Tag Archives: евреи и поляки

Как Станислав Лем зашифровал львовский погром

Дом на улице Лепкого во Львове, в котором родился писатель  Станислав Лем в 1966 году

Уроженец Львова Станислав Лем — выдающийся писатель, эссеист и мыслитель, всемирно известный классик научной фантастики. Казалось бы, его биография не должна состоять из загадок.

Тем не менее, книга Агнешки Гаевской «Холокост и звезды. Прошлое в прозе Станислава Лема» избавила жизнеописание фантаста от многих белых пятен. Автор рассказала, как Лем зашифровывал воспоминания в своих романах, и заполнила пробел в истории евреев восточных кресов (польское название территорий нынешних западной Украины, Беларуси и Литвы, — прим. ред.).

Так, например, Гаевска установила точную дату репатриации Лемов из Львова в Краков —  17 июля 1945-го, и воссоздала генеалогическое древо родителей Станислава. Теперь дяди и тети, им упоминаемые, «обрели» точные имена, даты рождения и смерти. Уход из жизни многих его родственников датируется 1941-м или 1942-м годами. Писатель очень скупо делился сведениями о своей юности, вероятно, не желая лишний раз напоминать о своем еврейском происхождении, и о мученической смерти родственников в годы Холокоста.

К сожалению, у него были для этого основания. На протяжении всей жизни фантаста (1921 — 2006 гг.) вопрос о его национальности волновал предвоенных националистов, шантажистов периода немецкой оккупации, коммунистов-мочаровцев, стоявших на позиции ортодоксального сталинизма и антисемитизма, а в нынешней Польше опять же националистов (в 2002-м Лига польских семей обрушилась на Лема с критикой за «пропаганду цивилизации смерти»).

Когда Томаш Фиалковски поднял тему оккупации в ходе цикла бесед «Мир на краю», Лем попросил больше не спрашивать об этом, мол, обсуждение этих вопросов заканчивается для него бессонными ночами. Станислав Береш вспоминает, что, работая с писателем над циклом «Так говорит Лем», натыкался на уклончивые ответы, а когда попытался нажать на собеседника, тот демонстративно убрал слуховой аппарат (у Лема были проблемы со слухом с 1944 года, когда рядом разорвался артиллерийский снаряд).

Родители писателя — Самуил Лем и Сабина Воллер — считали себя поляками еврейского происхождения, хотя они стояли под хупой в синагоге и участвовали в жизни еврейской общины Львова.

Школьник Станислав Лем в 1934-м году Традиционные евреи спешат на молитву, Львов, 1930-е

В польской гимназии Станислав Лем посещал уроки иудаизма. В его аттестате зрелости по этому предмету (как и по всем другим) стоит оценка «очень хорошо». Гаевска установила эти факты на основании документов, найденных в архивах Львова и Кракова (в том числе, в архивах Львовской еврейской общины).

История ассимилированных евреев восточных кресов остается мало изученной. Как отметил польский историк и дипломат, Праведник народов мира Владислав Бартошевский, если бы Лем восполнил этот пробел и рассказал историю своей семьи при помощи прозы, то гарантировал бы себе Нобелевскую премию в области литературы.

Память поляков о Львове отличается двумя крайностями. Одна из них — представление о довоенном Львове как преимущественно польском городе, где национальные меньшинства фигурируют на втором плане. Второй и столь же ложной крайностью является миф о «счастливой Австрии» — мультикультурном рае, в котором представители разных наций счастливо жили под справедливым правлением Габсбургов, а затем во Второй Речи Посполитой. Конечно, это был не тот ад, который Сталин и Гитлер устроили во Львове, но и не рай. Скорее, это было чистилище, полное постоянных конфликтов. В этих обеих ложных крайностях Лему и его родителям нет места. Для первого мифа они не годились, не будучи этническими поляками, а для второго они не были каноническими евреями.

Агнешка Гаевска скрупулезно воссоздала историю Лема в период немецкой оккупации Львова. И обнаружила множество автобиографических тем, зашифрованных в его романах. Речь идет не только о реалистическом описании войны в «Больнице Преображения». Автобиографические темы присутствуют в, казалось бы, чисто фантастических произведениях. Например, в «Гласе Господа» есть яркие воспоминания профессора Раппопорта, который чудесным образом спасся от резни в руинах горящей тюрьмы в неназванном городе Восточной Европы. Гаевская прояснила, что речь идет о еврейском погроме во Львове 30 июня — 2 июля 1941 года. Перед отступлением Красной Армии энкавэдэшники убили политзаключенных во львовских тюрьмах, в том числе в «Бригидках» — недалеко от дома, где жили Лемы. Следом прошел еврейский «стихийный» погром, организованный местным населением. Прямо на улицах хватали львовян с еврейской внешностью. Среди них был и Станислав Лем. Молодых евреев принудили выносить трупы из тюрем.

Евреи, повешенные на одном из домов гетто, сентябрь 1942

Некоторых жертв сразу забивали палками — брызги крови достигали второго этажа. Вечером 2 июля немцы внезапно прекратили бесчинства. Немногих выживших освободили, в том числе Лема. Он никогда не писал напрямую об этом, но в «Эдеме» и «Непобедимом» есть ужасные описания, как частично разложившиеся трупы выносили с космического корабля. В «Эдеме» также встречается описание лагеря смерти на другой планете, напоминающего Яновский концлагерь во Львове. А в «Непобедимом» фигурируют жертвы нападения нанороботов, которые ведут себя как узники лагеря смерти в последние моменты своей жизни.

Главным героем «Возвращения со звезд» является Эл Брегг, астронавт, биологический возраст которого 39 лет (как и возраст Лема в момент написания романа). Брегг покинул Землю еще 18-летним — столько было Лему в год падения польского Львова. Пока Брегг изучал далекие звезды, на Земле минуло почти полтора столетия. Поэтому астронавт не вписывается в изменившееся общество, а люди не понимают его и его травматические воспоминания о космосе, которые являются аллегорией воспоминаний самого Лема о немецкой оккупации. Психолог велит Бреггу оставить эти воспоминания при себе, дескать, рассказывая о них современным людям, он только усугубит свою изоляцию.

В основном, это воспоминания о смерти других астронавтов. Трагедии делятся на три типа. Связь с одними астронавтами просто оборвалась. Другие умерли на глазах Брегга. Наиболее болезненны воспоминания о тех случаях, когда кто-то перед смертью просил Брегга о помощи, а он ничего не мог сделать.

Разные издания «Возвращения со звезд» 

Похожие истории происходили с родственниками и друзьями Лема. От некоторых из них просто перестали приходить письма, как от брата его матери Марка Воллера. Вероятно, он погиб в ходе другого погрома — 26 июля 1941 года, в так называемые «дни Петлюры». Мать Лема до конца жизни надеялась, что брат все же найдется. Сам Станислав  ошибочно полагал, что дядя погиб 2 июля во время резни львовских профессоров, когда нацисты расстреляли несколько десятков преподавателей университета.

Одни гибли на глазах Лема. Другие просили его о помощи, но он, как и Эл Брегг, ничего не мог предпринять. Станислав не мог поставить под угрозу себя и своих родителей, для которых он был единственным шансом на спасение. Будучи блондином с «арийской» внешностью, он относительно безопасно мог ходить по улицам с поддельными документами на имя Яна Донабидовича.

И это лишь часть переживаний, выпавших на долю человека, предвидевшего нанотехнологии и генную инженерию.

Сергей Гаврилов

Газета “Хадашот” № 4, апрель 2020, нисан 5780

Опубликовано 23.04.2020  19:35

Забытый еврейский погром в Гродно

Железом (и камнем) по стеклу. Забытый еврейский погром в Гродно

05-11-2019 Алесь Киркевич, «Новы час»

Поздним вечером 7 июня 1935 года в заросший зеленью, засиженный чёрными и рыжими котами-бродягами дворик старого Гродно вбежал запыхавшийся паренёк. Его сердце колотилось, глаза испуганно стреляли то вправо, то влево, а в руках была большая банка с леденцами. Свой сладкий клад сообразительный паренёк быстренько спрятал под грушей, росшей во дворе, а сам пошёл домой…

Евреи в межвоенной Польше

Мать устроила мальчику страшный разнос: и вернулся поздно, и в городе, мол, неспокойно, а на ногах у сыночка… новые сапожки. Откуда? Семья же бедная: кроме него ещё четверо детей. «Я не знаю, — оправдывался заплаканный мальчик. — Все бежали по улице, и я бежал. А там, в магазине, было разбито стекло… Тогда один господин в военном мундире говорит мне: “Что ж ты, парень, ходишь босиком? Обувайся!” Господин тот аккуратно просунул руку на витрину, чтобы не порезаться стеклом, и достал мне сапожки…»

Тот магазин с обувью на Доминиканской (ныне Советской) улице принадлежал евреям, а вечер 7 июня 1935 года тогдашние горожане запомнили как последний и единственный в межвоенном городе еврейский погром.

Панорама центра Гродно, 1930-е годы

«Нет ужо вашего “дедули”, никто вас не защитит!»

У 1935 году и позже по Польше прокатилась целая волна еврейских погромов. Одной из причин, как считают историки, стала смерть маршала Пилсудского, который твёрдой рукой сдерживал как «левых», так и «правых». Крайне правые политические силы наконец почувствовали возможность вырваться из категории маргиналов и реализовать свои замыслы, в том числе антисемитские. По воспоминаниям, некоторые погромщики так и говорили своим жертвам: «Нет ужо вашего “дедули” [Пилсудского], никто вас не защитит!»

Историки также отмечают, что важной причиной была модернизация и «национализация» городского пространства. Еврейская и польская молодёжь осознавали себя уже не только носителями разных религиозных традиций, но и совершенно разными национальными сообществами. Рост сионистских настроений среди евреев совпал с ростом польского национализма. Таким образом, пропасть между двумя сообществами углубилась.

Причиной каждого конкретного погрома был прецедент. В Бресте таким прецедентом стало убийство полицейского. В тогдашней Польше были запрещены еврейские бойни, где скот убивали по «негуманному» иудейскому обычаю… Во время раскрытия такой тайной бойни и произошло убийство: еврей ударил полицейского-поляка ножом в спину. Тот умер, а история получила огласку и спровоцировала беспорядки.

«Тогда почти каждый еврей носил ножик…»

Аналогичный прецедент имел место и в Гродно. 22-летний Владислав Кущ, учащийся Морской школы в Гдыне, приехал на каникулы в родной город и пошёл на танцы в зал на улице Бригитской (ныне Маркса). Там завязался конфликт из-за девушки, в результате чего в воротах соседнего здания Куща порезали ножом. Символично, что раненого парня повезли в еврейскую больницу (ныне — Железнодорожная), которая оказалась ближе других. Там Кущ и умер.

Тут стоит сделать ремарку. Насколько обыденным был подобный случай? Поножовщина на танцах в центре города — норма? Согласно тогдашним газетам — да. Информация о драках с использованием ножей, в которых участвовало по 5–6 человек, попадала в прессу регулярно, чуть ли не каждый день. Например, в день убийства Владислава Куща на Левонабережной улице произошёл подобный конфликт. Единственное – потерпевшим оказался еврей, которому посчастливилось выжить.

«Тогда почти каждый еврей носил с собой ножик, который прятал где-то сбоку», — вспоминает гродненец Казимир Сальвесюк [Здесь и далее большинство воспоминаний даётся по книге Кулевича «Город один, воспоминания разные»]. Были и более утончённые механизмы. Например, гирька, которая крепилась на зацепе на пружину и в нужный момент выстреливала из рукава, пробивая грудь или калеча лицо оппоненту. По городу в те годы шаталось много безработной молодёжи, поэтому по вечерам гулять нужно было очень осторожно.

