Tag Archives: Станислав Лем

Как Станислав Лем зашифровал львовский погром

Дом на улице Лепкого во Львове, в котором родился писатель  Станислав Лем в 1966 году

Уроженец Львова Станислав Лем  выдающийся писатель, эссеист и мыслитель, всемирно известный классик научной фантастики. Казалось бы, его биография не должна состоять из загадок.

Тем не менее, книга Агнешки Гаевской «Холокост и звезды. Прошлое в прозе Станислава Лема» избавила жизнеописание фантаста от многих белых пятен. Автор рассказала, как Лем зашифровывал воспоминания в своих романах, и заполнила пробел в истории евреев восточных кресов (польское название территорий нынешних западной УкраиныБеларуси и Литвы прим. ред.).

Так, например, Гаевска установила точную дату репатриации Лемов из Львова в Краков   17 июля 1945-го, и воссоздала генеалогическое древо родителей Станислава. Теперь дяди и тети, им упоминаемые, «обрели» точные имена, даты рождения и смерти. Уход из жизни многих его родственников датируется 1941-м или 1942-м годами. Писатель очень скупо делился сведениями о своей юности, вероятно, не желая лишний раз напоминать о своем еврейском происхождении, и о мученической смерти родственников в годы Холокоста.

К сожалению, у него были для этого основания. На протяжении всей жизни фантаста (1921  2006 гг.) вопрос о его национальности волновал предвоенных националистов, шантажистов периода немецкой оккупации, коммунистов-мочаровцев, стоявших на позиции ортодоксального сталинизма и антисемитизма, а в нынешней Польше опять же националистов (в 2002-м Лига польских семей обрушилась на Лема с критикой за «пропаганду цивилизации смерти»).

Когда Томаш Фиалковски поднял тему оккупации в ходе цикла бесед «Мир на краю», Лем попросил больше не спрашивать об этом, мол, обсуждение этих вопросов заканчивается для него бессонными ночами. Станислав Береш вспоминает, что, работая с писателем над циклом «Так говорит Лем», натыкался на уклончивые ответы, а когда попытался нажать на собеседника, тот демонстративно убрал слуховой аппарат (у Лема были проблемы со слухом с 1944 года, когда рядом разорвался артиллерийский снаряд).

Родители писателя  Самуил Лем и Сабина Воллер  считали себя поляками еврейского происхождения, хотя они стояли под хупой в синагоге и участвовали в жизни еврейской общины Львова.

Школьник Станислав Лем в 1934-м году Традиционные евреи спешат на молитву, Львов, 1930-е

В польской гимназии Станислав Лем посещал уроки иудаизма. В его аттестате зрелости по этому предмету (как и по всем другим) стоит оценка «очень хорошо». Гаевска установила эти факты на основании документов, найденных в архивах Львова и Кракова (в том числе, в архивах Львовской еврейской общины).

История ассимилированных евреев восточных кресов остается мало изученной. Как отметил польский историк и дипломат, Праведник народов мира Владислав Бартошевский, если бы Лем восполнил этот пробел и рассказал историю своей семьи при помощи прозы, то гарантировал бы себе Нобелевскую премию в области литературы.

Память поляков о Львове отличается двумя крайностями. Одна из них  представление о довоенном Львове как преимущественно польском городе, где национальные меньшинства фигурируют на втором плане. Второй и столь же ложной крайностью является миф о «счастливой Австрии»  мультикультурном рае, в котором представители разных наций счастливо жили под справедливым правлением Габсбургов, а затем во Второй Речи Посполитой. Конечно, это был не тот ад, который Сталин и Гитлер устроили во Львове, но и не рай. Скорее, это было чистилище, полное постоянных конфликтов. В этих обеих ложных крайностях Лему и его родителям нет места. Для первого мифа они не годились, не будучи этническими поляками, а для второго они не были каноническими евреями.

