Tag Archives: Максим Горький

Сталинские испытания, выпавшие выдающемуся Льву Зильберу

24.04.2020

Как оказался в тюрьме гениальный вирусолог, который победил вспышку чумы: Академик Лев Зильбер


Ученый Лев Зильбер стал основоположником советской медицинской вирусологии и создателем первой в Советской России вирусной лаборатории. Академик, получивший международное признание, лауреат Сталинской премии и ордена Ленина трижды отсидел по тюрьмам и лагерям СССР. В 50-е в ходе рентгена грудной клетки Льва Александровича молодая врач поразилась множеству сломанных ребер ученого, на что он ответил, что всему виной автокатастрофа. Ни на одном из допросов, невзирая на самые жестокие пытки, Зильбер не подписал вменяемые ему признания и ни разу не согласился оклеветать коллег.

 

Старший брат автора «Двух капитанов», сотрудник сыпнотифозного отделения и скрипач московских ресторанов

Лев Зильбер и Зинаида Ермольева. /Фото: f23.ifotki.info
Лев Зильбер и Зинаида Ермольева. /Фото: f23.ifotki.info

 

Славный и вместе с тем трагический жизненный путь Льва Зильбера начинался в семье семинаристского преподавателя. Мать будущего ученого была талантливым музыкантом, поэтому мальчик рос в окружении музыки, прекрасно играя на скрипке. Младший брат – небезызвестный Вениамин Каверин, создатель романов «Два капитана» и «Открытая книга», где прототипом главной героини стала жена Льва Александровича, а сам Зильбер воплощен в образе вирусолога по фамилии Львов.

После успешного окончания гимназии Зильбер поехал учиться в Петербургский университет (естественное отделение), позже переведясь на медфакультет в Московский университет. Параллельно, в попытках заработать на хлеб, Зильбер дежурил в сыпнотифозном отделении, ухаживал за душевнобольным стариком и даже играл в ресторанах на скрипке. В Первую мировую вызвался отправиться на фронт, а по возвращении продолжил университетское образование, получив диплом врача. В гражданскую служил в рядах красноармейцев и чудом избежал гибели, попав в белогвардейский плен. Свои выдающиеся исследования начал в 1921-м в Москве, изучая противовирусный иммунитет и изменчивость микроорганизмов.

Укрощение чумной вспышки, первое заключение и вмешательство Максима Горького

Зильбер на международной конференции. Сухуми, 1965. /Фото: ourbaku.com
Зильбер на международной конференции. Сухуми, 1965. /Фото: ourbaku.com

В 1929-м Лев Зильбер становится директором бакинского института микробиологии местного мединститута. Первым экзаменом на ученую зрелость стала чумная вспышка в Гудруте, мгновенно уносящая жизни. Та история, параллельно с подвигами врачей в условиях нехватки необходимых средств, обросла суеверными деталями. Поверья местного населения заставляли их прятать больных, совершать над покойными ритуалы, только сильнее распространяя чуму по округе еще больше. Вспышку успешно ликвидировали, но недремлющее НКВД выразило в адрес Зильбера крайнее недоверие, повлекшее за собой первый арест.

Обвинение – подозрение в намерении распространить в Азербайджане чуму. Зильбера освободили спустя 4 месяца после вмешательства брата-писателя Каверина и его единомышленника Максима Горького. После освобождения Лев Александрович возглавил кафедру микробиологии в московском институте, специализирующемся на усовершенствовании врачей. В 1934-м Лев Зильберт инициирует создание первой вирусной лаборатории СССР и открывает отдел вирусологии на базе Института микробиологии. В ходе дальневосточной экспедиции, которой ученый руководил в 1937-м, была установлена природа неизученного клещевого энцефалита. Зильбер с коллегами стали первопроходцами, державшими в руках до этого неизвестный вирус.

Новые доносы, лагеря и научные исследования в заключении

Целью исследований Зильбера было создание противораковой вакцины. /Фото: i.pinimg.com
Целью исследований Зильбера было создание противораковой вакцины. /Фото: i.pinimg.com

После прорывного открытия штамма смертельно опасного вируса вместо разработки вакцины Зильбера ждали донос, тюрьма, пытки и голод. Ученого отправили в Печорлаг, где его от голодной смерти спас случай. Супруга начлага раньше срока начала рожать. Зильбера, удачно разрешившего непростые роды, в качестве благодарности назначили главврачом в лазарете. В тот период заключенные массово погибали от повальной пеллагры. Зильбер, неутомимо проводя в лагерных условиях опыты, все же разработал спасительное лекарство.

Лагерный доктор был срочно вызван в Москву, освобожден и назначен завотделом вирусологии института эпидемиологии и микробиологии. Но уже в следующем в 1940-м последовал третий арест. На допросе ему предложили разрабатывать бактериологическое оружие, на что он ответил однозначным отказом. Тогда его отправили в «шарашку» добывать дешевый спирт, где он параллельно начал исследовать вирусное происхождение раковых опухолей. За табак заключённые поставляли Зильберу для опытов крыс и мышей, в результате чего он и пришел к принципиально новой концепции рака. Свои революционные умозаключения он изложил микроскопическим текстом на нескольких папиросных клочках бумаги, передав их через жену на волю. Зинаида Ермольева — известный в Союзе микробиолог — собрала подписи влиятельных научных светил под прошением об освобождении гениального коллеги.

Заступничество главного красноармейского хирурга и освобождение ученого

Памятная табличка на псковской гимназии. /Фото: ourbaku.com
Памятная табличка на псковской гимназии. /Фото: ourbaku.com

Исследования Зильбера были настолько важными, что за него заступился главный хирург красноармейцев Николай Бурденко. Письмо за его подписью в марте 1944-го было направлено самому Иосифу Сталину. По всем фронтам на тот момент шло решающее наступление, и обращение от имени главного армейского хирурга не оставили без внимания. 21 марта, в тот самый день, когда конверт дошел до приемной вождя, Лев Зильбер накануне своего 50-летнего юбилея был освобожден. В этом же году ученый значился действительным членом АН и научным руководителем Института вирусологии.

До конца жизни Зильбер продолжал свои исследования, касавшиеся происхождения и лечения энцефалита, гриппа, а также противовирусного иммунитета. Деятельность его последних лет жизни была смещена в сторону онковирусологии и попыток создания вакцины против рака. В ноябре 1966-го Лев Зильбер показал своей помощнице законченную книгу о вирусогенетической теории возникновения раковых опухолей. А спустя считанные минуты он умер. В следующем году ученый был посмертно награжден госпремией СССР.

Источник

Опубликовано 04.10.2020  12:38

Выстава пра Курапаты адкрыта зноў!

Учора, 13 лістапада, як бы ў процівагу (а хутчэй, у пандан) Міжнароднаму дню сляпых, у цэнтры Мінска распачала працу трэцяя, пашыраная выстава «Праўда пра Курапаты». У якасці саарганізатараў выступілі Беларускі саюз мастакоў – уласна, усё адбываецца на яго пляцоўцы, у Палацы мастацтва – творчая суполка БСМ «Пагоня» і грамадская ініцыятыва «Эксперты ў абарону Курапатаў».

З каардынатарам названай ініцыятывы Маратам Гаравым знаёмы даўно – ён аўтарытэтны журналіст, яго тэксты часам публікаваліся і на belisrael.info. Перад адкрыццём атрымаў ад яго кнігу, урыўкі з якой будуць прадстаўлены крыху ніжэй…

М. Г. выступаў з прамовай – паслухаць ягоны голас можна тут. Акцэнтаваў тое, што архівы зараз не даюць поўнай карціны падзей, варта браць пад увагу народную памяць. Радаваўся, што выстава пашырылася, i цяпер у ёй ужо каля 50 мастацкіх твораў. Да жывапісцаў далучаюцца скульптары, мастакі-графікі.

Выступіў таксама Уладзімір Арлоў – чытаў нарыс пра Міхася Зарэцкага (1901–1937) са сваёй кнігі «Імёны Свабоды». Казалі свае словы мастакі Алесь Марачкін і яго сын Ігар, іншыя людзі, якія дапамагаюць захаванню памяці пра месца расстрэлу тысяч людзей. Гралі ды спявалі лірнікі. Архітэктарка Юлія Сабалеўская – беларуска, якая атабарылася ў Польшчы – коратка прэзентавала свой праект трохпавярховага Цэнтра нацыянальнай памяці ў Курапатах. Тым, хто заслужыў, былі ўручаны дыпломы.

Ул. Арлоў (справа) паказвае М. Гаравому сваю кнігу. Злева – паэтэса Валянціна Аксак, жонка Арлова. На сценах – творы нябожчыка Арлена Кашкурэвіча (у Палацы мастацтва ладзіцца адначасова некалькі экспазіцый).

