З карэспандэнтам belisrael.info гутарыць перакладчык, кандыдат філалагічных навук Лявон Баршчэўскі:
– Cерыя «Паэты планеты» ў прыватным выдавецтве Коласа набрала ход: за 13 месяцаў надрукаваныя 25 кніжак. Дзеля параўнання: серыя «Паэзія народаў свету» з поўнай дзяржаўнай падтрымкай і добрымі ганарарамі для перакладчыкаў, заснаваная ў 1971 годзе, пратрывала 23 гады і скончылася на 24-х кнігах.
Калі мы са Змітром Коласам былі ў Валянціны Барадулінай з чарговымі кніжкамі і падпісвалі чарговыя дамовы на правы, я запытаўся ў яе, ці не засталося пасля Рыгора Іванавіча якіх рукапісаў з Бяліка. Яна сказала, што рукапісы ёй не трапляліся, але потым я раптам натрапіў на кніжку Барадуліна «Толькі б яўрэі былі!..» (Мінск, 2011), якая свайго часу неяк міма мяне прайшла. Вось жа, я там знайшоў тыя яго пераклады і паглядзеў, што іх хапае фактычна на паўкніжкі нашага фармату. Адразу ўзнікла ідэя даперакласці – натуральна, з ідыша, бо з іўрыта перакладаць я не бяруся. Урэшце знайшоў у інтэрнэце тры кніжкі Бяліка на ідышы (Варшава, 1913; Берлін, 1922, і Агаё, 1935), ну і зрабіў «У горадзе разні» ды яшчэ некалькі вершаў літаральна за два тыдні.
Раней канкрэтна гэтую рэч я чытаў толькі ў перакладзе на расейскую з іўрыта Зэева Жабацінскага (там тэкст адрозніваецца ад варыянта на ідышы). А пераклад Льва Бярынскага з ідыша мне неяк не трапіўся.
Зазіраў я, аднак, у нямецкі пераклад, які таксама ёсць у Сеціве. Гэта было трэба, бо ў Бяліка іўрыцкіх словаў больш, як звычайна бывае. Іўрыцкі слоўнік мне ў сім-тым дапамог. Таксама зазіраў і ў слоўнік Астравуха, і ў пары выпадкаў – у слоўнічак Эстрайха.
* * *
Максім Горкі: «Адным з найбольш моцных вершаў Бяліка з’яўляецца для мяне “Сказ пра пагром” (іншая назва “У горадзе разні” – belisrael.info), які бязлітасна карае ката і справядліва ахвяру, за яе пакорлівасць кату. Праз сэрца Бяліка прайшлі ўсе пакуты яго народа, і сэрца паэта глыбокае і гучнае, як вялікі звон».
Л. Баршчэўскі (1958 г. нар.) і Х. Н. Бялік (1873-1934), здымкі з “Вікіпедыі”.
Хаім Нахман Бялік
У горадзе разні
(אין שחיטה שטאָט)
Лязом халодным, цвёрдым сэрца навядзі
з трывалай сталі, чалавеча, і прыйдзі
на горад паглядзець разні – на свае вочы;
спыніся і далоні проста прыкладзі
да плота, да слупа, да брамы, да сцяны,
да бруку вуліцы, вядомай з даўніны,
дзе мозг застыў і чорным запяклася кроў
тваіх братоў – з іх горлаў і галоў.
Блукай там, дзе ў руінах ціхне жах,
праз выламаныя са сценаў дзверы,
паўз коміны разваленыя печаў,
праз кучы бітай цэглы пачарнелай;
вяселле ўчора там крывавае спраўлялі
агонь з жалезным ломам ашалела…
Ўзлезь праз гарышча ды на ўвесь у дзірках дах:
там ранаў чарната і немата навекі –
на тое ў свеце не! не вынайдзены лекі.
Ты вуліцамі пойдзеш, дзе наўкола – пер’е,
купацца будзеш ты ў той рэчцы белай –
што вынікам была мазольнай працы.
Па кучах пройдзеш раскіда́нага дабра –
зірні: а гэта ж жыцці, жыцці, жыцці,
разбураныя ўсе датла, дашчэнту!
