль сонца ўзыдзе, раса выесць вочы». Ці не адзінае дасягненне «дзяржаўна-недзяржаўнага партнёрства» 2018 г. – памятны знак у Курапатах, адкрыты з санкцыі міністэрства культуры ў лістападзе. Аднак месца згубы тысяч людзей і з гэтым знакам, на жаль, не зрабілася ўсеагульнай святыняй. І ўжо ў сярэдзіне снежня якісьці вандал надрапаў на ім зорку Давіда.

Існуе меркаванне, што ўсіх яднаюць шахі… Што выйгранае ў Батумі права на шахматную Алімпіяду ў Мінску (2022) здольнае мабілізаваць і «левых», і «правых», і лукашыстаў, і антылукашыстаў. Адылі сумняюся: ну, хаця б таму, што звычайныя («класічныя») шахматы перасталі быць гульнёй, якая дапраўды інтрыгуе. Намаганні дамы, што пазалетась ачоліла Беларускую шахматную федэрацыю, давесці свае тэзісы да самых розных аўдыторый («Беларусь сегодня», «Народная воля», «Звязда», «Прессбол», «Радыё Свабода»…), самі па сабе заслугоўваюць ухвалы. З другога боку, БФШ летась нарабіла глупстваў і апрача сумнавядомага канфлікту, раздзьмутага на роўным месцы. Пра нешта-нейкае чытайце тут, хоць я б і не падпісаўся пад усімі каташукоўскімі «вынікамі года». І ёсць што дадаць:

Нябожчык года – Віктар Давыдавіч Купрэйчык, 03.07.1949 – 22.05.2017. Дагэтуль лічыцца членам БФШ пад № 535 і, гледзячы па ўсім, ад яго чакаюць унёскаў за 2018–2019 гг. (!)

Дапускаю, што, калі грунтоўна папаварочаць спіс членаў федэрацыі (1994 прозвішчы), знойдзецца шчэ не адна «мёртвая душа»… У прынцыпе, лагічна, што чычыкаўшчына руліць і ў інтэрв’ю фронтвумен БФШ вышэйзгаданым СМІ. Напрыклад, Наста-віцэ-прэзідэнтка гутарыла з карэспандэнтам «РС» (11.10.2018): «Мы выхаваем добрых шахматыстаў, каб у нас зьявіўся свой Магнус Карлсэн. Нарвэгія 20 гадоў таму наогул да шахматаў ня мела ніякага дачыненьня. А цяпер у іх там бум, кожнае дзіця гуляе ў шахматы. А Беларусь жа мае традыцыі».

Па-першае, пра Нарвегію, якая да шахмат «не мела ніякага дачынення»… Пад канец 1990-х шахматныя традыцыі ў гэтай невялікай краіне былі крыху багацейшыя, чым у Беларусі: прынамсі чэмпіянаты Нарвегіі пачалі ладзіцца з 1918 г., БССР – з 1924 г. У 1970–1990-х гадах, г. зн. да выхаду М. Карлсена ў эліту, і нават да яго нараджэння (30.11.1990), усенарвежскія турніры – разам з адборачнымі – штогод прываблівалі сотні шахматыстаў. У сусветных шахматных алімпіядах зборная Нарвегіі ўдзельнічае з 1930 г., Беларусь (не блытаць з асобнымі яе прадстаўнікамі) – з 1994 г. Добра, калі актывісты Нарвежскага шахматнага саюза «ліхіх 1990-х гадоў» не прачытаюць інтэрв’ю функцыянеркі ФІДЭ і не затояць крыўды на ўсіх нас…

Па-другое, перш чым «Сінявокай» спаборнічаць з радзімай Фрыт’ёфа Нансена ды Рагнара Фрыша ў выхаванні шахчэмпіёнаў, варта падумаць пра тое, як дапяць хоць бы да паловы сярэднедушавога ВУП Нарвегіі-1998 (34788$). На хвілінку, у РБ ён, паводле звестак Сусветнага банка, складаў у 2017 г. 5726$.