Сярод слухачоў гайсаў Павел Севярынец, і нават вёў стрым (!) З палітыкаў, дзейных і адстаўных, прыйшлі на адкрыццё таксама Алесь Бяляцкі, Вінцук Вячорка, Вячаслаў Сіўчык…

Злева – гледачы цікавяцца трыпцiхам Андрэя Дубініна; справа – праца Алеся Марачкіна «Навала-2», прысвечаная абароне Курапатаў ад «рэстарацыі Зайдэса» (на карціне можна адшукаць і П. Севярынца са сцягам)

А. Дубінін – не толькі мастак, а і дасведчаны педагог-мастацтвазнавец. Ён даў паясненні да свайго трыпціха:

«Левая частка завецца «Ноч паэтаў, або Клуб Дзяржынскага» (2017, памер 150х275 см). Цэнтральная – «Курапацкі крыж» (2019, 200х150 см). Мастацкі вобраз знайшоўся падчас работы над карцінай, калі плягі-раны на целе пакутніка – у форме абласцей Беларусі – раптам люстрана пачалі зерыць на небе, і неба Беларусі сталася плашчаніцай, на якой адбіліся смяротныя знакі. Цэнтральны вобраз ранаў пачаў дыктаваць метад пісьма – плямісты, гэта вельмі ёмісты вобраз-метафара. Невядомы твар – як невядомыя імёны закатаваных, завецца «судар» (ад лац. sudorium, пакроў). Правая частка –«Курапаты: “Рахунак!”» (2019, 150х275 см). Рытмічны рад перагукаецца з карцінай Брэйгеля «Сляпыя», дзе тыя валяцца ў яму, тут такі ж дыяганальны рух долу, дзе ванітуе крывёй апошні жаўнер, трымаюць сурвэткі, як лакеі, паслугачы-забойцы. Але дагэтуль цаляюць у нас, як крайні злева. Ззяе горад справа ўверсе…»

Але экспазіцыя складаецца не толькі з карцін і макетаў. На стэндах наведнікам даступныя звесткі пра Курапаты, што, безумоўна, падвышае адукацыйную вартасць праекта.

Карацей, ёсць сэнс наведаць, калі хто яшчэ не бачыў. Чакаецца, што дакументальна-мастацкая выстава на сталічнай вуліцы Казлова, 3 будзе працаваць па 22 лістапада г. г., з 11-й да 19-й гадзіны штодня, апрача панядзелка. Уваход вольны. Ахвотныя мець кнігу М. Гаравога, падыходзьце заўтра – 15.11.2019 з 18.00 плануецца «афіцыйная прэзентацыя».

В. Р. 

Як было ў Вілейцы-2017, глядзіце тут.

* * *

З кнігі «НКВД забіваў у Курапатах…» (Мінск: Зьміцер Колас, 2019; рэцэнзенты – кандыдаты гістарычных навук Валянціна Вяргей, Алег Іоў, Мікола Крывальцэвіч)

Адкрыцьцё таямніцы старога бору

Яшчэ напачатку 1970-х гадоў Зянон Пазьняк і Яўген Шмыгалёў дазналіся ад старажылаў вёсак Зялёны Луг, Цна-Ёдкава і Дроздава пра даваенныя расстрэлы на адгор’і Менскага ўзвышша – у старым бары Брод на поўдзень ад шашы Заслаўе – Калодзішчы.

Тады пра гэта публічна казаць было рызыкоўна. Але як толькі камуністычная ўлада захісталася і вымушана была дапусьціць пэўную свабоду слова – «галоснасьць», Пазьняк і Шмыгалёў агучылі жудасную гісторыю ляснога ўрочышча.

Дапамог выпадак. Увесну 1988 году васьміклясьнікі менскай сярэдняй школы № 171 Алесь Макрушын і Віктар Пятровіч ды іхны старэйшы сябра муляр Iгар Бага часьцяком бавілі час у глухім Бродзе. Бывала, і з заняткаў зьбягалі ў гэты бор, цішыню якога парушаў толькі далёкі гул кальцавой, сьпевы птушак і гоман ветру ў шатах старых ялін…

Узгадвае Алесь Макрушын (1973 г. н.):

«Першага траўня вырашылі зрабіць сабе сапраўдную партызанскую зямлянку, каб хавацца ад непагадзі. На паўночна-ўсходнім баку найвышэйшага пункту лесу пад дзвьма старымі ялінамі знайшлі прыдатную западзіну глыбінёй з паўмэтра, высланую хваёвым і яловым шыльнікам, парослую рэдкімі сьцяблінамі малінаў. Працы было шмат, таму пятага траўня зьбеглі ў лес з уроку фізкультуры. Хутка выкапалі заглыбленьне, аднак яно ня ўсім пасавала, бо ростам мы розьніліся. Вырашылі заглыбіцца яшчэ на штык і… адразу пайшлі чалавечыя парэшткі, у тым ліку чарапы з аднолькавымі адтулінамі ў патыліцы. Спачатку разгубіліся, бо ня ведалі, што рабіць зь нечаканымі знаходкамі. Троху супакоіліся і вырашылі выклікаць міліцыю. На “Волзе” прыехаў палкоўнік міліцыі разам зь Зянонам Пазьняком і Міхасём Чарняўскім – археолягамі з акадэмічнага Інстытуту гісторыі. Нас адвезлі ў родную школу, дзе перапужаную дырэктарку супакоіў Зянон Пазьняк. Перад шыхтамі вучняў і настаўнікаў археоляг выказаў нам падзяку за ўнёсак у адкрыцьцё таямніцы старога бору».

Гэтае месца лякалізавана, спадзяюся, з гадамі там зьявіцца адпаведны мэмарыяльны знак.

Трэцяга чэрвеня 1988 году галоўны рэдактар штотыднёвіка Саюзу пісьменьнікаў Беларусі «Літаратура і мастацтва» («ЛіМ») Анатоль Вярцінскі зьмясьціў у газэце артыкул Зянона Пазьняка і Яўгена Шмыгалёва «Курапаты – дарога сьмерці» з прадмовай народнага пісьменьніка Беларусі Васіля Быкава.

Артыкул пераконваў, што ў лясным урочышчы на паўночна-ўсходнім ускрайку Менску ў даваенныя гады савецкія органы бясьпекі расстралялі тысячы ні ў чым не вінаватых людзей – нашых з вамі продкаў і суайчыньнікаў.

Была створана ўрадавая камісія, узбуджана крымінальная справа. У сьледчую групу пад кіраўніцтвам сьледчага ў асабліва важных справах Пракуратуры БССР Язэпа Бролішса ўвайшлі экспэрты, у тым ліку археолягі Акадэміі навук. Упершыню на тэрыторыі СССР дасьледавалася месца расстрэлаў і могільнік ахвяраў палітычных рэпрэсіяў з выкарыстаньнем спэцыяльных археалягічных мэтодык. Больш за 50 сьведкаў пацьвердзілі, што бачылі і чулі расстрэлы. Летам 1988 году экспэрты адшукалі 510 захаваных западзін – як мяркуецца, расстрэльных ямаў, зрабілі эксгумацыю некаторых, знайшлі парэшткі шматлікіх ахвяраў.

Аналіз парэшткаў і рэчаў (гумовы абутак, грабяні, зубныя шчоткі, гаманцы для грошай і гільзы) паказаў, што людзі забітыя ў 1937–1941 гадах. Стралялі ў галаву – як правіла, у патыліцу, а таксама ў скроню і цемя. Большасьць стрэлаў з савецкага рэвальвэра «Наган» – табельнай зброі НКВД. Усе ахвяры – цывільныя людзі з Усходняй і Заходняй Беларусі, магчыма, з краін Балтыі, у асноўным 40-50-гадовага ўзросту. У тым ліку жанчыны. Гэтыя і пазьнейшыя раскопкі пацьвердзілі высновы сьледзтва, што ў перадваенныя гады супрацоўнікі НКВД вывозілі ў Курапаты людзей і там іх расстрэльвалі.

Падчас раскопак 1997–1998 гадоў упершыню былі ідэнтыфікаваныя парэшткі трох ахвяраў – Мардыхая Шулькеса, Мойшы Крамера і Штама (імя невядомае), забітых летам – раньняй восеньню 1940 году. З найбольшай у Курапатах магільнай западзіны памерам 7,5 Х 5,3 м паднялі парэшткі ня менш як 373 чалавек са зьвязанымі рукамі (у тым ліку 19 жанчын) – жыхароў усходняй Беларусі, забітых позьняй восеньню 1938 – зімой 1939 году. Пад пластом жвіру таўшчынёй каля 1 м у раскопе выяўленая вялікая пляма попелу – рэшткі спаленай ручной паклажы ахвяраў з асабістымі рэчамі.

Думаю, што і гэтыя месцы трэба ўшанаваць адпаведнымі памятнымі знакамі.

Звычайна ахвяраў прывозілі сюды са зьвязанымі рукамі. Выводзілі з машынаў, ставілі на край яміны, выкапанай загадзя, і стралялі ў патыліцу. Часта каты нагамі ўтоптвалі целы, затым прысыпалі іх, прывозілі новых ахвяраў, расстрэльвалі і складалі штабэлямі паверх раней забітых. Пасьля расстрэлаў яміны закідвалі пяском і ўтыкалі ў зямлю галінкі ці маладыя дрэвы «для маскіроўкі».

Як я прыйшоў у Курапаты

Зь дзяцінства я цікавіўся лёсам свайго любага дзядзькі Ізраіля Мадорскага – нашчадка старадаўняга рабінскага роду, які стагодзьдзямі жыў на беларускай зямлі. Выхаваны ў павазе да гісторыі, традыцыяў і мовы свайго народу, хлопец не прыняў Кастрычніцкі пераварот 1917 году ў Расеі, што вёў да асыміляцыі габрэйства, і 13-гадовым падлеткам далучыўся да маладзёвага сіянісцкага руху ў губэранскім Гомлі, а праз два гады стаў адным зь яго кіраўнікоў пад мянушкай «Воля».

Згодна з правіламі кансьпірацыі сябры арганізацыі скаўтаў «Хашомэр хацаір» (з іўрыту – «Малады абаронца») сустракаліся ў лесе за Сажом, дзе пад сваім бел-чырвона-блакітным сьцягам вучылі іўрыт, займаліся спортам, чыталі нелегальныя ўлёткі і газэты, асвойвалі гісторыю і традыцыі габрэйства.

У канцы 1925 году кіраўніцтва гомельскага «Хашомэру» было арыштаванае супрацоўнікамі ОГПУ і абвінавачанае ў прыналежнасьці да антысавецкай нелегальнай арганізацыі і злачыннай контрарэвалюцыйнай дзейнасьці.