Бяжыш ты, прабіраешся сярод руін
і бачыш: футры, мосенж, срэбра,
аркушы святое кнігі,
шоўк і атлас, падраны на кавалкі;
тфіліны[1] растаптаныя; дары да святаў;
пасцельная бялізна тут і там;
пергаменты, між іх – абрыўкі Торы;
святыя скруткі, белы ўбор тваёй душы…
Зірні, зірні: яны ў нагах тваіх віюцца
і ступакі твае цалуюць – з бруду –
і з тваіх ботаў абціраюць пыл.
Ты хочаш на святло і на паветра? –
Прэч, прэч! Бо неба высмее цябе,
і сонца промні-дзіды ў вочы сыпане;
акацый зелень яркая цябе акруціць
і пахам свежае крыві атруціць,
аскепкі шкла (іх безліч) стануць бліскаць –
не станчыш танец свой вар’яцкі ты й ні блізка.
Зірні: Бог даў табе рукою ўласнай
разню і веснавую квецень адначасна.
Цвіў сад, на небе сонца ярка ззяла,
разнік займаўся тым, што забіваў;
пабліскваў нож, са свежых ран цурком
сцякала кроў струменем залатым.
Ты ў двор бяжыш? Схавацца прагнеш? –
А дарма!
Там куча гною, і на ёй галовы ссеклі
адразу двум: і жыду, і яго сабаку ўчора,
а сёння свінні торкаюць лычамі целы,
з якіх, змяшаўшыся, ўжо кроў павыцякала.
Ды раніцаю пройдзе дождж і змые
яе ў канаву, і сплыве яна, як смецце,
і пра яе не ўспомняць на дасвецці,
і модлы не пачуюцца зямныя,
і зноўку будзе ўсё, як і раней было.
Назаўтра зноў зямлю залье святло
праменняў сонечных: яно з усходу
праб’ецца на світанні, як заўсёды:
не стане іншым з заўтрашняга дня,
і зноў наўкола запануе цішыня…
І ты, нібы вар’ят здзічэлы, на гарышча
палезеш, каб пабыць у цемры там.
Ты чуеш? калываецца там жах смяротны
і крыламі халоднымі ды чорнымі махае,
і халаднеюць валасы да каранёў твае…
І тут і там глядзяць са шчылін вочы –
ты мноства позіркаў нямых убачыш
святых пакутнікаў, ні ў чым не вінаватых
і непрыкаяных вандроўных душаў,
што тоўпяцца цяпер там у кутах
спалохана, застылыя ад страху.
Зірні: тут секанула вострая сякера,
а вось сюды яны прыйшлі, і ў іхніх зрэнках
адбіліся начы пячатка, што навечна
засведчыла канец такі раптоўны,
жах, перад самай смерцю перажыты,
жыцця самотнага і скрушнага праклён.
І, дрыжучы, як галубы перад забойствам,
яны ўсё туляцца бліжэй да даху
і немы позірк у цябе ўцінаюць,
з дакорам прамаўляючы пытанне,
што не было пачутае на небе
(і ўжо не будзе там яно пачутым):
“За што? За што?” І яшчэ раз: “За што?”
Ўсе вочы ты прагледзеў: дзе ж нябёсы? –
Маўклівы дах, і чорны колер гонты,
і больш нічога… хіба павучок зялёны –
ў яго спытай: ён бачыў, ён быў сведкам
таго, што на гарышчы адбылося.
Хай ён табе раскажа пра масакру –
пра ўзрэзаны жывот, набіты пер’ем;
пра ўбіты цвік у ноздру, малаток – у чэрап;
пра целы, што вісяць на бэльках проста,
як гусі пасля бойні, шыі – долу;
пра немаўля забітае: у роце цыцка
рассечанай надвое, мёртвай маці;
пра іншае дзіця, што з крыкам “ма…”
так і сканала… Ты пачуеш там
і больш яшчэ расповедаў жахлівых,
што твой свідруюць мозг і разбураюць клёк,
і забіваюць у табе душу навекі.
Ты душыш рык, амаль нястрымны, ў сваім горле,
злятаеш долу і на вуліцу бяжыш –
і зноў перад табой свет звыклы і нявінны,
і сонца зноўку бессаромна ззяе
і залатое кідае праменне
на дзверы, на парогі, на свінню…
Ты ж не спыняйся, зноў святло пакінь,
у чорныя спусціся сутарэнні,
ў сталёвае ўгрызіся сэрца праз свой боль.