Похоронная процессия как приглашение на погром

Похороны Владислава Куща были назначены на 7 июня в 5 вечера. Процессия двинулась от его дома на Бригитской в сторону Фарного кладбища. Проститься пришли сотни гродненцев, приехали коллеги-моряки, а также представители радикальных правых организаций. Немалую для 60-тысячного города процессию, к которой постоянно присоединялись новые участники, сопровождали всего… 13 полицейских.

На кладбище всё обошлось без эксцессов, хотя информация и здесь попадается противоречивая. По одним сведениям, похороны превратились чуть ли не в митинг, по другим – речи были запрещены, всё ограничилось традиционными молитвами. Формат мероприятия начал меняться, когда толпа возвращалась с кладбища в город. Около тысячи человек прошлись по Иерусалимской, Бригитской, Доминиканской и иных улицах, а затем рассыпались по всему центру, разбивая окна магазинов, избивая и калеча евреев, которые попадались на пути.

Впрочем, не всегда только евреев: чернявый мужчина средних лет пострадал потому, что был похож на еврея и наблюдал за процессом со своего балкона. «Я не еврей!» —во весь голос кричал человек. «Ну так нечего прикидываться евреем!» — прозвучал в ответ аргумент погромщиков. Мужчину сбросили с балкона на улицу, мощёную камнем.

 

Антисемитские карикатуры в межвоенной Польше

«Парни с палками били витрины, а мы, дети, ходили за ними»

Погром продолжался до поздней ночи, а его территория охватила и Занёманский форштадт. Полиция не вмешивалась. Интересно, что погромщики так и не вошли на территорию, максимально плотно заселенную еврейским населением – районы улицы Замковой и нынешней Большой Троицкой (в 1941-м именно там и возникло гетто). Утверждают, что там на скорую руку начали организовываться отряды еврейской самообороны, что и остановило взъярённых погромщиков.

«После этого случая [убийства Куща] поляки устроили в городе переворот, — вспоминает Анатолий Песняк. — Били всё, что было еврейским, даже убивали людей. Мы жили в центре, поэтому всё было хорошо видно из окна. Но на улицу из наших никто не выходил, было страшно. Полиция не пыталась остановить погромы. Они продолжались двое суток. Затем всё стихло и город снова зажил обычной жизнью».

Казимир Сальвесюк вспоминает, что в погромах участвовали не только штатские: «Через несколько дней после убийства в городе появились военные, вместе с поляками они начали громить еврейские лавки. Евреи все попрятались. Не сказать, что их было меньше: население у нас было 50 на 50. Евреи понимали, что даже полиция на стороне поляков. Честно говоря, и я принял участие: довелось украсть селёдку в лавке…»

Разбитые еврейские магазины в Гродно после погрома 1935 года

92-летний Стефан Хотей, которому на той момент было всего 8 лет, тоже принял участие в погроме: «Три дня молодые парни 18–20 лет ходили с палками и били еврейские витрины, а мы — дети — ходили за ними. Говорили нам всё из магазинов выбрасывать на улицу. Помню, на площади Батория был хороший магазин с велосипедами, радио, музыкальными инструментами, так мы всё выбрасывали. Кричали тогда: “Бей жида!”, а на каждом углу писали “Не покупай у жида”».

Опять же, г-н Хотей вспоминает, что городские власти и стражи порядка совершенно проигнорировали событие, дав погромщикам карт-бланш: «В центре стояла полиция и солдаты, но никто не пытался остановить погром. Была полная свобода. Кто хотел, тот мог выносить всё, что угодно, из еврейских магазинов. Единственное, что я взял, так это конфеты в стеклянной банке. Домой не понёс, спрятал. Боялся, что мать узнает, а так меня никто не пускал на эти погромы, я убегал. На третий день погромы в Гродно прекратились, люди успокоились».

На самом деле задержания участников конфликта всё же были: ещё вечером 7 июня полиция арестовала 59 человек, 7 из которых были евреями. Были ли эти семеро бойцами самообороны, защищались ли индивидуально, а может, просто попали «под горячую руку» — неизвестно.

Общий ущерб города был оценен в 20 тысяч злотых. Еврейские магазины ещё некоторое время стояли закрытыми, а иногда даже забаррикадированными. Двое евреев (Березовский и Бехер) во время погрома погибли, десятки были избиты и покалечены.

В тюрьму никто не попал

Осенью пришло время судебных разбирательств. Убийца Владислава Куща, еврей по фамилии Штейнер, 20 сентября 1935 года получил 12 лет тюрьмы. По свидетельствам, Штейнер и раньше был участником разных конфликтных ситуаций, и уже угрожал кому-то на танцах ножом за пару недель до убийства молодого моряка. Проследить дальнейшую судьбу Штейнера историкам не удалось: его след потерялся. Другой участник той драки на Бригитской — Канторовский — получил 2 годы тюрьмы.

Позже, уже в ноябре того же года, перед судом предстали 17 участников погрома в возрасте от 17 до 46 лет. Интересно, что среди них оказалась и женщина: 28-летняя Ольга Жукова. Никто из них своей вины не признал, не назвался организатором. Обвиняемые стояли на том, что лишь поддержали общую волну возмущения, которая царила на улицах города. При этом, некоторые из подсудимых были схвачены непосредственно на месте преступления. Например, 28-летнего Николая Балицкого взяли, когда тот бил стекло в синагоге, имея в кармане нож.

Самым жёстким приговором стал один год заключения для 25-летнего Альфонса Панасюка, одного из лидеров «эндэцкой» (национал-демократической) молодёжи и застрельщика шествия с кладбища в город. Трое получили по девять месяцев, ещё трое — по шесть. Остальных признали невиновными. Но в тюрьму, как ни странно, так никто и не попал. Панасюк вышел на волю, выплатив штраф в размере 100 злотых. Остальным вынесли приговор с отсрочкой на 5 лет.

«Ваши легионы — наши миллионы!»

Были ли тот погром единичным явлением, обусловленным временной политической конъюнктурой? Существовали в городе антисемитские настроения в принципе? Из 60 тысяч человек, живших в предвоенном Гродно, 24 тысячи считали себя поляками, 22 тысячи — евреями. Оставалось 15 тысяч, из которых от 6 до 8 тысяч составляли белорусы. Остальные — татары, русские, украинцы, донские казаки и прочие. Следует отметить, что как богатейшими, так и беднейшими жителями города были евреи. При этом в глаза жителям прежде всего бросалась их зажиточность: рестораны, магазины, парикмахерские.

Раиса Шимбаревич вспоминает, что евреи говорили полякам во время споров: «Ваши улицы — наши каменные дома, ваши легионы — наши миллионы!» Вообще же, по воспоминаниям старожилов, которые в 1930-х были детьми или подростками, их родители чаще всего закупались именно в еврейских магазинах, где могли «дать на вексель»: «Что касается торговли, то она целиком была у евреев, — вспоминает Нина Амельянчик. — Хорошо помню магазин семьи Гольдберг на площади Батория. Владелец большого магазина, который мы называли мануфактурой, был раввином. Его жена и дочь торговали обувью».

«В любом магазине можно было купить нужную вещь, а если не было денег, то давали под залог, — вспоминает Анатолий Песняк. — Наша семья так никогда не брала… Поляки массово не торговали в Гродно, этим делом занимались исключительно евреи. Полякам трудно было с ними вести бизнес, потому что те постоянно сбивали цену, а людям лучше покупать то, что дешевле. Поляк, таким образом, банкротился и закрывался…»

Трудно сказать, можно ли детские игры считать определённой проекцией финансовых отношений, судите сами: «Мы играли в футбол и часто устраивали “войну против евреев” на улице Архиерейской, — продолжает Анатолий. — Можно сказать, банда на банду шли. Бросались камнями и всем, что попадётся. Был у нас даже карбид в то время. Разводили его в бутылках, бросали, он взрывался».

А вот ещё колоритные воспоминания от Генриха Юхневича: «Они говорили мне “хам-мужик”. Их было много, но мы их за это чихвостили. Раньше, когда в субботу у евреев был шабат, они где-то собирались, а тем временем поляки на них нападали. Евреев отлупили — и они уже успокоятся (…). Например, жулик возьмёт камень и выбьет окно в лавке. Полиция его забирает. Урон нанёс – плати. Денег нет — на три месяца за решётку. Он идёт в тюрьму, сидит три месяца и выходит. Тогда тюрьмы не так боялись».

После погрома — «холодная война»

События 1935 года только укрепили неприязнь и взаимные подозрения между жителями Гродно разных национальностей (ранее скрытые). Журналист виленской газеты «Słowo» Юзеф Мацкевич, побывавший в Гродно в начале 1936 года, описывает «холодную войну» евреев с христианами, которая выглядела как взаимный бойкот. Принцип простой: ходить только в свои магазины, кафе, парикмахерские, а на работу брать только представителей своего вероисповедания.

Листовка с призывом не покупать у евреев (1930-е гг.)

Но можно встретить и иронические воспоминания старожилов – мол, у еврейских лавок стоят молодые люди с зелёными галстуками, агитируют: «Не покупай у жида!», а люди идут себе и покупают, т. к. там дешевле. Вообще же массив личных воспоминаний очень пёстрый: можно услышать как истории конфликтов, так и истории дружбы между иудеями и христианами. Тот же Анатолий Песняк, который рассказывал, как ходил на «войну против евреев» с карбидом, одновременно вспоминает, как дружил с некоторыми евреями и помогал им в шабат, когда те не могли делать простых бытовых вещей: к примеру, разжигать печи. Правда, делал это парень за деньги…

Можно ли назвать историю 1935 года классическим погромом? И да, и нет. Это не погром в стиле украинских городов и местечек до 1917 года, когда беспорядки тянулись долгое время, сопровождались поджогами и массовыми изнасилованиями. Вместе с тем, это редкий случай, когда в столкновениях было задействовано множество людей, а определённые круги (польские «правые», «эндэки») пытались придать событию политическую окраску. Роль полиции и судебные приговоры в данном случае напоминают реалии России времён Николая ІІ, когда «черносотенные» антисемитские настроения терпелись властью.

«В заднице твоя Польша!»

А можно ли в данном случае говорить о межнациональной ненависти? Возможно, лучше подходит термин «отчуждение»? Если принять последнее определение, то именно в состоянии взаимного отчуждения основные группы населения Гродно перевернули следующую страницу жизни города: сентябрь 1939 года. Евреи, хотя и были сильно поделены в социальном плане (самые богатые и самые бедные гродненцы), встретили Красную Армию… спокойно. Как минимум, не сопротивлялись, как максимум — помогали. Для многих это был «молчаливый реванш» за прежние обиды и унижения.

Ежи Кежковский вспоминает, что евреи, которые придерживались коммунистических взглядов, нападали на польские части, отходившие из Гродно в сентябре 1939-го. Когда же пришли Советы и начались аресты с конфискациями, местные на новую власть «разозлились». «…А каждый еврей, раньше имевший лавку, при Советах сразу стал начальником, — продолжает Ежи Марьянович. — Быстро они отказывались от лавок. Говорили, что они старые марксисты, и где-то документы находили. Евреям больше верили, чем подпольщикам-белорусам и полякам».