Агнешка Гаевска скрупулезно воссоздала историю Лема в период немецкой оккупации Львова. И обнаружила множество автобиографических тем, зашифрованных в его романах. Речь идет не только о реалистическом описании войны в «Больнице Преображения». Автобиографические темы присутствуют в, казалось бы, чисто фантастических произведениях. Например, в «Гласе Господа» есть яркие воспоминания профессора Раппопорта, который чудесным образом спасся от резни в руинах горящей тюрьмы в неназванном городе Восточной Европы. Гаевская прояснила, что речь идет о еврейском погроме во Львове 30 июня  2 июля 1941 года. Перед отступлением Красной Армии энкавэдэшники убили политзаключенных во львовских тюрьмах, в том числе в «Бригидках»  недалеко от дома, где жили Лемы. Следом прошел еврейский «стихийный» погром, организованный местным населением. Прямо на улицах хватали львовян с еврейской внешностью. Среди них был и Станислав Лем. Молодых евреев принудили выносить трупы из тюрем.

Евреи, повешенные на одном из домов гетто, сентябрь 1942

Некоторых жертв сразу забивали палками  брызги крови достигали второго этажа. Вечером 2 июля немцы внезапно прекратили бесчинства. Немногих выживших освободили, в том числе Лема. Он никогда не писал напрямую об этом, но в «Эдеме» и «Непобедимом» есть ужасные описания, как частично разложившиеся трупы выносили с космического корабля. В «Эдеме» также встречается описание лагеря смерти на другой планете, напоминающего Яновский концлагерь во Львове. А в «Непобедимом» фигурируют жертвы нападения нанороботов, которые ведут себя как узники лагеря смерти в последние моменты своей жизни.

Главным героем «Возвращения со звезд» является Эл Брегг, астронавт, биологический возраст которого 39 лет (как и возраст Лема в момент написания романа). Брегг покинул Землю еще 18-летним  столько было Лему в год падения польского Львова. Пока Брегг изучал далекие звезды, на Земле минуло почти полтора столетия. Поэтому астронавт не вписывается в изменившееся общество, а люди не понимают его и его травматические воспоминания о космосе, которые являются аллегорией воспоминаний самого Лема о немецкой оккупации. Психолог велит Бреггу оставить эти воспоминания при себе, дескать, рассказывая о них современным людям, он только усугубит свою изоляцию.

В основном, это воспоминания о смерти других астронавтов. Трагедии делятся на три типа. Связь с одними астронавтами просто оборвалась. Другие умерли на глазах Брегга. Наиболее болезненны воспоминания о тех случаях, когда кто-то перед смертью просил Брегга о помощи, а он ничего не мог сделать.

Разные издания «Возвращения со звезд» 

Похожие истории происходили с родственниками и друзьями Лема. От некоторых из них просто перестали приходить письма, как от брата его матери Марка Воллера. Вероятно, он погиб в ходе другого погрома  26 июля 1941 года, в так называемые «дни Петлюры». Мать Лема до конца жизни надеялась, что брат все же найдется. Сам Станислав  ошибочно полагал, что дядя погиб 2 июля во время резни львовских профессоров, когда нацисты расстреляли несколько десятков преподавателей университета.

Одни гибли на глазах Лема. Другие просили его о помощи, но он, как и Эл Брегг, ничего не мог предпринять. Станислав не мог поставить под угрозу себя и своих родителей, для которых он был единственным шансом на спасение. Будучи блондином с «арийской» внешностью, он относительно безопасно мог ходить по улицам с поддельными документами на имя Яна Донабидовича.

И это лишь часть переживаний, выпавших на долю человека, предвидевшего нанотехнологии и генную инженерию.