Зірні: там неабрэзаная свалата
глуміла чысціню дачок твайго народа:
па дзесяць на адну, па дзесяць на адну… матуляў
пры дочках і дачок у матак на вачах, перш чым
іх забіваць; падчас забойстваў і пасля іх…
Сын чалавечы, дакраніся да крывавых плям,
да іншых плям на тых падушках, дзе
з сякерай вырадак (а кроў яшчэ цякла)
навальваўся на цела нежывое…
Зірні, сын чалавечы: там вунь, у куце,
за бочкамі й за скрынямі – без дыхання
ляжалі жаніхі, бацькі, сыны з братамі
і курчы бачылі святых і чыстых целаў,
што плавалі ў ванітах і крыві,
калі мярзотнікі дабілі іх жалезам –
ды, ўбачыўшы ўсё гэта, прамаўчалі,
сабе не павыколвалі вачэй,
галоваў не разбілі і не звар’яцелі!
А можа кожны з іх шаптаў сабе
ціхутка, паўзмярцвелымі губамі:
“О Божа, здзейсні цуд: так, каб яны аслеплі
і каб не ўбачылі мяне, твайго слугу…”
Пазней, калі якая ачуняць яшчэ змагла
і, брыдкая сама сабе і Богу, й людзям,
вярнуцца да няўцешнага жыцця,
мужчыны тыя выпаўзалі на паверхню
і беглі ў сінагогу, каб падзячыць Богу
і ў равіна пакорліва спытацца:
ці з ёю жыць далей яму магчыма?
Сын чалавечы, выйдзі! Пойдзем у свінарнік:
там схованка была, наўпрост у кучы гною.
Зірні туды: нашчадкі Хасманеяў,
унукі родныя пакутнікаў спрадвечных,
аж трыццаць чалавек там, у смуроднай яме,
хаваліся ў той дзень пагрому ў гноі,
славутым гэтак робячы Маё імя.
Разбегшыся, як мышы, і зашыўшыся, як блохі,
падохлі, як сабакі. Сын прыйшоў на золку
і ў гноі ўбачыў бацькаў труп. Не плач,
нашто ты твар хаваеш у далоні? –
Заскрыгачы зубамі й ад пакут сканай!
Сыдзі з пагорка: сад там зелянее,
а ў садзе мёртвы хлеў стаіць самотна,
дзе спяць на целах тых ахвяр няшчасных
вампіры дзікія, упітыя крывёю;
зірні: ў хляве гара разбітых колаў,
запэцканых крывёй, шматкамі мозгу;
іх спіцы ўгору цягнуцца, як пальцы –
да шыі выбранай сабе ахвяры.
На вечар прычакай: калі з крывавым бляскам
на захадзе сыходзіць сонца будзе,
ты ціха прабярыся ў гэты хлеў,
каб дзікі жах напоўніцу ўсвядоміць!
Жах, жах – ён у паветры тут лунае,
на сценах ён адбіўся, ўгнездаваўся ў цішы…
Т-с-с! Як бы ў рух прыводзіць колы нехта –
у сутаргах дрыжаць кавалкі целаў;
яны ў агоніі, ў крывавай мешаніне
варушацца… хрыпенне ў горле… ўздыхі…
апошні ўздых таго, хто недабіты…
зубоўны скрыгат… здушаныя крыкі –
ўсё гэта чуецца з-пад рэшткаў колаў,
з-пад спіцаў, з-пад пагнутых абадоў –
і прабіваецца праз шчыліны, праз дзіркі,
і замірае, павісаючы ў паветры:
нібы ўгары – вясельны чорны балдахін.
Боль, немы боль і смутак невымоўны,
пакутаў трапятанне… Ціха! Ціха!
Тут нехта ёсць яшчэ з табою побач:
наўслеп, навобмацак блукае ў цемры,
заглыблены ў прадонне смутку, скрухі;
сухія дзве рукі ён выстаўляе ў чарнату,
ў пустэчу, поўную нямога страху;
намацвае ўсляпую цемрадзь – і не можа
знайсці сваёй жалобе й скрусе выйсця.
Ён гэта, сам ён – Болю Дух вялікі,
які тут у вязніцы зачыніўся,
сябе бязлітасна, свядома асудзіўшы
на вечныя й бязмоўныя пакуты.