Похожими воспоминаниями делится и Генрих Юхневич, рассказывая, как евреи поставили у синагоги пулемёт, чтобы стрелять по отходящим полякам. Стреляли, мол, также из окон, а поляки — в ответ… «У нас из дома это всё хорошо было видно. Уже после прихода большевиков одних малых еврейчиков мы били за то, что они пели коммунистические песни. Помню, на Замковой мне говорили евреи: “Нет твоей Польши, в заднице твоя Польша!” Дрались из-за этого».

Вспоминает о роли евреев в 1939 году и Стефан Хотей, один из участников защиты города: «…А что в Гродно придут Советы, мы и понятия не имели. (…) Тогда никто ничего не знал. Только коммунисты и евреи готовились к приходу Советов. Надевали красные повязки, создавали свою милиции и показывали, как проехать. Говорили, что на другой части берега Нёмана, возле табачной фабрики, они даже поставили приветственную арку Советам».

Советские танки на подступах к Гродно, иллюстрация из советской прессы того времени

Согласно городской легенде, тот самый Штейнер, который убил Владислава Куща в 1935-м и был осуждён к 12 годам тюрьмы, в 1939-м лично ехал на советском танке и показывал красноармейцам дорогу. Легенда не имеет подтверждений и, скорее всего, является полностью фольклорным сюжетом. Вместе с тем, как это часто бывает с мифами, это очень интересное свидетельство поиска взаимосвязей между совершенно разными событиями, которое помогает лучше восстановить логику одной из конфликтующих сторон.

И ещё одна интересная деталь. Защитников Гродно 1939 года, которые дожили до суда, а не были раскатаны танками или расстреляны на окраинах города, новая власть обвинила не в вооружённом сопротивлении, их не взяли в плен как военных. По сообщениям советской прессы, в городе между отходом польских регулярных частей и прибытием Советов происходили… погромы. Да, именно «погромы», «спровоцированные белопаляками и люмпенами». Но приговоры «погромщикам» были совсем не такие мягкие, как действительным погромщикам в 1935 году. Печальная ирония судьбы.

Помнить 1935-й, чтобы понять 1939-й и 1941-й

В Гродно на улице Замковой сегодня можно заметить мемориальную табличку и символический «вход в гетто». Возле неё почти каждый день останавливаются туристические группы. Холокосту в Гродно посвящены популярные и научные публикации, книги, есть даже анимированные экскурсии. Память же о погроме 1935-го и межвоенном антисемитизме как явлении отсутствует. Об этом нет ничего ни в государственном Историко-археологическом музее, ни в Музее истории религии, ни в музейчике, который располагается в действующей хоральной синагоге. Даже в работе историка Ильи Мараша «Страницы истории Гродненской еврейской общины» погрому посвящён всего один абзац. Экономическому бойкоту со стороны поляков в 1930-е гг. — одно предложение… Государственные издания, как и издания польского меньшинства, о тех событиях тоже молчат. В городском пространстве память о погроме никаким образом не обозначена.

Антисемитская манифестация с требованием гетто для евреев в межвоенном Львове

В прессе и популярных изданиях очень часто рисуется идиллический образ межвоенного Гродно. Идеальный город, где пахнет кофе, из ресторанов звучит музыка, а в магазинах полно апельсинов и ананасов. Затем пришли «злые» Советы, начались аресты, высылки и реквизиции. А затем пришли ещё более «злые» немцы, зачистили тех, кто остался, а евреев вообще уничтожили под корень. Похоже, что это очень упрощённая модель, оставляющая слишком много вопросов. Кто и почему встречал Советы в 1939-м? Почему часть гродненцев лояльно отнеслась к немецкой политике в отношении евреев, а при случае воспользовалась возможностью получить от этого экономический профит?

Способны ли мы без понимания межэтнических конфликтов 1930-х понять события 1939 года и следующие, 1941–1944-го? Если исходить из того, что предисторию всё же следует учитывать, то надо всего лишь не закрывать глаза на неприятные для кого-то исторические события, попробовать разобраться в них, научиться разговаривать друг с другом (совместная конференция белорусских, польских и еврейских историков могла бы стать хорошим началом), всё помнить, и — всё простить.

Перевёл с белорусского В. Р. для belisrael.info

Опубликовано 05.11.2019  18:59

МАРШ ПАМЯЦІ Ў ГАРОДНІ

Марш памяці ў 75-ю гадавіну знішчэння гарадзенскага гета адбыўся на цэнтральных вуліцах Гародні. У ім прынялі ўдзел некалькі сотняў гарадзенцаў, прадстаўнікі дыпламатычнага корпусу і святары розных канфесій.

Пра мерапрыемства распавядае дырэктарка гарадзенскага абшчыннага дома «Менора» Алена Куцэвіч:

– Сакавік 1943 года – гэтая дата сумная для ўсяго народа, у тым ліку і для гарадзенцаў. У гэты дзень было знішчана больш за палову насельніцтва горада. Гародня была аб’яўленая свабоднай ад габрэяў. Разам з гэтым памерла большая частка цывілізацыі, якая будавала, жыла, існавала і марыла пра будучыню. Здарыўся той дзень, калі гэта ўсё ў адзін момант абарвалася.

Святар грэка-каталіцкай царквы з Гародні Андрэй Крот, што выступаў на Маршы памяці, лічыць падзеі 1943 года трагедыяй розных народаў:

– Іх яднала супольная смерць. Іх яднала супольная трагедыя, бязвінная смерць і знішчэнне нашых народаў. Гэта трагедыя, у якой вінаваты не нейкі народ, нейкая партыя ці рух. Не, у гэтым вінаватыя людзі таксама, якія паддаліся таму, што традыцыйна ва ўсіх веравызнаннях называецца грахом. Гэта тое дрэннае, што ў нас ёсць.

У працэсіі маршу прымалі ўдзел таксама і школьнікі, што неслі фота вязняў гарадзенскага гета, якія выжылі. Фінішнай кропкай гарадзенскага Маршу Памяці стала гарадзенская харальная сінагога, дзе адбыўся канцэрт і адкрыццё выставы Алеся Сурава.

«Беларускае Радыё Рацыя», Гародня

***

ЯШЧЭ ПРА ЯЎРЭЯЎ ГРОДНА ПАД АКУПАЦЫЯЙ

Спробы ўцёкаў і ратавання, змаганне ў падполлі і ў партызанскіх атрадах

У час масавых акцый у пачатку 1943 г., калі яўрэі з гета ўжо зразумелі, што яны вырачаны на смерць, шмат хто больш не вагаўся і ўцякаў. Не так цяжка было выбрацца з гета, як знайсці прытулак за яго межамі. Каб знайсці прытулак у вёсках, трэба было мець сяброў сярод сялянаў, гатовых рызыкаваць жыццём, дапамагаючы яўрэям. Некаторыя палякі сапраўды дапамагалі яўрэям, але вялося пра выключэнні з правіла. Знайсці месца для сховішча на «арыйскім баку» Гродна было амаль немагчыма, і большасць яўрэяў, якая паспрабавала яго знайсці, была злоўлена. У горадзе не было антынямецкага падполля (Гэтае сцвярджэнне не адпавядае рэчаіснасці. Гл. звесткі пра антыгітлераўскія падпольныя групы ў горадзе: «Памяць. Гродна» (Мінск, 1999. С. 397–398 і далей). – заўв. перакл.), і яго жыхары былі вядомыя сваёй абыякавасцю або нават варожасцю да яўрэяў. Многія гродзенцы бралі ўдзел у рабаванні яўрэйскай маёмасці, а некаторыя даносілі на яўрэяў немцам, што пацвярджаецца заявамі Гайнца Эрэліса, начальніка гродзенскага гестапа, зробленымі на працэсе пасля вайны. На пытанне, ці засцерагалі немцы палякаў ад дапамогі яўрэям, Эрэліс адказаў, што ў гэтым не было патрэбы, паколькі ў асноўным палякі цешыліся са знікнення яўрэяў.

Большасць гродзенскіх яўрэяў з тых, хто перажыў вайну, былі маладымі людзьмі, часам мелі сем’і. Некаторыя ўцяклі падчас аблаў на яўрэяў або з прымусовых маршаў да цягнікоў. Хтосьці браў з сабою рыштунак у спадзеве адкрыць акно або дзверы ў цягніку. Аднак большасць патэнцыйных уцекачоў былі злоўленыя і расстраляныя, забіліся, скокнуўшы з цягніка на хуткасці, або былі выдадзены немцам палякамі. Вельмі нямногім удалося ўцячы. Сярод іх быў Грыша (Цві) Хосід, які, разам з некалькімі іншымі хлопцамі, прабраўся да партызанаў.

Камусьці пашчасціла знайсці адносна бяспечнае месца – шахту або падвал дома, гарышча, свіран. Тыя, хто ўцякаў, спрабавалі далучыцца да таварышоў, якія схаваліся раней. Больш шанцаў на выжыванне давалі месцы, якія ўжо давялі сваю карыснасць. Многія заставаліся ў схованках амаль паўтара года, з лютага 1943 г., калі было ліквідаванае гета № 1, і да вызвалення горада ў ліпені 1944 г.

Сям’я Котлер схавалася на гродзенскіх хрысціянскіх могілках. Потым да яе далучыўся фармацэўт Аўраам Троп-Крынскі. Адзін яўрэй, Хаім Шапіра, малады чалавек з Беластоку, выхаваны ў Гродна, свабодна хадзіў там, але не быў злоўлены.

Расказ пра няўдалыя ўцёкі належыць Ёне Зарэцкаму. Ён распавёў, што паляк Фалькоўскі, які раней выводзіў яўрэяў з Гродна ў Варшаву, паабяцаў давесці групу з шасці маладых людзей да сталіцы. Сярод гэтых людзей былі Зарэцкі і маладая жанчына з сынам-немаўлём. 23 сакавіка 1943 г. Зарэцкі, разам з жанчынай і яе дзіцём, чакалі Фалькоўскага, але ён не з’явіўся. Пазней выявілася, што астатнія людзі з групы былі арыштаваныя. Фалькоўскі зноў паабяцаў даставіць траіх чалавек у Варшаву, але праз колькі дзён маладая жанчына і яе сын таксама былі схоплены. Толькі Зарэцкаму ўдалося ўцячы, і ён выжыў. Пазней ён даведаўся, што Фалькоўскі быў агентам гестапа і заманіў іх у пастку (архіў «Яд ва-Шэм», 0-16/448).

Яўрэі, якія перажылі вайну, выдаўшы сябе за неяўрэяў

Двум яўрэям удалося пэўны час пажыць у Гродне пад чужымі прозвішчамі. Бэла Шварцфукс, пляменніца Мейлаховіча, уладальніка вядомай друкарні ў Гродне, якая выдавала сябе за польку, нядоўгі час жыла ў горадзе за межамі гета. Пазней яна ўцякла ў Варшаву і адтуль здолела патрапіць у Германію, дзе знайшла працу. Яе вызвалілі ў канцы вайны.

Эліягу Скаўронскі блукаў з аднаго гета ў другое – варшаўскае, віленскае, беластоцкае, гродзенскае – выдаючы сябе за паляка. Ён знайшоў жытло на «арыйскім баку» Гродна і атрымаў працу ў вышэйзгаданай друкарні. Скаўронскі пастаянна трымаў кантакт з гетам ды падполлем, і праз друкарню дастаўляў пісьмы Ар’е Вільнеру (аднаму з лідэраў ЭЯЛя, яўрэйскай баявой арганізацыі ў Варшаве). Пасля студзеньскай «акцыі» ў Гродне ён дапамог Зераху Зільбербергу і Цылі Шахнес вярнуцца ў Беласток. Калі яго западозрылі ў тым, што насамрэч ён яўрэй, ён адразу ж, выкарыстаўшы польскія паперы, запісаўся на прымусовыя работы ў Германію, быў пасланы ў Прусію і працаваў там да прыходу рускіх.