21 студзеня 1926 году падчас салюту ў гадавіну сьмерці Ўладзіміра Леніна загула трэцяя, так званая палітычная, камэра Гомельскага выпраўленчага дому з закратаванымі кіраўнікамі «Хашомэру». Яны скандавалі: «Прэч савецкіх катаў!» і «Далоў савецкіх дурняў, якія адзначаюць такія даты!» Скандаваньне было настолькі гучным, што прыпыняліся мінакі. Толькі пасьля таго як дзяжурны Скобараў папярэдзіў, што пачне страляць па камэры, скандаваньне патроху сьціхла.

Юныя вязьні двойчы галадавалі, патрабуючы ад начальства палепшыць умовы турэмнага жыцьця. Іх падтрымлівалі маладосьць, сяброўства і вера ў будучыню.

Каб засудзіць Ізраіля Мадорскага, яму дадалі ўзросту – запісалі старэйшым на 1 год і 3 месяцы. Галоснага суду не было. Асобнай нарадай пры калегіі ОГПУ юнакоў і дзяўчат пакаралі ссылкай на тры гады ў Кіргіскі край.

А чацьвертай раніцы арыштантаў пабудзілі. Каб бацькі не пратэставалі, вырашылі вывезьці вязьняў з Гомля давідна. Асуджаныя аказалі супраціў. Кожнага «ўціхамірвалі» па чатыры «гэпэушнікі». Яны выцягвалі паўразьдзетых юнакоў і дзяўчат на ледзяны турэмны двор і запіхвалі ў машыну. Увесь гэты час скаўты сьпявалі свой гімн: «Бадзёры духам, душой і целам, / ты горды шомэр – народу сын…».

Пасьля першай ссылкі была другая – на год у Сьвярдлоўск. У канцы 1929-га пры падтрымцы жонкі Максіма Горкага Кацярыны Пешкавай, якая ўзначальвала адзіную дазволеную ў СССР праваабарончую арганізацыю «Дапамога палітычным вязьням», усім ссыльным сіяністам дазволілі выехаць у Палестыну бяз права вяртаньня.

Так мой дзядзька 20-гадовым юнаком апынуўся на Сьвятой Зямлі. Разам зь сябрамі яны абжылі, адбудавалі і абаранілі зямлю сваіх продкаў, стварылі на ёй вольную, дэмакратычную і квітуючую Дзяржаву Ізраіль. Разам зь сябрамі Ізраіль Мадорскі будаваў ГЭС на Ярдане, засноўваў кібуц Афікім у Ярданскай даліне, а таксама ствараў гонар краіны – найлепшы ў сьвеце статак кароў высокапрадукцыйнай малочнай пароды.

Ганаруся сваім дзядзькам і ягонымі паплечнікамі, якія ў далёкія 1920-я гады ў юнацкім узросьце духоўна перамаглі, здаваліся б, усемагутную савецкую дзяржаву. Урэшце ад яе засталіся руіны, а мары тых хлопчыкаў і дзяўчат сталі явай. Мяркую, што Ізраіль Мадорскі неаднойчы ўзгадваў словы біблейскага Эклезіяста: няма нічога лепшага, як мець чалавеку асалоду ад справаў сваіх, бо гэта – ягоныя справы; бо хто прывядзе яго паглядзець на тое, што будзе пасьля яго?

У цяжкую хвіліну заўжды адчуваю плячо дзядзькі, шмат чаго ведаю пра яго празь ліставаньне, сустрэчы, праз матэрыялы крымінальнай справы на кіраўніцтва гомельскага «Хашомэру» і архіву ўпраўленьня КДБ Гомельскай вобласьці. Менавіта дзякуючы архіўнай справе, зь якой пашэнціла пазнаёміцца шмат гадоў таму, упершыню ўбачыў здымкі закратаванага дзядзькі і ягоных сяброў, аўтограф свайго дзеда Цодзіка, адчуў атмасфэру часу і даведаўся, што на допытах Ізраіль Мадорскі «катэгарычна адмовіўся адказваць на пытаньні…»

*

На жаль, сёньня архівы КДБ зноў закрытыя і грамадзтву вядомыя лічаныя імёны забітых у Курапатах. І калі бываю ў гэтым знакавым для кожнага беларуса месцы, нібыта чую настойлівыя галасы тысячаў усё яшчэ невядомых ахвяраў – адкрыйце архівы назавіце нашыя імёны, аднавіце нашыя лёсы, узнавіце нашыя вобразы, распавядзіце пра нас жывым!

Марат Гаравы

Апублiкавана 14.11.2019  20:10

Барыс Іофе (1918–1943) і яго твор

Барыс Ісакавіч Іофе нарадзіўся 23 лістапада 1918 г. у г. Горкі Магілёўскай вобласці.

У 1937 г. з адзнакай скончыў Горацкую беларускую сярэднюю школу і паступіў у Ленінградскі ўніверсітэт на філалагічны факультэт. У першыя дні Вялікай Айчыннай вайны ўдзельнічаў у пабудове абарончых умацаванняў пад Ленінградам. У ліпені 1941 г. закончыў універсітэт (дыплом з адзнакай). Працаваў на абарончым заводзе. У пачатку 1942 г. быў эвакуіраваны з блакаднага Ленінграда, апынуўся на Валагодчыне (Расія). Пасля заканчэння Свярдлоўскага пяхотнага вучылішча ў хуткім часе па ўласнай просьбе накіраваны на фронт (люты 1943 г.). Загінуў 15 снежня 1943 г. у баях пад горадам Радомышль на Украіне.

Друкавацца пачаў у школьныя гады. Яго допісы і мастацкія творы былі змешчаны ў раённай газеце “Ленінскі шлях”, а таксама ў газетах “Піянер Беларусі” і “Пионерская правда”. Літаратуразнаўчай працай актыўна займаўся ў 1939-1940-х гг. Цікавіўся беларускай літаратурай XIX ст., а таксама даследаваў творчасць Янкі Купалы. Апублікаваў артыкулы “Паэма “Тарас на Парнасе””, “Літаратурна-гістарычнае значэнне “Тараса на Парнасе””, “Лірычная паэма Купалы “Яна і я””, “Аб рамантызме Купалы”.

Рэд. belisrael. Гэта даведка з кнігі “Скрыжалі памяці”, т. 1, Мінск, 2005, укладальнік – праф. А. Бельскі. У той жа кнізе можна прачытаць артыкулы Б. Іофе “Паэма “Тарас на Парнасе””; “У истоков белорусской литературы”, “Лірычная паэма Купалы “Яна і я””. Мы ж прапануем ніжэй іншы твор юбіляра – на нашу думку, ён таксама шмат у чым не страціў свайго значэння. Пры наборы з газеты 1940 г. былі ў асноўным захаваныя асаблівасці тагачаснай арфаграфіі.

 

Б. Іофе і Я. Купала

Аб рамантызме Купалы

(да 35-годдзя літаратурнай дзейнасці Я. Купалы)

«У буйных мастакоў рэалізм і рамантызм заўсёды як-бы спалучаны»

М. ГОРКІ

Яшчэ да Янкі Купалы рэалістычны напрамак заняў у беларускай літаратуры вядучае месца. Ужо дудка Багушэвіча – нашага першага нацыянальнага паэта – грала аб нядолі беларускага народа. “Жалейка” Купалы як-бы падхапіла замоўкнуўшую дудку Багушэвіча. З першага свайго друкаванага верша “Мужык” Купала ішоў “шляхам жыцця”, шляхам рэалізму. Рэалізм Купалы пакінуў далёка за сабою творчасць усіх папярэднікаў. Істотным адрозненнем творчасці Купалы ў параўнанні з яго папярэднікамі з’яўляецца пранікненне ў рэалізм рамантызму.

Рамантызм уключаецца ў творчасць Купалы двума шляхамі. Адзін шлях намечан паэмай “Забытая скрыпка” і вершамі “Дыктатура працы”, “Настане такая часіна” ды некаторымі іншымі. У гэтых творах Купала прадстае як паэт мары аб лепшым жыцці. Мы ведаем дарэволюцыйную паэзію Купалы, што “апявала няволю, апявала нядолю”. Разам з другімі народамі Расіі беларускі народ мужна вёў рэволюцыйную барацьбу за сваё вызваленне з-пад прыгнёту эксплаататараў. Купала верыў у сілы свайго народа і марыў аб яго лепшай будучыні. Яго мара абганяла гістарычны ход падзей і яшчэ няяснымі фарбамі малявала будучыню:

Я пакажу ўсе вам чары –

Чары ўсе неба, зямлі, –

Шчасця другога пажары,

Дзе-б вы сагрэцца маглі.

Праўду ў лад новы настрою,

Новыя песні злажу…

(“Забытая скрыпка”)

Мара Купалы не аказалася ў супярэчнасці з сапраўднасцю. Вялікая Кастрычніцкая соцыялістычная рэволюцыя вызваліла беларускі народ з-пад соцыяльнага і нацыянальнага ўціску. Народны паэт настроіў сваю праўду “у новы лад” і злажыў новыя песні аб шчаслівым жыцці ў нашай краіне, аб новых людзях ды іх гераічных справах. Пасля рэволюцыі Купала не змяніў свайму рэалістычнаму метаду. Але мара Купалы няспынна імчыцца наперад – да тых часоў, калі ва ўсім свеце “развеюцца ў попел кароны” і “рабочых грамады ў свае возьмуць рукі заводы і фабрыкі, шахты і домны”.

Я веру – настане

такая часіна

І руняй совецкай

уквецяцца гоні,

Дзе Віслы, дзе Сены,

дзе Тэмзы даліны,

Дзе праца людская

сягоння ў прыгоне.

(“Настане такая часіна”, 1932).