І нехта вакол вас у тым хляве лунае
няўлоўным ценем, і няма яму спакою:
сабе прытулку ён ніяк не знойдзе –
у выглядзе натомленай, да смерці
знямоглай чорнай Боскае Праявы.
Парвіся, сэрца! Хоча – і не можа плакаць
яна; і не крычыць – адно маўчыць
і ўпотай душыцца слязьмі сваімі,
і крыламі пакутнікаў тых ахінае,
і, нізка апусціўшы голаў, слёзы
бязмоўныя ўвесь час ліе, ліе па іх.
……………………………………………..
Т-с-с, ціхенька прайдзі і дзверы зачыні –
застанься з ёю тут, пабудзь сам-насам;
няхай душу тваю навечна ўспояць
яе пякельныя, нячутныя пакуты.
Калі аднойчы хоць яны ў табе замруць,
крані іх – ажывуць ізноў і загавораць.
Ты ў абярэмак іх бяры, нясі па свеце ўсім,
у найдалейшыя куточкі занясі;
імя ім пашукай, ды не знайдзі ніколі.
А зараз выйдзі з горада, так, незаўважна…
На могілкі свае скіруй памалу крокі,
да свежых тых пакутніцкіх магіл,
і там спыніся, у жалобе веі змруж –
і спруцяней, і валуном зрабіся:
зайсціся мусіць плачам тваё сэрца,
а вока – быць сухім, як у пустэльні камень;
табе крычаць захочацца, ўзрываць магілы,
раўці, як бык звязаны, у разніцы –
але, як помнік, ты застынеш моўчкі…
Ідзі, зірні на іх: пакутнікі ляжаць,
зарэзаныя, акурат цяляты.
Ў цябе не будзе слёз ці словаў пахвалы.
Смяротныя парэшткі, Я сюды прыйшоў
прасіць, каб даравалі вы Мне – то даруйце;
даруйце й Богу вашаму, пакрыўджаныя лёсам;
даруйце Мне за ваша горкае жыццё,
за смерць, яшчэ больш горкую ў разы!
Калі вы заўтра Мне пастукаеце ў дзверы
і плату будзеце з Мяне патрабаваць,
Я адчыню, скажу: “Ўваходзьце! Паглядзіце:
ў Мяне няма нічога. Вам дабраславенне
ад Бога – больш нічога я не маю.
Зусім збяднелы Я – такі, як і ўсе вы.
І боль, і смутак усяму сусвету!
Хай неба ўсё заходзіцца ад жалю!
Пакладзены ахвяры гэткія – й дарэмна!
Вось так, жылі дарэмна й так сканалі –
ніхто не ведае: навошта? І дзеля каго?
Аблокамі атулена, заўсёды плакаць
ад сораму Мая Праява будзе;
і ноч за ноччу Я з нябёсаў стану
паўсюдна на магілах вас аплакваць.
Агромністая ганьба, велізарны боль
Што большае? – скажы, сын чалавечы.
Не! Лепш маўчы: пабудзь маўклівым сведкам,
які ў галечы тут Мяне заспеў
і Маю беднасць і жалобу ўбачыў.
А як вяртацца будзе, чалавечы сыне,
з сабой вазьмі часцінку Майго смутку,
з атрутным гневам ты яго перамяшай
і надзялі тых, хто жывым застаўся трупам.
Вяртацца будзеш ты – кінь на травіцу позірк:
яна, вясновай свежасці пасланка, сэрца
тваё запоўніць і ў вачах тваіх абудзіць
жаданне палкае паўнейшага жыцця –
магільная трава і пахне смерцю, чалавеча.
Ты вырві жмут, за спіну кінь, скажы,
ды толькі перад тым заплюшчы вочы:
“Народ мой – то сарваная трава. Ці можа
сарванае жыць, існаваць далей?”
І больш не азірайся, а спяшайся прэч,
да тых, хто выжыў: сёння свята посту –
да іх у сінагогу йдзі. Там кінься
наўпрост у полымнае мора слёз.
Ты чуеш стогны? жудасныя плачы? –
З ратоў растуленых, са сціснутых зубоў
яны злятаюць тысячай жывых кавалкаў;
яны ўсе перамешваюцца, каб урэшце
ў адзін працяглы й страшны зліцца лямант,
што, нібы хворая істота, скача ўверсе
паўзверх галоваў, што глядзяць на кроквы,
паўзверх абліччаў, скрыўленых ад болю… Жах!