Легенду пра тое, што шахматы – танны від спорту, лепей адкінуць: перспектыўным гульцам трэба частыя выезды за мяжу, паслугі трэнераў, кансультантаў… Карлсен – і яго супернік па матчы 2016 г. Сяргей Каракін – дасягнулі гросмайстарскага рэйтынгу 2500 у 13 гадоў. Напрошваецца вывад (аптымістычны, бо параўнальна з сярэдзінай 2000-х гадоў канкурэнцыя на вышэйшым узроўні абвастрылася), што, каб рэальна змагацца за сусветную карону, неабходна мець к 13 гадам 2420-2440 пунктаў Elo. Некаторыя шансы заняць «стартавую пляцоўку» для змагання ёсць хіба ў пары хлопцаў з гэтага беларускага спісу. Ну, спадзяваймася на цуд… і на тое, што дажджу стыпендый ад «прэзідэнцкага клуба» хопіць усім.

Па-дзеля мяне, «жэстачайшая шахматная вертыкаль» агулам састарэла – гадоў шэсць таму, як пачалі зачыняць шахаддзяленні ў рэгіянальных спартшколах, тое зрабілася відавочным. У 2013 г. я прапаноўваў ставіць у Беларусі не так на ілюзорныя спартыўныя перамогі, як на «гарызанталь», г. зн. на «сеціва народных гурткоў і клубаў інтэлектуальных гульняў». Але адміністрацыя прадказальна праігнаравала ідэю, і з 2015 г. фарсіруе ў Мінску «Нью-Васюкі».

Уразіла тое, што ў квазіэкспертным «Белорусском ежегоднике 2018», прысвечаным падзеям 2017 г., Барыс Т., аглядальнік з «Прессбола», пішучы пра спорт, не заўважыў ані змены кіраўніцтва ў БФШ, ані тэндэнцыі ператварэння шахмат у ідэалагічна важны, «іміджавы» від з гледзішча адміністрацыі прэзідэнта (дый увогуле пра іх не ўспомніў :)). Колішні вядучы шахаддзела ў «БДГ»…

Па-мойму, паводзіны большасці нашых «экспертаў» – а таксама палітыкаў і журналістаў – укладваюцца ў дзве вядомыя показкі: або яны шукаюць не там, дзе згубілі, а там, дзе відно (ігнаруюць небяспечныя праблемы), або прагнуць змяніць свет, пачынаючы з цырульні (перабольшваюць значэнне праблем адносна дробных). Зразумела, першы і другі тыпы паводзінаў лёгка спалучаюцца.

Вунь 27.12.2018 прэзентавалі даследаванне, прысвечанае плагіяту ў пісьмовых работах беларускіх студэнтаў. Так, студыёзусы перапісвалі чужыя работы (або фрагменты з іх), перапісваюць і, пэўна, яшчэ доўга будуць перапісваць. Мой досвед выкладання курсу «Асновы права» ў Акадэміі музыкі (2004-2005) пацвярджае, што «Многія выкладчыкі стараюцца не бачыць некаторыя формы плагіяту і вельмі паблажлівыя ў справе пакарання за плагіят». Але, магчыма, не дарма яны «паблажлівыя»? Мо цямяць, што пачынаць выпраўленне гэтага свету трэба не з цырульні студэнтаў, а з прафесароў і чыноўнікаў, якія дзесяцігоддзямі не саромеюцца прысабечваць плады інтэлектуальнай працы?

Да разбэшчанай моладзі дакляпацца няцяжка, і ў многіх ВНУ Беларусі дзейнічае праграма «Антыплагіят», якую «незалежныя даследчыкі» яшчэ толькі прапануюць увесці 😉 Не ведаю, якія могуць быць іншыя «рэформы вышэйшай адукацыі» пры цяперашняй сістэме ўлады і кіраўніках адпаведнага міністэрства, якія амаль не хаваюць, што «сваім – усё, чужым – закон». Тут я ўжо адзначаў, што супрацоўнік прэс-службы мінадукацыі РБ для «імхаклуба» капіпасціў фрагменты з інтэрнэт-энцыклапедыі «Луркамор’е» – тэму за паўгода хто-небудзь падхапіў? Трымайце працяг ад таго ж Андрушы Л.:

 

Крэатыў lurkmore.to (2013-2015 гг.) і высер на «імхаклубе» ад 24.12.2018. Сцеражыцеся падробак.