Купала мае права марыць: ён пяе аб будучыні, якая не разыходзіцца з тэндэнцыяй гістарычнага развіцця. Гэта характарызуе ў Купалы той гістарычна-прагрэсіўны рамантызм, што дазваляе… “зрэдку забягаць наперад і сузіраць выабражэннем сваім у цэльнай і закончанай карціне тое самае тварэнне, якое толькі-што пачынае складвацца…” (Ленін, т. ІV, стар. 493).

Купалa добра разумее рэволюцыйную дзейнасць такога рамантызму:

Песня і казка

Як у крышталі

Свету пакажуць

Ясныя далі.

Шляхі намецяць

К сонцу і зорам

Для людской долі,

Скованай горам.

(“Песня і казка”, 1921)

Другі шлях, праз які ў творчасць Купалы ўключаецца рамантызм, намечан паэмамі: “Магіла льва”, “Курган” і, часткова, “Адплата кахання”. Усе яны з’яўляюцца рэалістычнымі паэмамі, але ў іх ёсць асобныя элементы рамантызму. Разгледзім гэтыя элементы і іх функцыю ў рэалістычнай паэме.

Сюжэты пералічаных паэм пабудаваны на эфектным, выключным факце. У “Магіле льва” Натальку любіць не проста вясковы хлопец, а асілак, што жыве ў пушчы. Ён забівае свайго саперніка – пана і жыве ў лесе з любімай. У паэме “Курган” праслаўленага старца-песняра пан жывым закапвае ў магілу. З таго часу кожны год ноччу “з гуслямі дзед з кургана, як снег белы, выходзіць”. У паэме “Адплата кахання” Янка, “сын мужыцкі”, любіць Зосю-шляхцянку. Багаты шляхціч Лаўчынскі палае помстай. Падбухторваемы чортам, ён “схапіў тапор войстры рукой подлай, смелай”, як жудасны “звер-прывід” падышоў да сваёй пуні, у якой спаў Янка, і запаліў яе. Зося “з жалю над Янкам звуглёным” павесілася “у родным садзе на сасонцы”.

Тут усё па-рамантычнаму незвычайна і эфектна. Для ўсіх разглядаемых паэм Купалы характэрны своеасаблівы гістарызм. Па сутнасці, ніякага гістарызму ў строгім сэнсе слова ў паэмах няма: мы не ведаем сапраўдных гістарычных падзей, якія леглі ў аснову павествавання. Усе паэмы ідуць у плане апавядання аб мінулым. Так, здарэнне, апісанае ў “Кургане”, адбылося “лет назад таму сотню ці болей”. Дзеянне ў “Магіле льва” прыпадае на той час, “што згінуць мусіў у беспрасветнай векаў мгле”. Такое няяснае ўказанне часу, апавяданне аб “мінулым наогул” з’яўляецца рамантычнай дэталлю. Але гэта дэталь, як і рамантычны сюжэт, падпарадкавана агульнаму соцыяльнаму заданню паэм. Паэта не цікавіць, калі дакладна адбылося здарэнне з Машэкам ці гусляром. Важна тое, што і даўней быў жудасны ўціск працоўных, былі багатыя шляхцічы і шмат слуг, якія на іх працавалі, што гэтыя сілы змагаліся паміж cабою. Ад мінулага здарэння паэт перакідвае мосцік у сучаснасць:

Пачнем дакапывацца самі

Разгадку нашых крыўд і бед,

Што леглі цёмнымі лясамі

На нашай долі з даўных лет.

Словы гусляра ў паэме “Курган” не звернуты да князя “у часы, што ў нябыт уцяклі”, а выяўляюць самую актуальную тэму капіталістычнай рэчаіснасці.

Для пералічаных паэм характэрны рамантычны герой. Абмяжуемся характарыстыкай двух герояў – Машэкі з паэмы “Магіла льва” і песняра з паэмы “Курган”.

Вобраз благароднага разбойніка распрацоўваўся сусветнай рамантычнай літаратурай і з’яўляўся спадарожнікам бунтарскага, прагрэсіўнага напрамку рамантызму. Ён паяўляецца ў “Разбойніках” Шыллера i прадаўжаецца ў творчасці Байрана (“Карсар”), Пушкіна (“Браты-разбойнікі”), Лермантава (“Вадзім”). Усіх герояў гэтых твораў аб’едноўвае нянавісць да грамадства, у якім яны жывуць. Гордыя адзіночкі, яны не маюць сіл змагацца з навакольнымі несправядлівасцямі і становяцца разбойнікамі ў імя дабра, злачынцамі ў імя справядлівасці. На вобразе Машэкі традыцыя “благароднага разбойніка” сказалася асабліва яскрава.

Як і належыць незвычайнаму герою, Машэка надзелен агромнай фізічнай сілай. Машэка – “разбойнік страшны на ўвесь мір” – жыве адзін у пушчы на сотні гоняў. Ён адзяваў воўчую скуру і так –

З сваёй бярлогі на дарогу

Вылазіў з грознай булавой.

Пушча бароніць славу крывавага жніва Машэкі, “а гімн пяе яму сава” (тыповы рамантычны матыў).

Пакуль не здрадзіла яму Наталька, Машэка быў працавітым, сумленным і добрым чалавекам. Але Машэка вымушан пакінуць Натальку, яму выпала гнаць на Украіну плыты, каб што-небудзь зарабіць к жаніцьбе. Праца была такой цяжкай, што нават асілак “марнеў з нягоды”. Калі Машэка вярнуўся дадому, Наталька была ўжо ў сецях ліслівага пана. На глебе кахання сутыкаецца ён з сваім ворагам:

Але не меў Машэка сілы

Такой, што сцены-б разваліў

Туды, дзе вораг з яго мілай

Пасцель пуховую дзяліў.

Не мог на мак яму змяць косці,

Пракляцце толькі прызываў.

Ад сцен адходзіў з большай злосцю

І штосьці жудкае кнаваў.

Бяссільны рамантычны пратэст адзіночкі тым больш трагічны, што ён выходзіць ад чалавека, які, акрамя аграмаднай фізічнай сілы і другіх дабрадзецелей, мае на сваім баку праўду. Гэта – байранаўскі матыў. Наш Машэка становіцца адступнікам свету, разбойнікам.

Калі-б Купала застанавіўся на гэтым, ён не ўнёс-бы ў літаратуру нічога новага. У традыцыйную рамантычную тэму Купала ўносіць істотныя карэктывы. Паэт-рэаліст, ён асуджае метафізічны пратэст свайго героя, яго індывідуалізм. Вестка аб забойстве разбойніка Машэкі ўзрадавала вёску, забойцу Машэкі – Натальку – “віталі добрай чэсцю”.

Машэка развенчан. У асуджэнні свайго героя Купала блізак тут к Пушкіну. Успомнім, што ў апошняй рамантычнай паэме “Цыганы” Пушкін, які ў гэты час (1824) становіцца на шлях рэалізму, адвяргае індывідуалізм Алеко. Супадзенне тут не выпадковае і яго нельга тлумачыць уплывам Пушкіна на Купалу. Самы метад мастацкага рэалізму не можа не адвергнуць ідэалістычны пратэст адзіночкі там, дзе справа датычыць барацьбы з нянавісным грамадствам.

Вобраз гусляра ў паэме “Курган”, як і сама паэма, адносіцца да ліку самых моцных сярод створаных Купалай. У яго ўкладзена агромная доля аўтарскага лірызму, бо тут закрануты самыя блізкія для Купалы тэмы – аб долі народа, аб ролі народнага паэта і яго трагічным лёсе пры грамадстве паноў і абшарнікаў.

Партрэт гусляра пададзен у рамантычным плане. Гэта традыцыйна-велічны сівы старац з лірай – вобраз, створаны рамантыкамі.

“Сумнага, як лунь, белага дзеда” прыводзяць у князёўскі палац з “ніўных сяліб”. Світка, белая барада, незвычайны агонь, задумныя вочы, ніўныя сялібы – усё гэта неабходныя аксесуары рамантычнага песнебая. Пры ўсім гэтым паэтычны дар гусляра надзелен чараўнічай сілай:

Кажуць, толькі як выйдзе і ўдарыць як ён

Па струнах з неадступнаю песняй, –

Сон злятае з павек, болю цішыцца стогн,

Не шумяць ясакары, чарэсні;

Пушча-лес не шуміць, белка, лось не бяжыць,

Салавей-птушка ў той час сціхае;

Паміж вольхаў рака, як штодзень, не бурліць,

Паплаўкі рыба-плотка хавае.

Гусляр пададзен як рамантычны вобраз не толькі знешне. Самая яго творчасць рамантычная. Песня гусляра, звернутая да князя, хоць і заключае ў сябе вялікую долю аўтарскага лірызму, характарызуе перш за ўсё вобраз самога гусляра. Рамантык-гусляр, згодна агульнай рамантычнай традыцыі, глядзіць на паэта, як на чалавека, выбранага багамі:

Небу справу здае сэрца, думка мая.

Сонцу, горам, арлам толькі роўна.

Самая песня вытрымана ў рамантычных тонах яркіх кантрастаў: чырвонае віно, якім пацяшаецца князь – і слёзы сірочай нядолі, адшліфаваныя храмы (так у артыкуле; у Купалы ж гаворыцца пра “хорам” князя, дзе “адшліфованы цэгла і камень” – В. Р.) – і пліты няўчасных магіл, і г. д. Але якімі-б фарбамі ні маляваў гусляр соцыяльны кантраст паноў і жабракоў-сялян, ён пяе толькі аб праўдзе. І тут паяўляецца і ўмешваецца ў песню гусляра лірык-рэаліст Купала.