Барыс (Борка) Шулькес і яго жонка Гелена здолелі дабрацца да Вільні, дзе жылі пад фальшывымі імёнамі да канца вайны, як і Люся (Лея) Рыўкінд.

Перадача дзяцей хрысціянам

Нам вядомыя некалькі выпадкаў, калі бацькі даверылі сваіх дзяцей хрысціянам. Пасля «акцыі» ў студзені 1943 г. Франя Браудэ ўцякла ў вёску ля Гродна і схавалася там. Яна даверыла сваю дачку-немаўля бяздзетнай маладой жанчыне, якая хацела скарыстацца з дзіцяці, каб не трапіць на прымусовыя работы ў Германію. Пасля вайны Франя вяла доўгую і цяжкую барацьбу за тое, каб вярнуць дачку. Таня Каплан, якая перадала свайго маленькага сына ў польскую сям’ю, таксама ўпарта дабівалася яго вяртання – і ўрэшце дабілася дзякуючы дапамозе савецкага афіцэра-яўрэя Гарчакова. Хана Котлер (пазней Залман) была даверана сям’і даглядчыка хрысціянскіх могілак, які дапамагаў хавацца яўрэйскай сям’і, але пазней яе бацькі былі вымушаныя забраць Хану, калі выявілася, што польская сям’я дужа баіцца немцаў. Магчыма, гэтым шляхам былі ўратаваныя і іншыя дзеці, але мы пра іх не ведаем – хіба таму, што яны былі навернуты ў хрысціянства і працягвалі жыць як палякі нават пасля вайны.

Хрысціяне, якія ратавалі яўрэяў

На фоне абыякавасці (каб не сказаць варожасці) да стану яўрэяў з боку бальшыні палякаў Гродна яшчэ больш гераічна выглядаюць паводзіны тых, хто ратаваў яўрэяў, рызыкуючы жыццём. Гэтыя людзі належалі да розных сацыяльных слаёў. Іх подзвігі даказваюць, што, калі б спагада была больш пашыранай, уратаваліся б больш яўрэяў. Эмануіл Рынгельблюм, гісторык варшаўскага гета і заснавальнік яго архіва, пісаў:

«Жахлівы тэрор пануе ў краіне, яго размах саступае толькі таму, што чыніцца ў Югаславіі. Найлепшыя людзі, найбольш самаадданыя асобы масава адпраўляюцца ў канцэнтрацыйныя лагеры ці турмы. Квітнеюць даносы і выкрыццё… Штодзень прэса, радыё і г.д. атручваюць масы насельніцтва антысемітызмам. Яўрэй, які жыве ў кватэры інтэлігента ці рабочага або ў хаце селяніна, – гэта дынаміт, які можа выбухнуць у кожны момант і ўзарваць увесь свет. Грошы, безумоўна, граюць важную роль у схове яўрэяў. Ёсць бедныя “арыйскія” сем’і, якія жывуць за кошт таго, што яўрэі ім плацяць штодня. Але ці ёсць у свеце дастаткова грошай, каб заплаціць за пастаянны страх выкрыцця, боязь суседзяў, парцье ці кансьержа ў шматкватэрным доме і г.д.? Існуюць ідэалісты, якія ўсё сваё жыццё прысвячаюць сваім сябрам-яўрэям… яўрэй – як малое дзіцё, якое не можа ніводнага кроку зрабіць самастойна. Яўрэй не можа выйсці на вуліцу. Арыйскі сябар мусіць часта наведваць яго і ўладкоўваць для яго тысячу рэчаў». (Ringelblum Emmanuel. Polish-Jewish Relations During the Second World War. Jerusalem, 1974. С. 226–227).

Ратавальнікі дзялілі сваю сціплую пайку з апекаванымі яўрэямі, звычайна не атрымліваючы нічога наўзамен ад збяднелых яўрэяў. Адной з тых, хто перажыў вайну, Лейле Кравіц, удалося перадаць польскай сям’і, якая прытуліла яе, грошы ад продажу сваіх сямейных каштоўнасцей, што раней захоўваліся ў знаёмых у Гродне. Аднак гэткія выпадкі былі рэдкімі, хутчэй выключэннем з правіла.

Сярод тых, хто выжыў дзякуючы дапамозе палякаў, быў Леон Трахтэнберг, адпраўлены ў беластоцкае гета цягніком у сакавіку 1943 г. Ён выскачыў з цягніка, прабраўся назад у Гродна, знайшоў сваіх бацькоў у схованцы і правёў іх у вёску Дабравольшчына. Там іх усіх схаваў селянін Станіслаў Кжывіцкі – у яме пад падлогай, дзе можна было сядзець і ляжаць, але не стаяць. Больш за год, да вызвалення ў ліпені 1944 г., селянін і яго жонка прыносілі ім ежу, самаробнае адзенне і нават газеты, а малы сын Кжывіцкіх Юзаф стаяў на варце (гл. сведчанне Леона Трахтэнберга, архіў «Яд ва-Шэм», 03/6588).

Ян і Янава Пухальскія, муж і жонка, да вайны даглядалі дачы сям’і Фрэйдовіч у ізаляваным лясным раёне ў Ласосне. Рускія разбурылі чатыры домікі, пакінуўшы толькі адну невялікую пабудову, якая служыла домам Пухальскіх (у іх было пяцёра дзяцей). У вайну сям’я выкапала пад падлогай яму – 1,5 м на 1,5 м і метр вышынёй – каб схаваць Сендэра Фрэйдовіча і яго 15-цігадовага пляменніка Фелікса Зандмана, Мотла і Голду Бас, Борку Шулькеса і Меера Замошчанскага (апошнія двое пазней перабраліся ў Вільню). За некалькі месяцаў да канца вайны да іх далучылася Эстэр Шапіра-Гайдамак. Фрэйдовіч, Зандман і Басы заставаліся ў схованцы 17 месяцаў запар да вызвалення ў ліпені 1944 года.

Саламону Жукоўскаму пашанцавала мець добрага сябра за межамі гета. «Нарэшце мне ўдалося ўстанавіць кантакт з хрысціянамі. Мой сябар Фёдар Барон, з якім я працаваў 12 гадоў, дапамог мне сустрэцца з Кацяй». Каця і яе муж далі Жукоўскаму прытулак у падвале з яблыкамі і на гарышчы ў вёсцы Ласосна. Там ён вёў дзённік. Нават пасля таго, як яго схованка была разбомблена, ён працягваў хавацца пад абломкамі і выжыў. У сваім дзённіку Жукоўскі запісаў два жаданні – нешта накшталт тэстаменту на выпадак, калі ён загіне. Ён жадаў, каб Каці і яе мужу залічылася іхняя дапамога і ахвярнасць, і каб кожны сцярогся фашызму… (Саламон Жукоўскі. Архіў «Яд ва-Шэм», 033/2434, с. 7).

Зігмунд і Кася Талочка і іхні сын Казімір, уладальнікі фермы ля вёскі Жыдомля, што на шляху з Гродна ў Скідзель, далі прытулак братам Ехезкелю і Дову Фур’е да канца вайны. Да вайны Зігмунд быў пастаянным кліентам сямейнай бакалейнай крамы Фур’е ў Гродна.

Доктар Антон Доха, тэрапеўт з вёсцы Станівічы пад Гродна, яго жонка і некалькі памочнікаў далі прытулак калегу Дохі д-ру Аляксандру Блюмштэйну, яго бацьку д-ру Хаіму Блюмштэйну, яго маці Эстэр, яго брату Натаніэлю і некалькім іншым людзям: Фані Гальперн (пазней Лювіц), Гелене Шэвах (пазней Бібловіц), Гілелю і Фране Браудэ, Мішу і Розе Вістанецкім, усяго 10 чалавек. Акрамя таго, у ратаванні бралі ўдзел Эдвард і Анэля Станеўскія, Гелена Занеская і Стэфанія Стралкоўская.

Тадэвуш Сарока, як мы згадалі вышэй, уратаваў дзевяцерых яўрэяў, перавёўшы іх з гродзенскага гета ў Вільню. Як чыгуначны рабочы ён ведаў час адпраўлення грузавых цягнікоў з Гродна ў Вільню. У ноч перад тым, як мусіў ісці цягнік, ён схаваў двух ці трох яўрэяў у каляіне ля чыгуначнага шляху. Калі цягнік пачаў рухацца, яны ўскочылі на прыступку ў канцы грузавога вагона, потым па жалезнай лесвіцы ўскараскаліся на дах. Так яны дабраліся да Вільні.

Утрапёна ратаваў яўрэяў Павел Гармушка. Ён уратаваў сотні яўрэяў на першай стадыі вайны, да пачатку масавых забойстваў. Гармушка названы ў запісах Рынгельблюма як прыклад польскага ідэаліста, які самааддана падтрымлівае яўрэйскую справу… У Гармушкі была ферма, і ўлетку 1941 г. там пасялілася яўрэйская сям’я – спадарыня Шыф-Ліфшыц, яе муж і гадавалы сын.

Як пісаў Рынгельблюм, калі немцы ўвайшлі ў Гродна, антысеміты з ліку мясцовага насельніцтва хацелі выдаць ім яўрэяў. Тады Павел абараніў гэтую сям’ю, зусім адзін, даводзячы, што здраджваць яўрэям супярэчыць прынцыпам хрысціянства і маральнасці. Пасля гэтага ён прысвяціў сябе ратаванню яўрэяў і пастаянна ездзіў на цягніку Гродна-Варшава, суправаджаючы яўрэяў-уцекачоў. Заможным ён дапамагаў за плату, але бедных адвозіў бясплатна і нават даваў ім свае грошы. Яго ведалі ў Варшаве і Гродна і давяралі яму цалкам – вялікія сумы грошай і, што больш важна, жыцці. У Варшаве ён спрыяў яўрэям у зносінах з партызанамі, зводзіў вызваленых салдатаў з ваеннымі арганізацыямі, якія маглі б іх прыняць, і дапамагаў яўрэям дабрацца да «арыйскага боку», атрымліваючы для іх дакументы, шукаючы жытло і перавозячы іхнюю маёмасць з гета.

Сярод соцень людзей, якія выжылі дзякуючы Паўлу Гармушку, былі Болек Шыф, яго жонка Аня Клемпнер-Шыф і васьмёра іншых яўрэяў, якія некалькі месяцаў хаваліся ў сіласнай яме Гармушкі ў вёсцы Навасёлкі ля Гродна. Гармушка забяспечваў ім усім прытулак, ежу і медычную дапамогу. Сярод іншых людзей, уратаваных дзякуючы Паўлу Гармушку, былі д-р Грыгорый Варашыльскі, яго жонка, іхнія сын Віктар і дзве дачкі.

У час ліквідацыі гета № 1 у Гродне, у лютым-сакавіку 1943 г., Крысціна Цывінская і яе дачка Данута (пазнейшае прозвішча Юркоўская) схавалі ў маленькай краме пяцерых яўрэяў – Эфраіма Бейліна і яго дачку Бэлу, Абу Тарлоўскага і яго дачку Рахіль, Ёсіфа Прасецкага. Нехта данёс на маці, яна была арыштаваная і забітая гестапаўцамі, але дачка надалей хавала групу яўрэяў. Калі небяспека вырасла, яна знайшла для іх схованку ў паляка ў суседняй вёсцы, і яны заставаліся там да канца вайны.