Сергей Гаврилов

Газета “Хадашот” № 4, апрель 2020, нисан 5780

Опубликовано 23.04.2020  19:35

В. Рубінчык. КАТЛЕТЫ & МУХІ (111)

Дабрыдзень! «А што там на/ва Украіне?» – цікавяцца многія з нас/вас. Доктар гістарычных навук Юрась Гарбінскі, які цяпер выкладае паліталогію ў Люблінскім універсітэце, нават пайшоў у міні-заклад (на кубачак кавы), што выйграе П.А.П. Шчыра кажучы, зараз і мне інкумбент – сітуацыйна згаджаюся з «сонцападобным»! – здаецца крыху меншым ліхам. Асабліва пасля таго, як «слугу народа» падтрымалі такія вялікія чалавеказнаўцы, як выпускніцы журфаку БДУ Г. Айзенштадт, С. Алексіевіч. Дый «двойчы адстаўнік» С. С. Шушкевіч, каторы ў чэрвені 1993 г. ужо даў быў шанс «маладому і перспектыўнаму» дырэктару саўгаса: «Зяленскі ні ў якім разе не прарасейскі тып... Калі ўкраінцы яму давераць свае галасы, то, мяркую, разбярэцца з часам ён і з унутранай палітыкай, і са знешняй» (03.04.2019). Як там нехта казаў: «калі яны супраць, то я за…»? 🙂

З другога боку, нават пройгрыш Парашэнкі дзяржаву наўрад ці разваліць. Усё-такі за пяць постмайданных гадоў у палітыкуме нашых паўднёвых суседзяў коса-крыва, але пачала вымалёўвацца парадыгма з убудаванай «абаронай ад дурня». Прадстаўнік «Руху Салідарнасці “Разам”» Вячаслаў Сіўчык, які доўга жыў ва Украіне, песімістычна глядзіць на яе будучыню ў выпадку абрання шоўмена… Але во як на развагі з папярэдняй серыі «Катлет…» адгукнуўся няўтомны сацыял-дэмакрат Анатоль Сідарэвіч (допіс ад 06.04.2019).

Ва Украіне парламенцка-прэзідэнцкая сістэма. Абранне Зяленскага не азначае адстаўку Гройсмана і яго кабінета. Зяленскаму давядзецца ісці ў Раду, каб прызначыць міністраў абароны і замежных спраў (абарона, замежныя справы і нацыянальная бяспека – прэрагатывы прэзідэнта). А ў Радзе – блок Парашэнкі і яго саюзнікі. Вынікам можа стаць тое, што ва Украіне і міністр замежных спраў, і міністр абароны будуць з прыстаўкай “в. а.”. На прыкладзе в. а. міністра аховы здароўя Украіны мы бачым, да якіх скандалаў гэта прыводзіць. Далей: в. а. могуць стаць і шэф Службы бяспекі, і, здаецца, начальнік генштаба ды і сакратар Рады нацыянальнай бяспекі і абароны.

Не выключаныя канфлікты паміж кабінетам міністраў, на баку якога большасць Рады, і прэзідэнтам. Так, сапраўды пахне “шатдаўнам”.

Сабатаж таксама не выключаны. Каманды ў Зяленскага няма. Пасадзіць кампетэнтных людзей на ключавыя пасады нават Каламойскі з яго сувязямі не зможа. Ды калі адны людзі Каламойскага пачнуць тыя пасады займаць, гэта выкліча скандал і на рэпутацыю Зяленскага не спрацуе.

Не забывайма: наперадзе – выбары ў Раду. Інтэрвал паміж прэзідэнцкімі выбарамі і выбарамі ў Раду апаненты Зяленскага-прэзідэнта выкарыстаюць на ўсю катушку, каб паказаць яго некампетэнтнасць, каб атрымаць у Радзе большасць і звязаць яго па руках і нагах. Гройсман – граматны менеджар, гаспадарнік – можа выставіць Зяленскага дурнем. І яму дапамогуць дасведчаныя ў пытаннях эканомікі і фінансаў Парашэнка ды іншыя. Зняцце Турчынава з пасады сакратара РНБіА таксама не пойдзе Зяленскаму на карысць. Не ведаю, што з аўтарытэтнасцю ў арміі генерала Палтарака, але такое адчуванне, што Палтарак пад Зяленскім скакаць не будзе. І шэф МЗС Украіны Клімкін таксама. Усё-ткі прафесіяналы…

Таму будзем спадзявацца, што Зяленскі на пасадзе прэзідэнта Украіны не наламае дроў, што яму не дадуць гэта зрабіць. А калі пачне ламаць дровы, не выключаны трэці майдан. Зяленскі павінен узяць гэта пад увагу. Вядомы публіцыст Віталій Портнікаў нагадаў нядаўна: прэзідэнт Украіны, які не ішоў кампрамісы, на саступкі, апынуўся ў Растове.