Гусляр, пасля Машэкі, прадаўжае матыў соцыяльнага пратэсту. Але ў ім адсутнічае рамантычны індывідуалізм Машэкі. Яго пратэст асэнсаваны і выходзіць ад імя паэта-грамадзяніна. Гусляр хоча волі не толькі для сябе, а выражае думкі народа.

Гусляр авеян глыбокай любоўю Купалы. Пахаванне гусляра (ХІ частка паэмы) напісана з такім непаддзельным драматызмам, з такой мужнасцю, на якія здатна толькі ісцінная паэзія. І пасля смерці пясняр застаецца жыць. Гэта сімвалізіруе нават прырода:

На гусляравым наспе жвіровым

Палыны узышлі, вырас дуб малады,

Зашумеў непанятлівым словам.

Засталіся жыць песні гусляра. Народ верыць у яго песні.

Тэма паэта, на вяселлі “пры шуме музыкі і пляскі” кідаючага сваім ворагам “жалезны верш, абліты горыччу і злосцю”, навеяна пэўна славутым вершам Лермантава “1 студзеня 1840 года” (з якога мы ўзялі словы, заключаныя ў двукоссі). Сама аратарская, эмацыянальная мова паэмы навеяна энергічнай мовай лермантаўскіх вершаў, што пракладвалі шлях к стварэнню шырокага аратарскага стылю з яркай эмацыянальнай моўнай патэтыкай, з гучнай дэкламацыйнай інтанацыяй, з вострымі экспрэсіўнымі элементамі. Усе гэтыя характэрныя рысы мовы Лермантава можна аднесці да мовы “Кургана”.

Пейзаж Купалы таксама вытрыман у рамантычных фарбах. Пушча, у якой жыве Машэка, “змагала громы і віхры”; яна не ведала людзей, нават бурнаму Дняпру яна не давала волі і ён “з пушчы вырваўшысь на поле, шумеў і грозны слаў праклён”. У канцы паэмы “Магіла льва” даецца магільны пейзаж, улюбёны ўсёй рамантычнай паэзіяй:

І ціха, ціха на гары тэй

Чарнеюць пліты і крыжы,

То летнім сонейкам сагрэты,

То ззябшы ўзімку ў маразы.

У пейзажы Купалы адсутнічае фантастычны, а тым больш містычны элемент, які з’яўляецца спадарожнікам змрочнага “оссіянаўскага” пейзажу.

Мы разгледзелі асобныя рамантычныя элементы ў паэмах Купалы – гераічныя вобразы, фабулу, пейзаж. Колькасць такіх кампанентаў можна было-б павялічыць. Мы бачылі, што традыцыя рамантычнага вобраза, сюжэта і пейзажу не зрабілася аб’ектам рабскага пераймання, а набыла ў Купалы новае, арыгінальнае выражэнне.

Але было-б памылкай на аснове асобных рамантычных кампанентаў аб’яўляць паэмы Купалы цалкам рамантычнымі, а тым больш Купалу – паэтам-рамантыкам.

Рамантычныя элементы не з’яўляюцца пераважаючымі ў паэмах Купалы. Рамантычнымі героямі кіруюць жыццёвыя матывы. Машэка расстаецца з Наталькай не з-за рамантычнага падарожжа ці з-за рыцарскага матыву. Ён едзе гнаць плыты, каб зарабіць што-небудзь к жаніцьбе. Галоўнай тэмай разглядаемых паэм з’яўляецца соцыяльная тэма. Яна вырашана цалкам у рэалістычным плане. Ва ўсіх паэмах дзейнічаюць дзве варожыя сілы – не абстрактныя неба і зямля, ангел ці дэман, несправядлівасць і справядлівасць, як наогул у паэтаў-рамантыкаў, а гаротнікі-сяляне, рабочая бедната, “хаты апушчанай вёскі” – і паны і князі, “белыя харомы” палацаў. Рамантычныя элементы закліканы зрабіць гэту тэму больш выпуклай, прызваны не зацямніць, а праясніць тэму. Да Купалы наша паэзія малявала беларускага селяніна як забітага і цёмнага чалавека, якога патрэбна падняць, абудзіць. Рамантычныя вобразы Купалы былі прызваны паказаць народ-волат, народ герояў. Поруч з Машэкай і гусляром варожы свет паноў здаецца нікчэмным.

Рэволюцыйны рамантызм Купалы з’яўляецца, такім чынам, як-бы вобразным сродкам у агульным рэалістычным напрамку яго творчасці. Сінтэз рэалізму і рэволюцыйнага рамантызму састаўляе адно з галоўных дасягненняў паэтычнай творчасці Купалы.

Подпіс: Б. Іоффе

(газета “Літаратура і мастацтва”, 02.11.1940)

Чытайце таксама:

Уладзімір Ліўшыц. “23 лістапада – 100 гадоў з дня нараджэння Барыса Ісакавіча Іофе

Про Янку Купалу и евреев

Апублiкавана 28.11.2018  22:22

Виктор Жибуль о Григории Берёзкине

Виктор ЖИБУЛЬ

Способность чувствовать литературу

Исполнилось сто лет со дня рождения известного критика Григория Соломоновича Берёзкина (3 июля 1918, Могилёв – 1 декабря 1981, Минск). Он был одним из тех, кто, так сказать, держал руку на пульсе литературы, редко обходя вниманием книжные новинки, создавая меткие литературные портреты современников и тех, кто жил раньше. В своё время у него вышли книги «Паэзія праўды» (1958), «Спадарожніца часу» (1961), «Свет Купалы: думкі і назіранні» (1965), «Пімен Панчанка» (1968), «Человек на заре: рассказ о Максиме Богдановиче» (1970; по-белорусски – 1986), «Постаці» (1971), «Кніга пра паэзію» (1974), «Звенні» (1976), «Аркадзь Куляшоў: Нарыс жыцця і творчасці» (1978) и другие. Статьи Г. Берёзкина выделяются действительно основательным подходом, умением всесторонне раскрыть творческую индивидуальность того или иного автора, стремлением к объективности – насколько это было возможно в непростых условиях советского времени. Сразу чувствуется, что писал человек вдумчивый, эрудированный, требовательный, с тонким художественным вкусом.

О творческом наследии Г. Берёзкина даёт определённое представление и фонд № 24 в Белорусском государственном архиве-музее литературы и искусства (БГАМЛИ). Это фонд семейный: жена Г. Берёзкина, Юлия Канэ, была одновременно и его коллегой — много печаталась как критик, литературовед, переводчица, автор нескольких книг. Именно она передала документы в архив-музей перед своим отъездом в Израиль, где она живёт и поныне в городе Ход ха-Шарон. И, что интересно, большую часть (примерно две трети) документов фонда составляют документы именно Ю. Канэ. А всё потому, что Г. Берёзкин, при всей своей работоспособности, не особенно стремился сохранять собственные черновики – так же как не вёл дневников и не писал автобиографий…

Григорий Берёзкин в редакции журнала «Нёман». Конец 1960-х.

Юлия Михайловна выступила и как составительница посмертной книги Г. Берёзкина «Паэзія – маё жыццё» (1989). Это одно из самых объёмных изданий критика, и составили его статьи, которые не печатались ни в одной из его прежних, прижизненных книг. В архивном фонде машинопись издания занимает внушительный объём: 6 дел (единиц хранения) и 593 страницы!

Иные творческие документы Г. Берёзкина из семейного фонда значительно меньшие по объёму: это статьи о творчестве Валентина Тавлая, Максима Танка, Аркадия Кулешова, Сергея Дергая, Пимена Панченко, Алексея Пысина и совсем молодого в то время Юрки Голуба, также отпечатанные на машинке, рецензии на книги Анатолия Велюгина, Евдокии Лось, Янки Брыля, Петра Глебки, Алексея Кулаковского, Петра Шевцова… Среди этой совокупности машинописных текстов лишь одна рукопись-автограф: статья «Поэзия Советской Белоруссии» (1960), предназначенная для журнала «Нёман».

Есть среди документов и довольно неожиданные. Скажем, к литературным переводам Григорий Берёзкин обращался довольно редко: мы знаем в его пересоздании разве что два стихотворения еврейского поэта Изи Харика. А тут – рукопись перевода пьесы «Двери хлопают!..» французского драматурга и киносценариста Мишеля Фермо (1921–2007), по которой в 1960 году был снят одноименный фильм…

Григорий Берёзкин и Василь Быков на читательской конференции в библиотеке. 1970-е годы.

Своим жанром выделяется и ещё один документ – это воспоминания о Минском поэтическом пленуме 1936 года. Самому автору тогда было всего 17 лет, и он только начинал свой путь в литературу: в том самом году в идишеязычном журнале «Штерн» и в белорусскоязычной газете «Літаратура і мастацтва» увидят свет чуть ли не первые его серьёзные статьи и рецензии. Естественно, юноша был очень впечатлён, встретив сразу столько знаменитых поэтов из разных советских республик, чьи стихи читал в книгах и журналах! Было приятно услышать и проникновенные слова российских писателей в адрес белорусских коллег. И здесь же резали ухо вульгарно-социологические формулировки, не щадившие ни современников из 1930-х, ни классиков из ХІХ века.

Атмосфера была напряжённая: советские люди, в том числе писатели, жили в предчувствии войны с западным врагом, но на самом деле той войне предшествовала очередная волна сталинских репрессий. Поглотит она и тех, кто присутствовал на том пленуме. Владимир Ходыко, талантливой поэзией которого так восхищались ораторы, в том самом году будет необоснованно арестован, а ещё четыре года спустя погибнет под тяжёлой глыбой в лагерной каменоломне. Жертвой репрессий станет и грузинский поэт Тициан Табидзе. Да и самому Г. Берёзкину время его литературных начинаний будет стоить очень дорого:

«Произведенным по делу расследованием установлено, что Берёзкин, проживая в 1936–1937 годах в Минске, был связан с еврейскими писателями–националистами, среди которых существовала антисоветская националистическая группа, участником которой он являлся до 1941 года. Являясь участником указанной выше националистической группы, Берёзкин проводил враждебную работу, направленную против мероприятий партии и Советского правительства. Собираясь в Доме писателей и в редакции журнала “Штерн”, участники группы, в том числе и Берёзкин, вели антисоветские клеветнические разговоры в отношении политики ВКПБ и Советского правительства в национальном вопросе.