Жах! Мароз цябе дзярэ па скуры.
Народ так стогне той, што перад сконам,
чыя душа ўжо стала попелам і дымам,
а сэрца ператворанае ў пустку.
Ані травінкі гневу! ні зярнятка помсты
У грудзі б’юць яны – ты чуеш? – “Мы грашылі”,
Мяне благаюць, каб Я адпусціў грахі.
Ці ж можа цень перад сцяной быць грэшным?
разбіты аскалёпак саграшыць ці нежывы чарвяк?
Чаго яны выпрошваюць і цягнуць рукі?
Дзе той кулак, грымотная навала,
што помсціць будзе за людскія пакаленні,
звядзе пад корань свет, нябёс скляпенне зрыне
і перакуліць Мой спрадвечны трон?!
…………………………………………………….
Паслухай, чалавечы сын! Хазан[2]
там роспачна з амбона лямантуе:
“Пашлі заступніцтва нам, Божа, за ахвяры,
за праведнікаў, за старых пабожных,
за немаўлят, за ўсіх дзяцей малых!”
І разам з ім натоўп залямантуе хорам –
так што муры й калоны ў сінагозе,
ўтуруючы, ад жаху задрыжаць…
Тады зраблюся я бязлітасным і жорсткім,
каб болей ты перада мной не плакаў!
Калі з твайго нутра прарвацца схоча лямант,
я з рота вырвацца яму не дам.
Ты, як яны, на ліха больш не наракай:
хай яно будзе жыць у пакаленнях.
Пакінь нявыплаканымі дарэшты слёзы,
глыбока ў сэрцы замуруй іх, збудаваўшы
з нянавісці і гневу там цвярдыню.
Там выгадуй іх, як змяю ў гняздзе;
каб потым жа з яе смактаць атруту,
быць вечна ненаедным і сасмяглым.
І, калі прыйдзе страшны дзень Адплаты,
ты сэрца ўскрый сваё і выпусці змяю
пусці яе, нібы атрутную стралу,
смяротную – наўпрост туды, туды,
у гушчу свайго ўласнага народа…
Сын чалавечы, заўтра выйдзі з дому,
убач на вуліцы кірмаш жывое масы;
паўмёртвыя наўкола людзі–чарвякі,
сагнутыя і згорбленыя спіны,
у лахманах нікчэмных скура й косці;
і дзеці скурчаныя, і жанчыны,
замучаныя, ссохлыя дарэшты,
як пудзілы; і плоймы мух наўкола…
Яны паўсюды: ля дзвярэй, ля брамаў
і на парогах кожнага будынка;
спрактыкаваныя, у жабраванні, жэсты;
ў струпах і гнойных ранах рукі, целы…
Ўсе моляць: ах, падайце нам хоць штосьці! –
да вокнаў позіркі пустыя скіраваўшы,
нібы прагнаныя гаспадаром сабакі.
За рану – грошык, грошык; за дачку,
ахвяру гвалту, – грошык, грошык, грошык…
За бацьку пажылога – грошык, грошык,
і за пакуты хлопца-жаніха…
Ідзіце з торбамі, ўсе пабірушкі-жабракі,
на могілкі! Выкопвайце там косці
пакутнікаў, зграбайце іх у торбы
даверху – кожны ў торбу сам сабе!
І рушце ў свет шырокі: з места і да места,
дзе толькі ёсць кірмаш, з сабой іх валачыце,
і ля чужых высокіх вокнаў гуртам
жабрацкі спеў заводзьце і заводзьце…
вымольвайце ціхенька й па-махлярску
сабе падачкі косткамі і плоццю.
………………………………………………..
Ну й досыць! Уцякай навечна, чалавеча,
у дзікую пустэльню – й вар’яцей памалу!
Парві душу на тысячу кавалкаў
і кінь яе шакалам проста ў ногі!
Сляза твая пральецца на гарачы камень,
а крык твой паглыне раз’юшаны ўраган.
1904
З ідыша пераклаў Лявон Баршчэўскі
[1] Амулет-рэліквія, якую навязваюць на левую руку і лоб.
[2] Кантар, пасланец грамады ў сінагозе, якому даверана малітва ад імя грамады.
Апублiкавана 02.08.2017 18:39