Іншы наш паважаны аўтар у апошнія дні 2018 г. выпусціў кніжачку-білінгву… (Мінск, выд-ва Сіўчыкава, 99 экз.)

Не так маркотна ад выбару паміж Хлестаковым і Гараднічым, які маюць ажыццявіць украінцы 21.04.2019, як ад таго, што ў першым туры, 31.03.2019, ім выпала сартаваць ажно 39 кандыдатаў. Цікава, што і да ізраільскіх парламенцкіх выбарах 9 красавіка дайшлі 39 перадвыбарчых спісаў. «Супадзенне? Не думаю» (С). Нешта супольнае ў палітычнай культуры Украіны і Ізраіля такі ёсць, і вышэйпададзеныя лічбы гавораць, па сутнасці, пра няўменне кандыдатаў цвяроза ацэньваць свае магчымасці і/або пра нежаданне дамаўляцца, ісці на кампрамісы, каб стаць мацнейшымі. Так, адзін кандыдат & адна партыя – блага, але 39, калі балатуюцца «і жук, і жаба», не намнога лепей. Зразумела ж было заранёў, што на нешта ўплываць здатныя толькі сілы з першага тузіну… Зняверанне выбарцаў, якія, падтрымаўшы аўтсайдэраў, змарнавалі свае галасы, шкодзіць, урэшце, усёй сістэме.

Многія скажуць: «замежнікі самі разбяруцца, трэба думаць пра Беларусь». Дык я і думаю… Нават цяпер, у «замарожаным» грамадстве, калі быццам бы ёсць адзіная мэта (скінуць «самі-ведаеце-каго»), тузін тутэйшых партый & палітызаваных суполак не шукаюць паразумення, што чарговы раз засведчылі як адсутнасць уцямнай рэакцыі на мае «сакавіцкія тэзісы», так і разборкі вакол святкавання Дня Волі. Што ж будзе пасля «перамогі», калі, нібы тыя грыбы пасля дажджу, вылезуць новыя партыі й партыйкі?

Пётр Рэзванаў з Мінска скептычна паставіўся да аналогіі паміж «перабудовай» і цяперашняй эпохай у Беларусі і Расіі: «Як на мой густ, ёсць асноўная розніца (не толькі для ўсходняй суседкі, але для ўсяго СНД). У познім СССР, паводле Уладзіміра Мілова, можна было сустрэць мноства людзей, шчыра перакананых, што калі нешта паправіць і вярнуцца да ленінскіх каранёў, то сістэма можа выплыць. Зараз такіх людзей няма. Перабудова і тое, што было за ёй – унікальная гістарычная з’ява, і я не ведаю, ці паўторыцца яна калі-небудзь і дзе-небудзь».

Не адмаўляю таго, што «вяртацца да ленінскіх каранёў», як пры Гарбачову, зараз ніхто не плануе, але ж поўнай тоеснасці двух перыядаў у гісторыі не здараецца ніколі. Перабудову ў СССР канца 1980-х дапушчальна трактаваць і як змаганне кагорты «камсамольцаў» (умоўна – маладых цынікаў, якія ставілі на бізнэс, падтрымку «інтэлектуалаў», нацыяналістычных рухаў) з пакаленнем «ідэйных». У гэтым сэнсе «перабудова» ў Сінявокай не за гарамі: заўзятых лукашыстаў усё менш, і іх няўклюдныя крокі, здаецца, ужо замінаюць патэнцыйным наступнікам дзяліць/захоўваць/памнажаць маёмасць. Будуць, відавочна, і спробы падлабуніцца да тутэйшай (шм)інтэлігенцыі – дый ужо назіраюцца гэткія спробы, напрыклад, у форме «мяккай беларусізацыі».