В проводимых антисоветских националистических разговорах участники группы проявляли резко враждебное отношение к мероприятиям партии и правительства в области национальной политики, считая, что все мероприятия ВКПБ направлены якобы на свертывание еврейской культуры в СССР» (Из обвинительного заключения, составленного после ареста Г. Берёзкина 9 августа 1949 г.).

Но тогда, в феврале 1936-го, Г. Берёзкин и представить себе не мог, что ему придётся отмучиться пять лет в сталинских лагерях! Он, как метко высказалась Ю. Канэ, был «преданный советской власти и преданный советской властью». И когда он потом старался восстановить имена творцов, несправедливо вычеркнутых из жизни и литературы, то занимался этим «со знанием дела», оглядываясь и на свой трагический опыт. Поэт и драматург Михаил (Михайла) Громыко в письме к Г. Берёзкину от 15 июля 1966 года так отозвался на его статью о своём творчестве:

«Статью Вашу прочитал два-три раза. Есть и “шаблонное слово”, но без него не обойдёшься: благодарю, очень благодарю!

Я не помню тех замечаний, которые в своё время писались относительно моих произведений. Да и были они, насколько мне известно, короткие и довольно поверхностные. Ваша статья – как раз то, чего я долго ждал.

Вы окончательно разбросали «насыпь молчания», которая на протяжении более чем 30 лет поднялась над моей личностью белорусского писателя» (БГАМЛИ. Ф. 24, оп. 1, ед. хр. 26, л. 4).

Получал Г. Берёзкин полные приязни и «белорусского спасибо» почтовые карточки от Ларисы Гениюш. Были бы благодарны ему и Михась Чарот, и Алесь Дударь, и Моисей Кульбак, и Владимир Ходыко, и Юлий Таубин – если бы выжили… Поблагодарили бы его и поэты, погибшие на Второй мировой: Микола Сурначёв, Алесь Жаврук, Алексей Коршак, Леонид Гаврилов. Г. Берёзкин и сам тогда был на волоске от смерти: в декабре 1942 года под Сталинградом был тяжело ранен и обморожен, около полугода провёл в госпиталях. И, наверное, чувство единства с поколением, с которым Г. Берёзкину довелось делить судьбу, помогало ему лучше понимать поэтов и писателей, их мировоззрение, мысли, склонности, мотивации…

Г. Берёзкин (слева) в редакции газеты «Советское слово» (весна 1945 г.); в писательском доме отдыха в Королищевичах под Минском, 1966 г. (слева – Хаим Мальтинский и Борис Саченко)

Но даже столько пережив, критик не любил рассказывать о своих горестях и не написал ни одного полноценного автобиографического произведения. Осознавая это, понимаешь, какую ценность имеет короткий машинописный текст о, казалось бы, всего лишь одном официальном мероприятии, культурном торжестве под сталинским колпаком, свидетелем которого был молодой Г. Берёзкин (публикуется по: БГАМЛИ. Ф. 24, оп. 1, ед. хр. 23, лл. 1–2). Уже не как критик, а как хроникёр выступает он здесь. Лишь одна страница из огромной истории литературы… Но, прочитав её, понимаешь, как же быстро сменялись они, эти страницы, перелистываемые неустанным ветром времени…

* * *

Григорий Берёзкин

О минском поэтическом пленуме 1936 года

1936 год. Февраль. В Минске работает созванный по инициативе Горького Третий пленум Союза писателей СССР. И целую неделю город живёт поэзией, радостью встреч со знаменитыми, дотоле только по фамилиям известными поэтами: «Смотрите – Тихонов… А тот, коренастый, рядом с ним – не Тициан ли Табидзе?.. Девушки, Уткин! Какой красавец!» Гордость, любовь, восхищение…

Близость враждебного Запада всё время ощущалась на пленуме. Словно туча сгустилась над головами, когда Алексей Сурков зачитал строки из письма к нему Горького: «Перед нами неизбежность нападения врагов, перед нами небывалая по размаху война…»

С искренним уважением к белорусской литературе, с хорошим знанием её выступали многие известные русские писатели. С неожиданной стороны подошёл к белорусской литературе Николай Асеев, поэт, который через всю жизнь пронёс чрезвычайный интерес к первозданной языковой свежести народной песни, летописи, былины.

«Я с огромным волнением поднимаюсь на эту трибуну, – начал Асеев. – Я чувствую, что приехал не в гости, а к родным, в родную семью… Я узнаю в украинском, белорусском языках какие-то корни слов, что снились мне в детстве, какие-то забытые мной привычки того настоящего языка, на котором разговаривали народы, а не прослойка поэтической интеллигенции, в которой мы воспитывались». И далее — переход к творчеству одного белорусского поэта, со стихами которого Асеев познакомился в Минске: «Когда я читаю стихотворение Владимира Ходыко “Пры святле тваіх усмешак” (впервые опубликовано в журнале «Полымя рэвалюцыі» № 5, 1935 – В. Ж.), я слышу: в нём звучат какие-то возможности обновления моего языка новыми поэтическими средствами».

Борис Пастернак, выступая в прениях, говорил, что «всех ближе» за него «отволновался Асеев, когда он говорил о белорусской поэзии, о радости, которую приносит родство языков». И тут же Пастернак поблагодарил белорусских поэтов за то, что, как он сказал, они «такие настоящие».

Пленум тридцать шестого года и всё, что на нём говорилось о белорусской литературе, нельзя «вылущить» из своего времени со всеми его взлётами и противоречиями. Нет-нет, а из уст некоторых ораторов вылетала почти канонизированная в те годы «железно-социологическая» формула: «Дунин-Мартинкевич – поэт крепостничества», «Богушевич – провозвестник белорусской буржуазии», а то и формула ещё более зловещая и, для нынешнего уха, редкая по несправедливости: «Поэты-националисты и контрреволюционеры объединились в организации “Узвышша”»…

И всё же, несмотря на «формулы», для белорусской литературы имел большое значение сам факт, что её злободневные проблемы обсуждались на таком высоком форуме, – всесоюзном писательском пленуме.

Вокзал, поезд, флаги. Минск прощается с дорогими гостями, поэтами многих советских народов. Что там, за ближайшими перегонами времени? Работа, книги, широкие читательские аудитории. И тяжёлые, трагические испытания. И война… «Товарищ, мы будем вместе…»

1968 г.

* * *

Это – страница из блокнота Григория Берёзкина с заметками, сделанными во время чтения книги Алексея Кулаковского «Незабываемое эхо» (БГАМЛИ. Ф. 24, оп. 1, ед. хр. 25, л. 21). Книга вышла в 1956 г. – как раз тогда, когда Г. Берёзкин был окончательно реабилитирован и вернулся к активной литературной работе. Заметки свидетельствуют, что он пытливо знакомился не только непосредственно с книгами поэтов и прозаиков, но и с отзывами на них иных критиков: здесь есть, например, и выписки из рецензии Григория Шкрабы.

Перевёл с белорусского В. Р. по журналу «Маладосць», № 7, 2018

Опубликовано 05.08.2018  18:08

В. Эрлихман. Кукловод революции?

Для российского исторического журнала «Родина» пишет Вадим Эрлихман, кандидат исторических наук

Доктор Парвус – кукловод революции?

Большевики охотно пользовались его деньгами и талантом организатора, но и на пушечный выстрел не подпустили к власти

Загадка личности Парвуса во многом вызвана нехваткой источников — незадолго до смерти он сжег большую часть своего архива, а оставшиеся документы разбросаны по разным странам и малодоступны. Те, кто писал о нем, пользовались прежде всего книгой чешского эмигранта Збынека Земана и немца Винфрида Шарлау «Парвус — купец революции», изданной в 1964 году: пафос ее был направлен на обличение большевиков, будто бы совершивших переворот на деньги Германии при непосредственном участии Парвуса. Эти обвинения были подхвачены множеством авторов, от Солженицына до Александра Яковлева, которые сообща сделали из Парвуса зловещего кукловода русской революции…

А ведь многие выводы чешско-немецкого тандема весьма спорны. Воспоминания самого Парвуса, включенные в его книги, тоже полны противоречий и умолчаний. Правда, они как минимум проясняют особенности его яркого авантюрного характера. Вот как поэтично он описывает пожар, уничтоживший его родное местечко Березино близ Минска: «Я, маленький мальчик, ни о чем не подозревая, играл в углу своей комнаты. Вдруг я заметил, что оконные стекла окрасились в изумительный багровый цвет — мне это очень понравилось… Моя мать бежит по улице, я спешу за ней, крепко уцепившись за ее руку, спотыкаясь, ничего не понимая, в недоумении глядя на мечущихся вокруг людей» (1).

Потеряв в огне все имущество, семья уехала в Одессу, откуда был родом отец будущего революционера, слесарь-надомник Лейзер Гельфанд. Мальчика, родившегося 27 августа 1867 года, записали в метрику как Израиля Лазаревича, но позже он переименовал себя в Александра. В многоязычной и многокультурной Одессе начался его путь космополита, свободно говорящего на пяти языках и равнодушного к национальным и религиозным «предрассудкам». Позже, скитаясь по Европе, он спрашивал знакомых, где можно «приобрести Родину задешево», и в итоге выбрал Германию.