Большая частка тых, хто выжыў, падтрымлівалі зносіны з ратавальнікамі пасля вайны, а з цягам часу – і з іхнімі дзецьмі. Яны таксама намагаліся памагчы ім матэрыяльна. Пасля вайны некаторыя неяўрэі з Гродна і наваколля былі прызнаныя інстытутам «Яд ва-Шэм» у Іерусаліме Праведнікамі народаў свету. Сярод Праведнікаў былі Зігмунд, Кася і Казімір Талочка, Ян і Янава (Ганна) Пухальскія, Яніна і д-р Антон Доха разам з Эдвардам і Анэляй Станеўскімі, Гелена Занеская і Стэфанія Стралкоўская, Тадэвуш Сарока, Павел Гармушка, Крысціна і Данута Цывінскія.

Пераклаў з англійскай В. Р. для часопіса «Аrche» ў 2009 г. (паводле www1.yadvashem.org; тут друкуюцца фрагменты перакладу)

Апублiкавана 19.03.2018  20:15

Жизнь как чудо. Шимон Грингауз (1)

«Творческая бригада» нашего сайта встретилaсь с Шимоном Грингаузом и его женой в их уютной квартире, на улочке Билу в самом центре Петах-Тиквы. Это было в конце июня; прошёл уже месяц, но я до сих пор не могу вполне придти в себя от рассказанного собеседником. Об ужасах оккупации он говорил довольно спокойным тоном, о том, как много раз едва спасался от гибели – тоже.

Вот эта улица, вот этот дом…

Поразительно всё же, какие зигзаги выписывает жизнь. Мальчик, выбравшийся из-под трупов, чуть не умерший от холода, а затем от гангрены, так много вложил в свое образование и так прочно встал на ноги, что через 18 лет после переезда в Израиль был назначен директором одной из ведущих школ страны. Эхуд Барак, Биньямин Нетаньягу, Реувен Ривлин считали (и, я уверен, считают) почетным быть рядом с ним. И как здорово, что рядом с Шимоном оказалась верная спутница жизни, акушерка Ализа (Лиза), уроженка Литвы.

  

Они давно отпраздновали «золотую свадьбу». У них трое детей – сыновья Таль и Нир, дочь Нурит – и семеро внуков, все, судя по рассказам и фотографиям, прекрасно устроены. Ещё один сын, Гиль, умер в молодом возрасте, в память о нём супруги Грингаузы учредили фонд и награждают достойных людей. Школа «Амаль» тоже успешна, хотя за 20 лет директорства Шимона бывало всякое (родители трижды подавали на него в суд из-за несчастных случаев с учениками, но всё оканчивалось благополучно, иначе вряд ли бывший директор получил бы в 2017 г. награду-статуэтку от президента Израиля).

На рубеже веков о Шимоне Грингаузе подготовлен ивритский документальный фильм «Сёма, визит в Беларусь»; его делали как в Петах-Тикве, так и в Красном Молодечненского района, в тех местах на Вилейщине, где воевал партизанский отряд героя. По окончании съёмок отснятый материал пришлось показать белорусским властям – претензий вроде не было. Книга о Шимоне называется «Учитель на всю жизнь», она вышла в Израиле восемь лет назад небольшим тиражом, переиздавалась в 2012 г. Из неё взяты некоторые снимки для нашего материала.

 

В середине-конце 1940-х годов Шимон учился в белорусской школе, где русский изучался лишь как предмет. Израильский педагог до сих пор читает по-белорусски, кое-что помнит из творчества Якуба Коласа и Янки Купалы, вставляет в речь слова вроде «каваль» и «падлога». В отличие от многих ватиков (давно приехавших в Израиль), он говорит по-русски почти без акцента. Лишь изредка я или редактор belisrael.info подсказывали, как перевести на русский то или иное ивритское слово.

Здесь я умолкаю и даю слово уроженцу Красного с его КРАСНОречивой биографией.

В. Рубинчик

* * *

Меня зовут Шимон, при рождении записали как Шмарьягу, но в России, Беларуси меня называли Семён. Отец – Иекутиэль, российский вариант этого имени – Кушель, и меня называли Семён Кушелевич.

Родился я в 1930 году (хотя в свидетельстве о рождении записан 1932-й) в местечке Красное, тогда это была Польша. В местечке очень много было евреев, и среди них были очень богатые. Они владели магазинами, всякими предприятиями и заводами, которые обслуживали десятки тысяч людей. Мы были не самые богатые, не самая верхушка, но тоже в материальном смысле жили неплохо.

Наш дом находился в центре местечка, при нём имелось много земли, построек, разные усадьбы. Был большой погреб, куда зимой привозили метровые куски льда, и там, как в холодильнике, продукты хранились целый год. У отца, бывшего офицера польской армии, был большой магазин напитков, но так как в стране был антисемитизм, официально не давали ему заниматься бизнесом, и магазин был записан на польского офицера, его друга. Кроме того, отец покупал много гектаров леса, что стоял в болотах, и зимой по заказу отца рубили эти деревья, затем эшелонами перевозили в Западную Европу.

Отец был умеренно религиозный. У него были люди, которые привозили с болот и рек множество раков, и я до сих пор помню, как нужно их держать, чтобы они не укусили. Раков складывали в коробки с мохом – и перевозили тысячами, десятками тысяч в Западную Европу (обычно в Германию, Францию). Были раки обыкновенные – коричневые – а были синие, которые считались «аристократией» среди раков.

  

Родители Шимона Грингауза

Маму мою звали Роза. У меня были старшие брат и сестра, их звали Мендл и Геня. Они входили в еврейские молодежные организации. Некоторые активисты собирались в Палестину. Я помню, что отец всегда смеялся и говорил им: «Куда вы хотите ехать, на эти болота, пески. Здесь у нас в Польше хорошая жизнь».

Родственники матери

В нашем доме соблюдался кашрут, на каждую вещь у нас в доме читалась какая-нибудь молитва. «Ата бахартану миколь гаамим, Шма Исраэль, Адонай Элогейну, Адонай Эхад». И чувствовали мы себя уверенно, жизнь была хорошая. У нас работали нянька, повариха, много людей. Но в середине 1930-х годов (35-й или 36-й) премьер-министром Польши вместо Пилсудского стал Рыдз-Смиглы, человек, склонный к антисемитским взглядам. Уже чувствовалось влияние Германии, где Гитлер пришел к власти. И в Польше начали бросать камни в окна еврейских магазинов, выставлять лозунги «Не покупайте у евреев». Государство перестало заказывать у евреев, жизнь совершенно изменилась, стала много хуже. Я помню самое главное, из-за чего волновался отец: мои брат и сестра должны были начать учебу в университете, а туда почти перестали принимать евреев. К ним на экзаменах придирались, задавали более тяжелые, «наглые» вопросы. А кого все-таки принимали в университет, те должны были сидеть за особыми перегородками.

И вот 1939 год, пакт Риббентропа и Молотова, Советский Союз и Германия разделили Польшу. К нам пришел Советский Союз, и большинство людей приняли его очень хорошо. Правда, крупные предприятия все были конфискованы в пользу государства, но мой отец получил какую-то должность… Для молодежи открылось много перспектив в Советском Союзе. И я помню, что мой брат был в авиационном кружке, сделал какой-то проект крыла самолета, и послал его в институт Баумана в Москве. Там это очень хорошо восприняли, пригласили его учиться. Но он не успел, 22 июня 1941 года напала Германия.

Еще я помню, что брат мой был «левый», а сестра – «правая», принадлежала к Бейтару. Бейтаровцы ходили в черных рубашках с золотыми пуговицами, внешне чем-то напоминая гестаповцев. И вот мой брат, хотя и любил сестру, ночью вставал и срезал эти пуговицы. Утром отец должен был их мирить.

 

Брат Мендл и сестра Геня

Летом 1941 года десятки тысяч, а может и сотни тысяч русских солдат попали в плен. Красная Армия потеряла всякую координацию, и через пару дней германская армия овладела нашим местечком. Об этом грустно говорить, но я видел, что самые богатые евреи надели галстуки, особые праздничные одежды и почтительно встречали германскую армию. Они помнили Германию Первой мировой войны, когда фронт проходил недалеко от нас. Помнили, что немцы – люди культурные, у них договор – это договор, и евреи с ними торговали. В то время евреи продавали товары и русской армии, и немецкой, и некоторые очень разбогатели на этом.

Но в 1941 году через пару дней всё изменилось. Появились указы, распоряжения – «это нельзя», «то нельзя», и одно наказание за все нарушения – смерть. Нельзя было евреям ходить по тротуарам, только в группах, потому что евреев нацисты не считали за людей, мы для них были как животные, которые приносят только болезни и заразу.

В Красном был военный городок, еще от польской армии, и немцы сделали там большую базу, откуда выдавали оружие и обмундирование на фронт с Россией. Им нужны были рабочие руки, поэтому они взяли нас на работу. Мне было 11 лет, но взяли и меня. Каждый из нас получил бумажку, удостоверение «для жизни». Считалось, что, раз мы работаем, то нужны немцам, и они нас оставят в живых. И мы утром большой группой по шоссе ходили на работу под конвоем немецких полицейских, они нас били. И у нас был такой кузнец – большой, сильный человек, и все его боялись. Он не понимал, как это ему не разрешают идти, где он хочет, и упорно шел по тротуару. Сначала немцы тоже боялись его, но через пару дней они остановили нас, остановили его – где-то 10 полицаев, в том числе и местные… И начали стрелять в него – в ноги, в тело – пока не убили. Это была первая жертва в нашем местечке.

Вообще, жизнь евреев повисла на волоске. Расстрелы, убийства стали ежедневным событием. Я помню, что евреи утром шли молиться в талитах, и немцы их останавливали. Ставили на колени и говорили: «Молитесь Богу и просите прощение за те преступления, что вы сделали против немецкого народа». Один немец, в белых перчатках, вынул наган и убил еврея. Но кровь убитого забрызгала убийце сапоги, так он очень рассердился и покончил со всеми, всех расстрелял.

Нам рассказывали, что было здание полиции, а в нем большой зал. На стене полицейские всякий раз, когда убивали еврея, писали «V». Вскоре на стене уже не осталось места, где поставить этот знак. И они устраивали попойки – пили водку, курили полученные сигары, ели колбасу. Рассказывали нам, что там был один полицейский офицер, он утром вставал и входил в этот зал, говоря: «Я голодный, я сегодня еще не убил жида».

Через какое-то время вывели нас всех на площадь и разделили на две группы. Так немцы по-своему решили проблему, кто «левый», а кто «правый». В одну группу попали более здоровые мужчины и женщины, а в другую – больные, дети, которые выглядели не совсем здоровыми, старики… Я тоже с моей бабушкой Алтэ попал в эту группу. Бабушка поняла, что надвигается что-то плохое, и толкнула меня в другую группу, молодых и здоровых. Я больше не видел бабушку, не видел своих друзей… Нам рассказали потом, что их всех отвели в лес, и там была большая яма, длинный ров. Их даже не расстреливали, засыпали песком. Земля дышала много часов, пока все не умерли. Это было примерно в августе – сентябре 1941 года.

Началась осень, и нас отвели в гетто – конвоиры были с собаками, с оружием в руках, били евреев. Нас поселили в одном районе около речки, где 20-30 домов. В каждом из домов был «зал», так его разделили на четыре части, и в каждой части жила семья. Без туалетов, воды… Начались болезни, прежде всего тиф. Температура у больных доходила до 42-43 градусов, половина умирала. Прямо на улочках гетто лежало много жертв. Были группы евреев, которые собирали их и отвозили на кладбище. Нам нельзя было попросить привезти лекарства. Если бы немцы узнали, то они бы сразу уничтожили гетто.