Пра тое, што не Л. пісаў пра «Шушку» ў Луркамор’і, ведаю хаця б таму, што часткова сам рабіў тамака падборку «Главнюки» 😉

Я супраць плагіяту ў любых формах, дый сам ад яго цярпеў. Але мне здаецца, што пара б ужо перастаць «змагацца за чысціню», заміж каб падмятаць (ізноў здароў, Ільф & Пятроў). І нагадаю, што пісаў у снежні 2017 г.: «Няма ў сінявокай свайго Дысернета, а варта было б стварыць: дальбог, беларускай навуцы хоць трохі палягчэла б. Падобныя задачы ставіў перад сабой мінскі часопіс Аrche ў 2000-х гадах, асабліва ў «скарынаўскіх» выпусках, але ніасіліў. Замежныя навукоўцы, патрыёты Беларусі, маглі б асіліць пры падтрымцы мясцовых кадраў…» Ніхто з прапановамі не звярнуўся – ОК, хлопцы-дзеўкі, рабіце без мяне, толькі не лямантуйце, калі сутыкнецеся з «мафіяй». Гэта вам не «долю пашкоджанасці плагіятам» беларускага студэнцтва падлічваць 😉

Дарэчы, на месцы тутэйшых інтэлектуалаў я б суцішыў хор захаплення Кімам Хадзеевым, якому сёлета споўнілася б 90 год (памёр у 2001 г.). Так, пакручасты лёс, нетрывіяльнае для БССР мысленне… Здолеў выйсці з «псіхушкі», напісаўшы кандыдацкую дысертацыю для загадчыка аддзялення – малойца. Аднак тое, што К. Х. на волі гандляваў дысертацыямі, гэта ўжо крыху занадта. Колькі ёлупаў праз яго незаслужана выбіліся ў кандыдаты й дактары, атрымаўшы вагары ўплыву на грамадства?!

У тым жа 2001 г., калі я быў аспірантам, паўдзельнічаць у monkey business мне прапаноўваў іншы неардынарны жыхар Мінска, Леў К. (к таму часу ён пісаў дысертацыі на замову не адзін год). Я адмовіўся – і не шкадую.

І пра добрае. У мінскага пісьменніка, чые карані пад Мазыром, пад канец года выйшла новая кніга, амаль такая ж харошая, як мая 🙂 🙂 🙂

Андрэй Федарэнка са сваім «Сузіральнікам». Д-р Ганна Кісліцына адгукнулася на гэты невялікі зборнік тут. Толькі чаму аўтар у яе «Федоренко», калі ён (у рускім варыянце) ФедАренко?

Яшчэ навіна. Ідышна-беларускую кніжку «Eybik/Вечна» (Мінск: Шах-плюс, 2016) летась выкарыстоўвалі для знаёмства з творамі Мойшэ Кульбака аж у Варшаве. I тэрпенцін самвыдат для чагосьці карысны 🙂

«Вольфаў цытатнік»

«Кідаючы словы на вецер, не спадзявайся, што яны стануць крылатымі» (Юрый Кувалдзін, 2003)

«Ніхто з вялікіх не быў канфармістам, усе яны былі крытычнымі асобамі, таму што фармаваліся ў процістаянні: спрачаліся, лаяліся, абаранялі сваю пазіцыю. Дайце нашым дзецям права на памылку, на ўласнае меркаванне, якое можа не супадаць з меркаваннем настаўніка або падручніка… Ёсць такія настаўнікі, але іх пакуль што вельмі мала» (Наталля Вінаградава, 20.12.2018)

«Грамадства не можа без масы прафесій, якімі грамадства само і пагарджае. У гэтым сэнсе грамадства само па сабе штука ўкрай несправядлівая» (Дзяніс Драгунскі, 07.01.2019)

Вольф Рубінчык, г. Мінск

08.01.2019

wrubinchyk[at]gmail.com

Апублiкавана 08.01.2019  22:27