Но сформировала его русско-украинская культура, о чем Парвус вспоминал в изданной в 1918 году по-немецки книге «Борьба за правду»: «В моей памяти неразрывно сплелись в единое целое украинские песни и сказки и те небылицы, что я слышал от друзей отца из среднерусских губерний… Михайловский, Щедрин и Успенский сыграли важную роль в моем духовном развитии» (2).

Парвус прошел типичный путь русского гимназиста своего времени. Запрещенные книжки под партой, споры с учителями и даже «хождение в народ»: в 17 лет вместе с другом Шаргородским он устроился в слесарную мастерскую, пытаясь проповедовать рабочим революционные идеи. Видимо, опыт разочаровал его, поскольку в 19 лет он уехал в Швейцарию.

В советскую эпоху историки тщательно вымарывали имя Александра Гельфанда-Парвуса из своих трудов. Но его слоноподобная фигура выпирала отовсюду. И сегодня она вызывает не меньший интерес, чем сто лет назад, в марте 1915 года, когда был написан знаменитый «Меморандум Парвуса».

Александр Парвус и Роза Люксембург

КАРЛ, КЛАРА И ЗАСАЛЕННЫЙ «СЛОН»

Поступив (непонятно, на какие деньги) в Базельский университет, Парвус защитил у известного политэконома Бюхера докторскую диссертацию о работах Маркса. И с этим «пропуском» 24-летний борец за светлое будущее (как позже выяснится, в том числе и свое) пожаловал в штаб-квартиру Социал-демократической партии Германии в Берлине, где был принят весьма благосклонно. Ему симпатизировали и признанный теоретик партии Карл Каутский, и стойкая защитница женских прав Клара Цеткин, и ее молодая соратница Роза Люксембург. И не мудрено: «партайгеноссе» Парвус оказался душой компании; острослов и весельчак разбавлял беспрерывными шутками скучные партийные мероприятия.

Рано растолстев и облысев, он получил кличку Доктор Слон (кстати, именно от этого слова — Elefant — произошла его фамилия Гельфанд). Слоновий статус комично контрастировал с его партийным псевдонимом Парвус, что означает на латыни не только «маленький», но и «выскочка», «парвеню», коим и был всю свою жизнь Александр.

А еще он привлекал внимание ветхой, засаленной одеждой: эмигрант отчаянно нуждался, имея на попечении жену Татьяну Берман, привезенную из России, а потом и сына Евгения. В поисках заработка он писал на любые темы, сверкая остроумием и не стесняясь в выражениях. Нападки на прусских парламентариев привели к высылке пламенного публициста из Берлина в Дрезден, где он занялся обличением уже своих партийных товарищей — они плохо, на его взгляд, защищали интересы рабочих…

Август Бебель возмущался: «Он выставил ведущих деятелей партии на всеобщее обозрение почти что нагишом!» Надо ли говорить, что этим Парвус сильно подпортил свою партийную карьеру, и вскоре ему пришлось покинуть Дрезден.

Но главные его приключения были впереди.

ВПЕРЕДИ ЛЕНИНА И ТРОЦКОГО

Рассорившись с немецкими социалистами, Парвус обратился к русским. Вожди их радикального крыла Ленин, Мартов и Потресов как раз задумали в 1900 году выпускать за границей газету «Искра» и тайно переправлять ее в Россию. Парвус гостеприимно предложил им для этого свою мюнхенскую квартиру, получив взамен членство в редакции и право публикации собственных статей на первой полосе. В это же время с ним познакомился бежавший из ссылки Лев Троцкий, назвавший Парвуса «несомненно выдающейся марксистской фигурой» и в то же время отметивший: «В нем всегда было что-то сумасбродное и ненадежное».

А еще Троцкий (и не только он) заметил в новом знакомом неожиданную для революционера тягу к роскоши. Толстяк-жизнелюб ничтоже сумняшеся пускал деньги «Искры» на модные костюмы, дорогие рестораны и любовниц. Одна из них родила ему сына Леона (Льва), что стало причиной расставания Парвуса с женой. Но товарищи, стиснув зубы, терпели «аморалку» соратника, Доктор Слон был им необходим: обстановка в России быстро накалялась.

Справедливости ради надо заметить: гуляка Парвус успевал и теорию марксизма развивать. Когда царский режим начал «маленькую победоносную войну» с Японией, он опубликовал в «Искре» серию статей, утверждавших: война станет прологом революции. Именно в его сочинениях впервые были высказаны теория «перманентной революции», приписанная Троцкому, и идея о России как «слабом звене» капиталистического мира, откуда должна начаться мировая революция (позже эта мысль была отдана Ленину).

Александр Парвус, Лев Троцкий и Лев Дейч

ПОБЕГ ИЗ ССЫЛКИ

События 1905 года так обрадовали Парвуса, что он решил лично поруководить революционными массами. В октябре Доктор Слон вместе с Троцким приехал в охваченный волнениями Петербург, где энергичная парочка быстро создала Совет рабочих депутатов (во главе его для вида поставили социалиста «из народа» Хрусталева-Носаря). Попутно сподвижники арендовали заштатную «Русскую газету», быстро превратив ее в сверхпопулярное издание тиражом 500 тысяч. Парвуса в буквальном смысле носили на руках, несмотря на вес; в него влюблялись романтичные дамы, а социалистка Екатерина Громан поселилась у него, оставив мужа.

В декабре активность революционеров пресек арест, но благодаря своей известности Парвус вместо «столыпинского галстука» получил всего три года ссылки в Сибирь. Его сопровождал ветеран партии Лев Дейч, большой специалист по побегам; возле Красноярска они напоили конвойных, переоделись в крестьянскую одежду и сели на поезд, идущий на запад. Парвус вспоминал, что в вагоне третьего класса ему чуть не стало дурно от вони и грязи — тут бы он себя и выдал, но все обошлось.

В Москве он добыл у товарищей подложные документы и выехал в Германию. Немецкое правительство выдавало беглых революционеров русским властям, и Парвусу пришлось укрыться под именем Петера Кляйна. В этом качестве он помог своему другу, социалисту Хенишу, избраться в рейхстаг и благодаря ему нашел работу журналиста в Дортмунде, где одновременно писал красочные мемуары о революции и серьезную монографию о колониальной политике империализма.

Одиночество ему скрашивала Роза Люксембург, нашедшая в его объятиях утешение от поражения революции.

«НА ДНЕ» И НА ГРЕБНЕ УСПЕХА

В мирных условиях товарищи стали менее терпимо относиться к таким «шалостям» Парвуса, как присвоение партийных денег. В 1908 году разразился громкий скандал: Максим Горький обвинил Доктора Слона в растрате средств от немецкой постановки пьесы «На дне» — деньги должны были пойти в кассу партии большевиков. Узнав, что Парвус потратил 130 тысяч его кровных марок на путешествие в Италию с некой блондинкой, взбешенный Горький посоветовал немецким социалистам «хорошенько надрать уши» обманщику. Суд над Парвусом возглавили Бебель и Каутский; в итоге он был исключен из обеих партий, российской и германской. Симпатизировавший ему Карл Радек подытожил: «Этот страстный тип эпохи Ренессанса не мог вместиться в рамках спокойной германской социал-демократии… Ему нужно было или крупное дело, или новые ощущения»(3).

Опозоренный Парвус как в воду канул — и вынырнул только в 1910 году в Константинополе, где неожиданно стал советником недавно пришедшего к власти правительства младотурок. А вскоре — главным агентом по поставкам в страну продовольствия и оружия концерна Круппа. Есть разные версии, как пробился наверх международный авантюрист. Так или иначе, Парвус наконец разбогател, обзавелся роскошным особняком и гаремом красавиц, который возглавила приехавшая из России Екатерина Громан.

Но миллионера съедала скука — он тосковал по газетным боям и политическим интригам. Надо ли объяснять, почему начало Первой мировой войны Парвус встретил с энтузиазмом.

«Дорогой Ал. Ник! Ленин приехал и ждет меня у себя…» — письмо доктора Парвуса на бланке шикарного женевского отеля. А в других он и не останавливался.

20 СТРАНИЦ, КОТОРЫЕ ПОТРЯСЛИ МИР

В балканских газетах появилась статья Парвуса, как всегда эпатажная: «Торжество социализма может быть достигнуто только победой Германии над Россией, так как только Германия является носительницей высокой культуры…». Это не осталось незамеченным немцами: посол в Константинополе Курт фон Вагенгейм сообщал в Берлин, что «известный русский социалист д-р Парвус» может быть полезен, поскольку «с начала войны занимает явно прогерманскую позицию» (4). Что касается бывших товарищей доктора, они, разумеется, отозвались гневными отповедями. Троцкий в газете «Наше слово» написал «Некролог живому другу», завершив его словами: «Парвуса не существует. По Балканам шатается политический Фальстаф, который клевещет на своего двойника» (5).

В январе 1915 года Парвус напросился к немецкому послу на прием и заявил: победить Россию можно, только устроив в ней революцию и расколов на несколько государств. Фон Вагенгейм сообщил об этой встрече в Берлин, где инициатива «известного социалиста» вызвала большой интерес. И вскоре Парвус через Вену выехал в Берлин, где в марте представил в германский МИД записку на 20 страницах. С легкой руки ее первых публикаторов Земана и Шарлау она вошла в историю как «Меморандум Парвуса».

Парвус отмечал, что помощь должна достаться прежде всего большевикам: только они способны поднять массы на революцию. Такая оценка немногочисленной, загнанной в подполье партии, лидеры которой прозябали в эмиграции, — еще одно доказательство прозорливости Доктора Слона.