Гетто было огорожено, но иногда можно было выйти. Если еврея ловили без нашивки, то его ждала смерть. Не помню точно, что мы носили, полоску или звезду (кажется, все-таки звезду), но каждый еврей должен был ходить с нашивкой.

Выбрали юденрат, и во главе его был человек довольно толковый. Каждую неделю должны были сдавать контрибуцию – собирали ценные вещи и сдавали немцам за «преступления», которые еврейский народ сделал против германского народа. И в одну неделю глава юденрата не успел собрать контрибуцию. Немцы – офицеры, в белых перчатках, с револьверами в руках – ворвались в гетто, согнали нас и требовали от него, чтобы он дал список 10 людей на расстрел. И он отказался дать им этот список. Его поставили на колени, и офицер в белых перчатках выстрелил сзади… Главу юденрата звали Шабтай Арлюк, он был часовым мастером.

Была в гетто и еврейская полиция, сначала в нее входили более-менее порядочные люди. Но, когда расстреляли Арлюка, то указали на 10 человек – и их тоже расстреляли. Всех в затылок, сзади… Тоже в белых перчатках, из револьверов. И ушли. И мы тоже ушли. Группа евреев, которые провожали погибших, взяли их на кладбище и похоронили. Через какое-то время в одном сарае, когда-то принадлежавшем евреям (не в гетто), где стояли немецкие лошади, одна лошадь упала в яму и сломала ноги. Немцы обвинили евреев, что это произошло из-за них, опять ворвались в гетто, собрали людей, и мой отец там был, и дядя. Немцы указали на 10 человек, чтобы те сделали по 10 шагов вперед, и опять расстреляли всех. Это было зимой, в феврале 1942 года, на морозе минус 30. Отец мой, когда упал, то потянул меня, и я тоже упал. Он лежал сверху, его кровь текла на меня. Мне показалось, что я уже убит; я только подумал, где я – в раю или в аду – и потерял сознание.

Когда немцы ушли, то группа евреев из похоронной команды положила тела на санки и повезла нас на кладбище. Наверное, я очухался и подвинул ногу. Тот еврей, который вез санки, обратил на это внимание и снял меня. Так я опять остался жив, иначе бы меня похоронили.

Я вернулся в гетто. Жил тогда с матерью, братом и сестрой. Не было продуктов. Мать взяла меня, мы вышли из гетто, хотя это было смертельно опасно. Мы пошли к нашей соседке, которую помнили, попросить еды. Она дала, но в это время вошел в двор немецкий офицер. Он увидел нас, поставил к стенке, вынул револьвер – я до сегодняшнего дня вижу этот револьвер, как он направлен к моему лбу – и хотел расстрелять. А эта женщина побежала домой, принесла ему много колбасы, водки. Упала на колени, стала целовать его сапоги, говорила, что просит его, чтобы он нас отпустил – она не хочет, чтобы на ее стене и на дворе была еврейская кровь. И он нас побил – очень крепко – и приказал вернуться в гетто. Так мы опять остались живы.

(записал В. Р.; продолжение следует)

Опубликовано 27.07.2017  22:08

***

Из комментов в фейсбуке:

Ala Sidarovič  

Захапляе настаўніцтва сп. Шымона па вайне ў вясковых школах на Маладзечаншчыне. Чула аб тым ад красненскай жанчыны.

29 июля в 10:12

Raisa Vald Трогательно

29 июля в 10:13 

Сергей Харитон · 

Приезжал он к моему отцу в Красное лет 5 назад

29 июля в 23:09 

Ц. Акудовіч. ПРАЕКТ БУТРЫМОВІЧА

«Яўрэйскі праект» пінскага мечніка Мацея Бутрымовіча: спробы сацыялізацыі яўрэяў на Чатырохгадовым Сойме 1788-1792 гг.

У 1788 годзе ў Варшаве распачаў працу чарговы Сойм. Дзякуючы таму, што пасольствы Кароны і ВКЛ “завязаліся” ў дзве асобныя канфедэрацыі, права liberum veto губляла сваю сілу. Гэта адкрыла для шляхты магчымасць прасоўваць і прымаць смелыя рэформы ў любых сферах грамадскага, палітычнага і эканамічнага жыцця краіны. У выніку Сойм зацягнуўся і атрымаў у гісторыі назву Вялікі, ці Чатырохгадовы.

Прадказальна, што шляхту Рэчы Паспалітай найбольш турбавалі пытанні войска, спадчыннасці каралеўскага трона, падаткаў і іншыя глабальныя рэформы. Сацыяльная праблематыка, у тым ліку праблемы яўрэйскага насельніцтва[1], заставалася на другім плане.

На папярэдніх Соймах пра яўрэяў гаварылі толькі ў сувязі з павелічэннем падаткаў. Так было на пасяджэннях 1768 і 1775 гг., хоць “яўрэйскай праблемы” цяжка было не заўважыць. Яўрэі ў Рэчы Паспалітай жылі па асобных законах, падпарадкоўваліся кагальнай сістэме, насілі іншую вопратку. Існавала пастаянная напружанасць як паміж хрысціянамі і яўрэямі (апошнія абвінавачваліся ў захопе гандлю, нежаданні працаваць на зямлі, ліхвярстве і антыхрысціянскіх акцыях), так і ўнутры самой яўрэйскай супольнасці, дзе цягам XVIII ст. нарастала размежаванне паміж багатымі і беднымі[2].

Упершыню комплексна да праблемы яўрэйскага насельніцтва падышлі менавіта на Чатырохгадовым Сойме. І зрабіў гэта 30 лістапада 1789 г. пінскі пасол Мацей Бутрымовіч, калі прачытаў на паседжанні пасольскай ізбы (ніжняй палаты Сойма) свой праект “Рэформа яўрэяў”[3].

Мацей Бутрымовіч – прадстаўнік старадаўняга роду Бутрымовічаў гербу “Тапор”, у 1788 годзе ён быў пінскім мечнікам і падстарастам. У канцы XVIII ст. у Пінску пражывала каля 2000 яўрэяў, г. зн. прыблізна палова ад агульнай колькасці жыхароў горада. Амаль усе яўрэі кампактна сяліліся ў прадмесці Каралін, ізалявана ад астатняй часткі насельніцтва горада. Нягледзячы на фінансавыя цяжкасці і запазычанасці пінскага кагала, яўрэйская супольнасць грала значную ролю ў эканамічных справах горада, бо канцэнтравала ў сябе вялікую частку тавара-грашовага абароту Пінска. Падобная сітуацыя мела месца ў шмат якіх іншых гарадах Вялікага Княства Літоўскага. У 1780-х гадах Бутрымовіч узяўся за правядзенне актыўных эканамічных пераўтварэнняў на Піншчыне (арганізоўваў будаўніцтва канала Агінскага, пракладку грэблі з Пінска на Валынь, у сваім маёнтку Крысцінава пад Пінскам стварыў узорную гаспадарку)[4]. Ясна, яму часта даводзілася сутыкацца з яўрэямі ў час сваёй дзейнасці, што, магчыма, і падштурхнула пінскага мечніка больш актыўна ўзяцца за пераадоленне яўрэйскай ізаляцыі ў ВКЛ. Праект “Рэформа яўрэяў” быў, хутчэй за ўсё, асабістай ініцыятывай пінскага пасла, а не патрабаваннем мясцовай шляхты, бо ў пінскай інструкцыі 1788 г. пра яўрэяў не было ні слова.

М. Бутрымовіч

Праект, прачытаны 30 лістапада, складаўся з 12 пунктаў. Па некаторых ускосных дадзеных (у праекце ўзгадваюцца ваяводскія камісіі, а яны былі створаны 17 лістапада) мяркуецца, што ён быў напісаны незадоўга да прачытання ў Сойме[5].

У прадмове да гэтых пунктаў ад імя караля зазначалася, што яўрэі “хоць і не маюць да гэтага часу прызначанага спецыяльна для іх класа грамадзянства, праз правы і прывілеі розных часоў… для сябе атрымалі… свабоду гандлю і пражывання ў гарадах, а таксама трымання зямлі”[6]. Аднак пры гэтым, адзначаецца ў прадмове, яўрэі працягваюць падпарадкоўвацца кагальнай сістэме, насіць асобную вопратку і прытрымлівацца сваіх старадаўніх звычаяў.

Адной з галоўных мэтаў Бутрымовіча было знішчэнне ізаляцыі яўрэйскага насельніцтва, таму у першым жа пункце праекта ён абвяшчае яўрэяў людзьмі вольнымі, абароненымі ўсімі правамі і заканадаўствам, як і іншыя абывацелі. Паводле праекта, яўрэі атрымлівалі права абараняць сваю годнасць у судзе, як і мяшчане, і не плаціць дадатковых канцылярскіх збораў. За яўрэямі прызнавалася права на сваё веравызнанне. Забаранялася выкарыстанне слова “няверны” і іншых абразаў. Для назвы іудзеяў у афіцыйных паперах мусіла ўжывацца слова “старазапаветны” (starozakonny)[7].

З іншага боку, зразумела было, што адасобленасць яўрэяў грунтуецца не толькі на адсутнасці агульнаграмадзянскіх правоў, але і на самой сістэме кагалаў. Таму другі пункт праекта ліквідоўваў уладу кагалаў над цывільнымі справамі яўрэяў. Пад юрысдыкцыяй кагалаў заставаліся толькі справы рэлігіі і збор яўрэйскага падатку. Выхад за гэтыя межы караўся штрафам. Праект таксама патрабаваў, каб усе яўрэйскія дакументы пісаліся па-польску, а яўрэйскія друкарні толькі рэлігійную літаратуру выдавалі на сваёй мове, а астатнія кнігі выключна на польскай мове[8].

Кірмаш з удзелам яўрэяў

Наступныя 3 пункты (3-6) меліся кардынальна змяніць увесь жыццёвы лад яўрэяў, якія ў Рэчы Паспалітай у асноўным займаліся гандлем і трымалі корчмы ў мястэчках і вёсках. Пінскі мечнік лічыў, што “арэнда імі (яўрэямі – Ц. А.) корчмаў і шынкоў у вёсках каралеўскіх, духоўных, земскіх і гарадскіх адцягвае тых жа яўрэяў ад карыснага і прыстойнага прыбытку, але да п’янства падданству нашаму давала падставы”[9], а таму прапаноўваў забараніць яўрэям арэндаваць корчмы ў вёсках і на трактах, пад пагрозай шасцімесячнага зняволення, пакінуўшы за імі такое права толькі ў мястэчках і гарадах. Тэрмін выканання гэтага пункта быў вызначаны да 1 ліпеня. Аднак п’янства было не галоўнай прычынай. Бутрымовіч лічыў, што, пазбавіўшы яўрэяў асноўнага занятку, іх можна схіліць да карысных дзяржаве прафесій, у першую чаргу – рамяства, і таму наказваў ваявoдскім камісіям дапамагаць ў гэтым яўрэйскаму насельніцтву, а гарадскім цэхам загадвалася прымаць яўрэяў да сябе ў вучні. Гэтая сацыяльная рэформа тычылася і жанчын. Выходзіць замуж маладая яўрэйка мела права толькі тады, калі навучыцца прасці, шыць ці рабіць якую-небудзь іншую карысную працу. На час шлюбу, паводле Бутрымовіча, жаніху мусіла споўніцца 17, а нявесце 14 гадоў, і абодва павінны былі ўмець чытаць і пісаць па-польску[10].