Па-мойму, курапацкі выпадак упісваецца ў гэтую няхітрую схему. Калі прыняць яе, то выходзіць, што «новая хваля» чынавенства ішла на саступкі, ухваліла помнік, усталяваны ў лістападзе 2018 г., etc. «Старая» вырашыла адыграцца на шэрагу крыжоў вакол Курапацкага лесу – 04.04.2019 іх было дэмантавана сем дзясяткаў.

Cакратарыят арганізацыі, да якой належу (СБП), у той жа дзень прыняў заяву, дзе «выказвае абурэнне з прычыны зносу крыжоў на тэрыторыі народнага мемарыялу “Курапаты”. Замест належнага ўшанавання месца масавых расстрэлаў улада працягвае барацьбу з нацыянальнай памяццю і стварае глебу для канфрантацыі». З духам гэтай заявы я згодзен, а з літарай… не так усё проста. Па-першае, як няма іншых казыроў, апрача абурэння, то і яго, мабыць, лепей прыхаваць да лепшых часоў (небеспадстаўна заўважыла Наталля Сівіцкая ў фэйсбучных каментах: «Толку з вашага абурэння»). Падобна, пры зносе быў парушаны закон, дык няхай бы загаварылі найперш адвакаты. Па-другое… «улада» бывае розная, і мы дажылі да часу, калі міністэрскія чыноўнікі маюць адну пазіцыю, а група дэпутатаў парламента – іншую.

Пры ўсёй павазе да часткі пратэстоўцаў (перапрашаю, цяжкавата паважаць людзей, якія лепяць герояў з С. Булак-Балаховіча й Р. Шухевіча), не думаю, што 4 красавіка стане пераломнай датай у адносінах «грамадзянскай супольнасці» і дзяржавы. З паводзінамі ўладных органаў у Курапатах прыйдзецца лічыцца надалей, хоць асобныя гарачыя голавы ў час прыкрых падзей заявілі, што «гэтай уладзе няма месца на зямлі!» Усё ж летась шыльда з надпісам «Рэспубліка Беларусь. Гісторыка-культурная каштоўнасць. Месца згубы ахвяр палітычных рэпрэсій. 30-40-я гады ХХ ст. Прычыненне шкоды караецца па закону» з’явілася ва ўрочышчы, як і «міністэрскі» помнік (гл. здымкі тут).

Уваходы ў Курапаты з боку Мінскай кальцавой дарогі, 09.04.2019

Эмігрант Зянон 04.04.2019 выдаў наступны прагноз: «Наступны этап вайны варвараў – агараджэньне сеткай тэрыторыі магільніка, забарона доступу людзям на тэрыторыю Мэмарыяла і поўнае зьнішчэньне ўсіх памятных крыжоў над магіламі расстраляных. Чарговы этап – зьнішчэньне ўсіх масавых магіл…». Але тут непрыхаваны гандаль страхамі; прынамсі на сёння доступ у Курапацкі лес не закрыты, і сотні крыжоў «народнага мемарыяла» стаяць, дзе стаялі. Тым часам мінчукі Павел Севярынец, Мікалай Статкевіч і Макс Вінярскі зноў селі «на суткі» 🙁

На «Галгофе» (у цэнтры ўрочышча); адмыты ад свастыкі помнік з надпісам на ідышы. Здымкі 09.04.2019, 13:45.

Агароджа… а ці так гэта шкодна, (паспрабаваць) вызначыць дакладныя межы тэрыторыі? Яшчэ ў пачатку 2002 г. Марат Гаравы прапаноўваў: «Курапаты трэба агародзіць. Вакол брамы маглі б з’явіцца памятныя знакі розных канфесій, у тым ліку іудзейскай, а недалёка ад лесу – музей трагедыі беларускага народу ў ХХ стагоддзі».

Усё яшчэ – як і ў снежні 2018 г. – спадзяюся на тое, што кампрамісы магчымыя, і ўрад рана ці позна выдзеліць магутную апаратуру (цеплавізары?) для пошуку парэшткаў у Курапатах. Трэба ўсё ж даць рады з несамавітай «вілкай» у колькасці ахвяр – ад сямі тысяч да ста і болей. Пошукавая група, аснашчаная сучаснымі сродкамі, якіх не мелі даследчыкі 1980–90-х гадоў, магла б атрымаць наступнае заданне: устанавіць лік расстраляных з дакладнасцю +/-10–20%.

Ніна Багінская і Вячаслаў Сіўчык дзяжураць ля ўезду ў рэстаран «Поедем поедим», 09.04.2019, 14:20

Увосень 2018 г. парадыйная «Парція памяркоўных цэнтрыстаў» (нехта скажа, што яна створана true-змагарамі для «палявання» на апалітычнае насельніцтва, ды верыць не абавязкова) выступіла з ініцыятывай правесці рэферэндум дзеля выхаду Беларусі з «Саюзнай дзяржавы». Не прайшло і паўгода, як паліттусоўка «Уперад, Беларусь!», кіраваная памочнікам дэпутаткі Ганны Канапацкай, таксама прапанавала нешта падобнае… Па-дзеля мяне, не так памысна было б выйсці з той «СД», запачаткаванай у снежні 1999 г., як уступіць у саюз з морскімі суседзямі – Украінай, Літвой. Тым не менш я падпісаўся пад зваротам. Карысці ад «СД» ніколі не адчуваў; кажуць, пад ейным дахам раздаюцца літаратурныя прэміі, але ніхто з маіх таварышаў іх не атрымліваў. Празрыстая мяжа з Расіяй? Дык я і да снежня 1999 г. без праблем выбіраўся ў Маскву (восень 1995 г.) і Вяліж (лета 1999 г.)…

Ясна, з такімі тэмпамі, як тут, нерэальна набраць 450 тыс. подпісаў, нават віртуальных. Між тым арганізацыя «народнага рэферэндуму» вымагае адпаведнай колькасці аўтографаў на паперы… Лепей бы Канапацкая & Со. звярнулі ўвагу на план удасканалення канстытуцыі РБ, для рэалізацыі якога трэба ўтрая менш подпісаў. Аднак хто я такі, каб настойваць? Хай робяць хоць нешта – «не дагоняць, дык сагрэюцца».

* * *

Надышоў красавік, а з ім і традыцыйны для Беларусі «Фэст экскурсаводаў». Сёлета ён юбілейны = Х. Не магу не адзначыць тэматычныя экскурсіі, што мусяць адбыцца ў бліжэйшыя дні для шырокай публікі: 13.04.2019 – «Гісторыя вёскі Ленін» (збор каля мемарыяльнага комплекса «Ахвярам Ленінскага гета» апоўдні); 14.04 – «Стаўбцоўскае яўрэйства» (пл. Леніна ў Стоўбцах, з 11.00); «Як вучыліся яўрэйскія дзеці колькі стагоддзяў таму ў Мінску» (ст. метро «Няміга», з 12.00), «Халакост і яўрэйскае супраціўленне на Навагрудчыне» (Навагрудак, пл. Леніна, тадысама); «Гісторыя яўрэяў горада Гродна» (Вялікая Харальная сінагога, з 13.00), «Яўрэйская спадчына Віцебска» (тэатр «Лялька», з 15.00). Многа дзе нават рэгістрацыі не патрабуецца…

Дзіўна ці не, але нацыянальны прававы партал pravo.by выправіў памылкі ў тэксце Канстытуцыі РБ, адзначаныя ў «Катлетах & мухах» 11.03.2019. Рэспектую! 😉

«Вольфаў цытатнік»

«Такі праект, як каланізацыя Марса, найперш патрабуе вырашэння палітычных і эканамічных праблем на Зямлі» (Станіслаў Лем, 2004)

«У пачатку 1990-х адбылася рэстаўрацыя чынавенства старога рэжыму. Былыя партыйныя бонзы прыйшлі…» (Юрый Мамін, 06.04.2019)

«Палітычны працэс – не адладжаны будзільнік» (Павел Катаржэўскі, 08.04.2019)

Вольф Рубінчык, г. Мінск

09.04.2019

wrubinchyk[at]gmail.com

Апублiкавана 09.04.2019  23:41