Схіляў праект і да дзяржаўнай службы. У адпаведнасці з пунктам 6 кожны яўрэй, які 6 год адслужыў паштальёнам, возным ці пры гаспадарчай службе ў войску, вызваляўся на ўсё жыццё ад падушнага падатку.

Яшчэ Бутрымовіч прапаноўваў, каб усе асобы, якія не працуюць у гарадскіх корчмах ці пры кагалах, знайшлі сабе якую-небудзь рамесніцкую прафесію ці перайшлі на земляробства. На гэта па праекце ім адводзілася 1,5 года. Да 1 ліпеня 1790 года ўсе яўрэі мусілі прадставіць ў ваяводскія камісіі свайго павета дакументы (лісты з цэхаў ці ад гаспадароў зямлі, на якой яны працуюць) са звесткамі, дзе яны жывуць, якую маюць прафесію і склад сям’і[11].

Калекі і нямоглыя, у адпаведнасці з праектам, размяркоўваліся пад апеку кагалаў. Усе, хто не падалі дакументы у ваяводскія камісіі да 1 ліпеня 1790 года, прызнаваліся валацугамі, і ў адпаведнасці з законам мусілі накіроўвацца на грамадскія працы, якія праводзіліся ў ваяводстве. Маладых яўрэяў-“валацугаў” праект прадпісваў накіроўваць на службу вознымі ці фурманамі. Што цікава, праект патрабаваў ад рабінаў, каб тыя выдавалі дазвол яўрэям, занятым на грамадскіх працах, на права работы па суботах і іншых рэлігійных святах.

Для поўнай “сацыялізацыі” яўрэяў прадпісвалася ўтрымліваць пры кожным кагале бакалаўра, які б вучыў дзяцей чытаць і пісаць па-польску (пункт 8). Акрамя таго, звярталася ўвага на адзежу яўрэяў, якая рознілася ад адзежы іншых мяшчан і “дае падставы людзям нашым да нянавісці” (пункт 12)[12]. А таму загадвалася, каб яўрэі перайшлі на тыповы для свайго краю тып адзення, прычым пашытага з мясцовага сукна (для павелічэння прыбыткаў мясцовых фабрык).

Выявы з бюлетэня «Форум» (Мінск, № 5, лета 1997)

Вельмі істотным быў і эканамічны аспект. Паколькі яўрэі выроўніваліся ў правах з мяшчанамі, несправядліва было, як гаварылася ў праекце, браць з іх асобны падатак. Таму пагалоўны падатак адмяняўся і яўрэі пераходзілі на тую ж падатковую сістэму, што і астатнія. Што праўда, адбыцца гэта павінна было толькі пасля наступнага Сойма, а да таго часу падушны падатак павялічваўся да 3 злотых (пункт 7)[13].

Фінансавы кантроль кагалаў – утрыманне бажніц і іх служкаў, продаж рэлігійных прадметаў, друк кніг – быў ускладзены на ваяводскія камісіі (пункт 11)[14].

Такім чынам, галоўнай мэтай праекта была ліквідацыя ізаляванасці яўрэяў і аб’яднанне іх з мяшчанскім саслоўем. Праект кардынальна мяняў жыццёвыя aстоі яўрэяў: у адпаведнасці з рэформай яны мусілі асвоіць новыя прафесіі (перайсці да рамяства ці земляробства), цэнтр улады яўрэяў перамяшчаўся з кагалаў на мясцовыя дзяржаўныя органы, адбывалася ўмяшанне ў сямейныя і адукацыйныя справы яўрэяў.

Выглядае, галоўным матывам гэтых рэформаў для Бутрымовіча быў не клопат пра яўрэйскае насельніцтва, але ў першую чаргу эканамічны фактар, а таксама ліквідацыя напружанасці ў гарадах ВКЛ паміж яўрэямі і мяшчанствам. Зліццё гэтых сацыяльных слаёў, як меркавалася, павялічыла б прыток грошай у скарб, а таксама давала магчымасць кантролю і рэгулявання ўнутры яўрэйскай супольнасці. Разам з тым Бутрымовіч меў намер досыць жорстка ўмяшацца ва ўнутраны лад жыцця яўрэяў, абмяжоўваючы іх у выкарыстанні ідыша, патрабуючы ад іх працы па суботах, разбураючы кагальную сістэму і нават вызначаючы іхняе адзенне.

Меў праект і станоўчыя моманты для іудзеяў – у першую чаргу гэта датычыцца паляпшэння іх прававога становішча, гарантыі свабоды веравызнання. Аднак абавязкі яўрэяў у праекце (выплата падаткаў, змена прафесій, дзяржаўны кантроль над кагаламі) прапісаныя значна падрабязней, чым правы, якія толькі акрэсліваюцца агульнымі словамі.

Сярод паслоў Сойма было некалькі чалавек, якія выступілі ў падтрымку Бутрымовіча – гэта браслаўскі пасол Ваўжэцкі, лукаўскі кашталян Язерскі і каронны чашнік Чацкі. Інфляндскі пасол Кубліцкі на пасяджэнні 12 кастрычніка заявіў, што не баіцца выступіць абаронцам яўрэяў, нават калі гэтага не зробяць іншыя паслы [15].

Аднак агулам на гэтым этапе ідэі Бутрымовіча былі сустрэтыя адмоўна. Пра гэта сведчыць і тое, што праект пінскага пасла не абмяркоўваўся ні на наступны дзень, ні пазней, і тое, што Сойм не дапусціў чытанне “Pokornej prosby”, складзенай яўрэямі розных гарадоў Рэчы Паспалітай і прывезенай у Варшаву ў канцы лістапада 1789 года[16].

Тут трэба адзначыць, што стаўленне да яўрэяў у шляхты з Кароны і з ВКЛ часта адрознівалася. Гісторык В. Калінка прыводзіць сведчанні, як польскія паслы папракалі беларуска-літоўскую і ўкраінскую шляхту тым, што яна, жывучы ў гарадах, запоўненых яўрэямі, прывыкла да іх і не можа існаваць без яўрэйскага гандлю[17]. У 1790 годзе ў Варшаве выйшла невялікая ананімная праца “Заўвагі пра становішча яўрэяў і некаторыя літоўскія гарады” (“Uwagi nad stanem żydowskim i niekturymi miastami litewskiemi”) з кароткімі даведкамі пра становішча яўрэяў у розных гарадах ВКЛ. На прыкладах Менска, Берасця, Коўна і Гародні аўтар паказваў, як яўрэйскае насельніцтва за апошняе стагоддзе запаланіла гэтыя гарады, выцясніўшы гандляроў і рамеснікаў-хрысціянаў. З успамінаў аднаго з паслоў ВКЛ Ю. Нямцэвіча можна даведацца пра тое, што ён з дзяцінства быў досыць блізка знаёмы з жыццём яўрэяў у Берасці, шмат часу праводзіў у корчмах, якія трымалі іудзеі[18]. Шмат яўрэяў было і ў Польшчы, аднак там яны былі выцесненыя з гарадоў спецыяльнымі прывілеямі, у ВКЛ жа найбуйнейшыя гарады – Берасце, Пінск, Менск, Гародня – мелі вялікую долю іудзейскага насельніцтва. Часцейшае перасячэнне з жыццём старазапаветнага народа прымушала шляхту ВКЛ (параўнальна з польскімі пасламі) па-іншаму глядзець на праект пінскага мечніка.

Так ці іначай, праца Бутрымовіча мела свой вынік. У 1790 годзе Гуга Калантай, адзін з лідэраў “патрыятычнага” лагера, апублікаваў твор “Палітычны закон польскага народа” (“Prawo Polityczne polskiego narodu”), дзе ў “яўрэйскім пытанні” амаль паўтарыў праект Бутрымовіча.

Быў яшчэ адзін момант, які спачатку зацягваў разгляд яўрэйскага пытання, а пасля, наадварот, паўплываў на яго актывізацыю. У адпаведнасці са статутам 1525 года мазавецкага князя Януша, Варшава вызвалялася ад прысутнасці яўрэяў на ўвесь час, акрамя перыяду правядзення ў горадзе вальных Соймаў. Падобныя законы мелі іншыя польскія гарады. К 1790 году яўрэі жылі ў Варшаве 2 гады і паспелі выцесніць некаторых мясцовых гандляроў і рамеснікаў. Усё гэта выклікала незадаволенасць як сярод варшавякаў, так і сярод польскіх паслоў, не звыклых да такой колькасці яўрэяў[19]. У рэшце рэшт у сярэдзіне мая 1790 года ў Варшаве адбыўся вялікі пагром са знішчэннем яўрэйскай маёмасці. Ужо на наступны дзень Бутрымовіч скарыстаўся гэтым інцыдэнтам і нагадаў на пасяджэнні Сойма пра свой праект. Уражаныя апошнімі падзеямі, польскія паслы змянілі пазіцыю, і 22 чэрвеня 1790 года была створана “Дэпутацыя па разглядзе праекта рэформы яўрэяў”[20]. Ад ВКЛ у ёй удзельнічалі віцебскі кашталян Фелькежамб і паслы Сойма: наваградзкі – Бярновіч і пінскі – Бутрымовіч. На распрацоўку праекта даваўся месяц.

Праект быў гатовы 16 жніўня, і знаёмства з тэкстам дае падставы сцвярджаць, што ён быў напісаны на аснове праекта Бутрымовіча. Гэта не дзіўна, бо пінскі мечнік уваходзіў у склад дэпутацыі і, хутчэй за ўсё, браў актыўны ўдзел у яе працы. Да таго ж на баку ягонага праекта быў аўтарытэт Калантая, чыё бачанне праблемы, як ужо адзначалася, супала з пазіцыяй Бутрымовіча.

Тэкст праекта дэпутацыі мае падобную паслядоўнасць пытанняў, не асабліва адрозніваецца ён і зместам. Адзіным істотным дадаткам у праекце дэпутацыі можна лічыць стварэнне новай пасады “настаўніка” (nauczyciela), на якога ўскладваліся судовыя функцыі (у пытаннях рэлігіі) і падтрыманне парадку. Гэта пасада была выбарнай (раз на 2 гады). Акрамя гэтага ўводзілася забарона на перакупку пасады рабіна. У астатнім праект дэпутацыі, хоць і ў больш скарочаным выглядзе, паўтарае праект Бутрымовіча[21].

Аднак разгледзець гэты праект на першай кадэнцыі Сойма не атрымалася. Брацлаўскі пасол Халанеўскі выступіў супраць гэтага, бо, як ён сцвярджаў, малапольскія паслы не ўдзельнічалі ў яго распрацоўцы. У выніку разгляд сарваўся, справа была перанесена на другую кадэнцыю.

На другой кадэнцыі да абмеркавання праекта не дайшло. 3 мая 1791 года была прынятая “Урадавая устава”, у якой пра яўрэяў узгадвалася толькі ўскосна і ў самым “традыцыйным” рэчышчы: у 10-м пункце гаварылася пра тое, што ў гарадскія спісы мяшчан могуць быць унесены толькі хрысціяне, а 8-ы пункт забараняў гандаль у гарадах немяшчанам[22]. Кантраст гэтых пунктаў з навейшымі напрацоўкамі Бутрымовіча і камісіі быў настолькі відавочны, што цягам 1791 года адбыўся шэраг падзеяў, якія маглі моцна паўплываць на змену сітуацыі. Нягледзячы на збольшага непрыязную да яўрэйства публіцыстыку і настрой шляхты, кароль абвясціў аб вялікім зборы яўрэйскіх дэлегатаў у Варшаве. Цягам восені прадстаўнікі яўрэйскіх грамадаў збіраліся ў сталіцы, а ў снежні 1791 года былі прынятыя каралём. У час сустрэчы прадстаўнік грамадаў Абрам Гіршовіч уручыў каралю мемарыял са сваім бачаннем вырашэння яўрэйскіх пытанняў. Яўрэі прасілі дазволу займацца ўсімі рамёствамі без абмежавання, права на засяленне ўкраінскіх стэпаў, абмежавання лічбы рабінаў і размяшчэння ў гарадах яўрэйскіх агентаў – пасрэднікаў паміж горадам і яўрэйскімі гандлярамі[23].

Усе гэтыя падзеі нарабілі розгаласу ў Варшаве. Скарыстаўшыся такім фонам, Мацей Бутрымовіч 30 снежня чарговы раз падняў пытанне на Сойме. Яго падтрымаў кашталян Езерскі. Неўзабаве дэпутацыю ўзначаліў сам Гуга Калантай, і дыскусія па яўрэйскім пытанні “закіпела” з новай сілай. Вынікам стаў прыняты праект пад назвай “Урэгуляванне яўрэйскага люду ва ўсім народзе польскім”.

Гэтае “Урэгуляванне” будавалася на першым праекце Бутрымовіча, але было значна пашыранае як па аб’ёме, так і па колькасці свабодаў, якія атрымлівалі яўрэі. Змякчаўся і тон дакумента. Напрыклад, у дачыненні да вопраткі пісалася (артыкул I, п. 7): “Каб розніца, якая залішне б’е ў вочы, вопраткі яўрэяў з іншымі жыхарамі Польшчы, была для іх [яўрэяў] уласнага дабра адменена”[24]. Істотным дадаткам да праекта Бутрымовіча быў падзел усіх яўрэяў на 5 класаў згодна з матэрыяльным становішчам.

“Праект Калантая” так і не быў прыняты Соймам з-за падзеяў 1792 года. Аднак дзейнасць дэпутацыі не прайшла бясследна. Сам факт пазітыўнага разгляду яўрэйскага пытання завабіў нямала польскіх, літоўскіх і беларускіх яўрэяў у лагер прыхільнікаў Канстытуцыі 3 мая. Падзеі 1792-1794 гг. паказалі, што яўрэйскае насельніцтва актыўна ахвяравала грошы і маёмасць на карысць войска, на паўстанне Касцюшкі. Шмат хто з яўрэяў, якія так афіцыйна і не атрымалі мяшчанскіх правоў, уступілі ў шэрагі інсургентаў.

Рэзюмуючы, можна адзначыць, што яўрэйскае пытанне, верагодна, увогуле не было б агучана на Сойме, каб не асабістая ініцыятыва пінскага пасла Мацея Бутрымовіча (альбо было б агучана запозна і справа не дайшла б да прапрацаванага праекта). Менавіта Бутрымовіч першы агучыў пытанне яўрэяў на Сойме, распрацававаў праект, ад якога адштурхоўваліся далейшыя працы ў гэтым накірунку, нягледзячы на шматлікія перашкоды, дабіўся стварэння дэпутацыі па праблеме яўрэяў. Падтрымлівалі праект Бутрымовіча ў першую чаргу паслы з тэрыторый ВКЛ і Украіны: магчыма, гэта тлумачыцца вялікай колькасцю яўрэйскага насельніцтва (асабліва ў гарадах) у ВКЛ і на Украіне, што рабіла яўрэйскае пытанне больш вострым для жыхароў гэтых земляў. Як ужо адзначалася, мэтай Бутрымовіча былі не гуманістычныя памкненні ці спроба павысіць статус яўрэяў, а досыць прагматычнае жаданне ліквідаваць эканамічна адасоблены і сацыяльна непадпарадкаваны дзяржаве народ Рэчы Паспалітай. Ён імкнуўся максімальна сцерці тыя рысы, што адрознівалі іудзеяў ад мяшчанства і рамеснікаў. Некаторыя ідэі Бутрымовіча выглядаюць ідэалістычнымі і паспешлівымі, бо ў рэальнасці патрабаванне ад яўрэяў працаваць па суботах ці насіць неіудзейскае адзенне магло прывесці да сур’ёзных сацыяльных канфліктаў.

Цімафей Акудовіч, гісторык (Мінск)

[1] Яўрэйскае пытанне на Чатырохгадовым Сойме пакуль што не вельмі цікавіць і прафесійных гісторыкаў. У ХХ ст. выйшлі толькі некалькі адносна невялікіх артыкулаў, прысвечаных гэтай тэме, сярод якіх: Hirszhorn S. Historia żydów w Polsce. Od Sejmu czteroletniego do wojny europejskiej. Warszawa, 1921; Penkalla A. Kwestia żydowska w Polsce w dobie Sejmu Wielkiego// „Więź”, 1967, nr 11–12; Ziółek J. Sprawa żydów na Sejme Czteroletnim // Teka Komisji Historycznej, VI. Lublin, 2009.

[2] Ziółek J. Sprawa żydów na Sejme Czteroletnim // Teka Komisji Historycznej, VI. Lublin, 2009. S. 10.

[3] Archiwum Główne Akt Dawnych. Archiwum Sejmu Czteroletiego, sygn 15, s. 593-600.

[4] Waniczkówna H. Butrymowicz Mateusz. Polski Słowni Biograficzny. Tom 3. Wrocław-Kraków, 1937. S. 153.

[5] Materialy do dziejow Sejma Czteroletniego. Tom VI. Wroclaw, 1969. S. 118.

[6] Там жа, с. 119.

[7] AGAD. Archiwum Sejmu Czteroletiego, sygn 15, s. 595.

[8] Там жа, c. 596.

[9] “…zajmowanie się przez nich arendami karczem i szynków po wsiach króliewskich, duchownych, ziemskich i miejskich odciągało tychże żydów od pożyteczniejszych i przyzwoitszych zysków, a do pijaństwa poddaństwu naszemu dawało okazyja”. AGAD. Archiwum Sejmu Czteroletiego, sygn 15, s. 595.

[10] AGAD. Archiwum Sejmu Czteroletiego, sygn 15, s. 596.

[11] Там жа, с. 597.

[12] “Daje okazją pospolstwu naszemu do nienawiści” AGAD. Archiwum Sejmu Czteroletiego, sygn 15, s. 597.

[13] Папярэдняя сума падатку была ўсталявана на Сойме 1764 г. і складала 2 злотых. Дубнов С. М. История евреев в Европе. Т. 4. Москва, 2003. С. 273.

[14] AGAD. Archiwum Sejmu Czteroletiego, sygn 15, s. 598.

[15] AGAD, ASCz, sygn 3, s. 635

[16] Miroslaw Branczyk. Hugo Kollataj wobec kwestii zydowskiej w okresie Sejmu Czteroletniego // Cztery lata Nadziei. 200 rocznica sejmu wielkiego. pod red. Henryka Kocoja. Kotowicie, 1988. S. 17

[17] Kalinka W. Sejm Czteroletni. Tom IІ. W-wa, 1991. S. 253

[18] Goldbierg Jakub. Juliusz J. Niemcewicz wobiec polskich żydów // Juliusz Urstyn Niemcewicz: pisaż, historyk, świadek epoki. W-wa, 2002. S. 173

[19] Kalinka W. Sejm Czteroletni. Tom IІ. W-wa, 1991. S. 251.

[20] “Do roztrząsnienia projektu reformy zydow” Volumina legum. T. IX. Kraków, 1889. S. 177.

[21] Materialy do dziejow Sejma Czteroletniego. Opr. J. Wolinski, J. Michalski, E. Rostworowski. Tom VI. Wroclaw, 1969. S. 218.

[22] Konstytucja 3 Maja czyli tzw. Ustawa Rządowa z 3 V 1791 r.

[23] Projekt do reformy i poprawy obyczajów starozakonnych mieszkanców Królestwa Polskiego // Smoleński W. Ostatni rok Sejmu Wielkiego. Kraków, 1897. S. 446–451.

[24] Urządzenia ludu żydowskiego w całym narodzie polskim // Smoleński W. Ostatni rok Sejmu Wielkiego. Kraków, 1897. S. 432.

Артыкул у крыху іншай рэдакцыі друкаваўся ў зборніку “Гарадзенскі соцыум” (Мінск, 2016)

Апублiкавана 26.03.2017  07:39

Яўрэяў помняць на Беласточчыне

У Бельску-Падляшскім праходзяць Дні яўрэйскай культуры

Бельск-Падляшскі пад знакам яўрэйскай культуры. У мясцовай Гарадской публічнай бібліятэцы адбываюцца «Дні яўрэйскай культуры – мы помнім». У першы дзень мерыпрыемства праходзіць прэзентацыя яўрэйскіх звычаяў, музыкі ды страваў, побыту бельскіх яўрэяў ды паказ фільму «Яўрэйскі мікрараён» («Dzielnica żydowska») аўтарства Ірэнэўша Пракапюка.

Мерапрыемства пачалося з адкрыцця выставы «Здабыткі яўрэйскай пісьменнасці», дзе можна паглядзець старадрукі са збораў Анджэя Вэрэса.

Кажа збіральнік: «Гэта шырокі раздзел яўрэйскага пісьменства. Выданні, каментары, Торы, самы ранні старадрук датуецца 1500 годам. Прадстаўлена шмат арыгіналаў».

У наступныя дні можна будзе між іншым прыняць удзел у майстар-класах па напісанні імён на стараяўрэйскай мове, паслухаць даклады, прысвечаныя культуры ды гісторыі яўрэяў і іх прысутнасці ў Бельску-Падляшскім. «Дні яўрэйскай культуры – мы помнім» будуць праходзіць да суботы 4 сакавіка. Арганізатарам падзеяў выступілі Фонд аховы Бельскай зямлі ды Гарадская ўправа ў Бельску-Падляшскім. Больш падрабязнасцей пра мерапрыемства на сайце Гарадской публічнай бібліятэкі ў Бельску-Падляшскім.

Сакрэты стараяўрэйскай мовы вывучалі ў Бельску-Падляшскім

У мясцовай гарадской публічнай бібліятэцы адбываюцца майстар-класы па пісанні імёнаў на стараяўрэйскай мове. Вядзе іх бельскі даследчык яўрэйскай культуры Анджэй Вэрэс. «Гэтая мова не належыць да ліку простых, але нас зацікавіла», – згодна кажуць удзельнікі заняткаў.

– Алфавіт досыць кароткі, мала літар. Можна яго засвоіць, толькі не з першага разу.

– Для маладых людзей гэта цікава. Трэба гэта зразумець, каб з гэтага скарыстаць. Гэта значна адрозніваецца ад польскага. Вельмі мне падабаецца.

– Варта вучыць розныя мовы. Гэта спрыяе нашаму развіццю, дапамагае нашаму разуменню свету.

Пасля майстар-класаў адбыўся таксама паказ фільмаў беластоцкага рэжысёра Тамаша Вісьнеўскага, прысвечанага яўрэйскай тэматыцы. Заняткі па пісанні імёнаў на стараяўрэйскай мове адбываюцца ў рамках «Дзён яўрэйскай культуры – мы помнім».

Працяг мерапрыемства ўжо ў нядзелю, у планах даклады і паказы, прысвечаныя культуры падляшскіх яўрэяў.

Мацей Рацінеўскі, Беларускае Радыё Рацыя

Фота аўтара

Апублiкавана 04.03.2017  23:20