Парвус назвал и цену своего плана: пять миллионов марок. Немцы согласились только на миллион. Опытных дипломатов не впечатлили нарисованные Парвусом радужные картины; они подозревали, что он преследует свои интересы. И были правы: их целью было военное поражение России, его — всероссийская, а в конечном итоге мировая революция. Своему другу Хенишу он излагал мечту о «союзе прусских штыков и кулаков российских пролетариев». Завладев громадными ресурсами России, немцы должны были, по его плану, свергнуть кайзеровский режим и повести все человечество к бесклассовому счастью.

Возможно, Парвус обманывал и Хениша — да и был ли он искренен хоть с кем-нибудь?

Прежняя возлюбленная Парвуса, Роза Люксембург, с негодованием отвергла его предложение сотрудничать, как и другие видные социалисты.

РЕЙС ПЛОМБИРОВАННОГО ВАГОНА

Сначала он начал издавать в Мюнхене журнал с герценовским названием «Колокол» (Die Glocke). Потом отправился в нейтральный Копенгаген, где основал «Институт по изучению мировой войны». Верный своим привычкам, поселился в лучшем отеле и завел любовницу — некую Марию Шиллингер, которая позже родила ему сына Александра. Прежняя возлюбленная, Роза Люксембург, с негодованием отвергла его предложение сотрудничать, как и другие видные социалисты.

Конечно, главной целью Парвуса был Ленин, которого он соблазнял крупными суммами на революцию и даже ездил к нему в мае 1915 года в Цюрих — эта встреча живописно, но не слишком достоверно описана Солженицыным в «Красном колесе». На самом деле Ленин, по свидетельству Радека, без долгих объяснений указал гостю на дверь и заявил, что никаких общих дел у них быть не может. В статье «У последней черты» он писал о Парвусе: «В шести номерах его журнальчика нет ни единой честной мысли, ни одного серьезного довода, ни одной искренней статьи. Сплошная клоака немецкого шовинизма, прикрытая разухабисто намалеванной вывеской: во имя будто бы интересов русской революции!» (6)

И все-таки Александр Лазаревич дождался своего часа: в феврале 1917-го стихийные волнения в столице привели к падению царского режима. В образовавшийся политический вакуум устремились эмигранты со всех концов света. Но те, кто больше всего рвался в Россию — большевики, — оказались заперты в Швейцарии, посреди воюющей Европы. Ленин выходил из себя и говорил, что готов заключить сделку с самим дьяволом, чтобы оказаться в Петрограде.

Дьявол явился в лице Александра Парвуса. Он снова понадобился большевикам.

Парвус сумел убедить германского министра иностранных дел Брокдорфа: нужно ускорить и спонсировать приход большевиков к власти; марксисты уступят Германии все, что только можно. Граф в свою очередь вложил эту идею в голову начальника генштаба Эриха фон Людендорфа. Троцкий позже писал: «Со стороны Людендорфа это была авантюра, вытекавшая из тяжкого военного положения Германии. Людендорф говорил себе: Ленин опрокинет патриотов, а потом я задушу Ленина и его друзей…» (7)

Парвусу выделили еще пять миллионов марок, и он тут же начал через ленинского посредника Ганецкого переговоры с лидерами большевиков. Будущими пассажирами знаменитого «пломбированного вагона»…

Все они — 30 человек — подписали обещание не выходить из вагона и не общаться с немцами, но на всякий случай три из четырех дверей были опломбированы. 9 апреля вагон отправился в путь из Цюриха и почти без остановок добрался до станции Засниц, где пассажиры пересели на пароход и 13 апреля высадились в Швеции.

На пристани их встретил большевик Ганецкий, передавший просьбу Парвуса о встрече. Но Ленин отказался, отправив вместо себя Радека…

Считая Ленина недалеким догматиком и надеясь использовать его в своих целях, Парвус начисто проиграл ему борьбу за власть. Ильич использовал его идеи, его организационные способности, его деньги — и закрыл перед ним дверь российской политики. После Октябрьского переворота Парвус приехал в Стокгольм и попросил у большевистских эмиссаров разрешения приехать в Россию. Ленин не без удовольствия отказал, передав Парвусу, что запрещает ему появляться в России и что «революцию нельзя делать грязными руками».

На этом роль Доктора Слона в русской истории закончилась — тот, кто казался многим всемогущим кукловодом, сам оказался куклой.

«МИДАС НАОБОРОТ»

Революция в Германии все-таки случилась, и отданные в Бресте земли вернулись в Россию. Это пресекло на корню новый проект Парвуса: выпуск и распространение на оккупированной территории журналов и газет, разъясняющих политику немецкого правительства. Впрочем, выделенные на это 20 миллионов марок вкупе с доходами от прошлых предприятий позволили ему безбедно провести остаток жизни.

В 1918 году Александр Лазаревич купил виллу на берегу Цюрихского озера, но скоро швейцарские власти выдворили его как «агента большевиков». В итоге он поселился в Шваненвердере на озере Ванзее близ Берлина — по иронии судьбы там, где 22 года спустя нацисты приняли решение о поголовном уничтожении евреев…

Жизнь, проведенная так бурно, подходила к концу — он страдал от целого букета заболеваний, которые усугубил душевный кризис. В тоске он писал одному из друзей: «Окружающий мир полон ненависти… Вся эта мерзость угнетает меня прежде всего потому, что я оказался за бортом интеллектуальной жизни. Мне необходимы перемены, мне нужна жизнь, но вокруг я вижу лишь упадок и разложение» (8). В другой раз он самокритично назвал себя «Мидасом наоборот: все, к чему я прикасаюсь, превращается в дерьмо».

Разочарование в жизни, впрочем, не помешало ему по своей привычке обзавестись на новом месте новой любовницей. Это была молодая баварка, нанявшаяся к нему в секретарши; она родила Парвусу дочь Эльзу, а незадолго до смерти он женился на ней и завещал все свое имущество.

12 декабря 1924 года Александр Гельфанд-Парвус скончался от сердечного приступа. На прощании с ним в Вильмерсдорфском крематории собралось не больше 50 человек.

Старший сын Евгений, взявший псевдоним Гнедин, работал в то время в Наркомате иностранных дел СССР. Там же он был арестован в годы Большого террора, дожил до реабилитации и умер в 1983 году.

Другие родственники Парвуса бесследно сгинули в бурях ХХ века.

Многие до сих пор считают Доктора Слона одной из самых загадочных и могущественных личностей минувшего века, едва ли не главным виновником разрушения Российской империи и прихода большевиков. Но глупо думать, что такие дела по плечу одному человеку, будь он даже гением зла. Парвус был всего лишь одним из многих лилипутов, которые подталкивали падающего гиганта и радовались его падению, не задумываясь о том, сколько бед оно принесет их современникам и близким.

* * *

Примечания

  1. Земан З., Шарлау В. Парвус — купец революции. Нью-Йорк, 1991. С. 13—14.
  2. Там же. С. 16.
  3. Радек К. Силуэты: политические портреты. М., 1991. С. 251.
  4. Николаевский Б. И. Тайные страницы истории. М., 1995. С. 238.
  5. Яковлев А. Н. Сумерки. М. 2003. С. 114.
  6. Ленин В. И. Полн. собр. соч. Т. 27. С. 83.
  7. Троцкий Л. Д. Моя жизнь. М., 2001. С. 187.
  8. Земан З., Шарлау В. Указ. соч. С. 313.

ЛИЧНОЕ ДЕЛО ИЗРАИЛЯ (АЛЕКСАНДРА) ЛАЗАРЕВИЧА ГЕЛЬФАНДА (ПАРВУСА)

27 августа 1867 года — родился в местечке Березино близ Минска.

1884 год — устроился в Одессе в слесарную мастерскую, пытаясь проповедовать рабочим революционные идеи.

1886 год — уезжает в Швейцарию, где поступает в Базельский университет и защищает докторскую диссертацию о Марксе.

1891 год — первый визит в берлинскую штаб-квартиру Социал-демократической партии Германии; знакомство с Карлом Каутским и Кларой Цеткин; получил партийный псевдоним «Парвус» (по-латыни — «маленький», но и «выскочка»).

1900 год — участие в выпуске газеты «Искра» (Мюнхен); знакомство с Львом Троцким.

1904 год — первым развивает в своих статьях теорию «перманентной революции».

Октябрь 1905 года — приезд вместе с Троцким в охваченный волнениями Петербург; активное участие в создании Совета рабочих депутатов.

Декабрь 1905 года — побег из поезда на пути в сибирскую ссылку.

1908 год — обвинен Максимом Горьким в растрате 130 тысяч рублей из партийной кассы большевиков, вырученных от немецкой постановки пьесы «На дне»; исключение растратчика из партии.

1910 год — работает главным агентом по поставкам в Турцию продовольствия и оружия; разбогател, обзавелся роскошным особняком и гаремом красавиц.

9 марта 1915 года — представил в германский МИД записку на 20 страницах — план победы над Россией («Меморандум Парвуса»).

Май 1915 года — встреча в Цюрихе с Лениным.

Февраль 1917 года — организация транспортировки руководителей-большевиков из Швейцарии в Петроград («пломбированный вагон»).

Ноябрь 1917 года — Ленин запрещает Парвусу приезд в Россию: «Революцию нельзя делать грязными руками».

1918 год — купил виллу в Швейцарии, откуда выдворен как «агент большевиков»; переезд на озеро Ванзее близ Берлина.

12 декабря 1924 года — скончался от сердечного приступа.

Оригинал с бонусами

Опубликовано 05.11.2017  20:09

Хаім Нахман Бялік па-беларуску! / !ביאליק בבלארוסית

З карэспандэнтам belisrael.info гутарыць перакладчык, кандыдат філалагічных навук Лявон Баршчэўскі:

– Cерыя «Паэты планеты» ў прыватным выдавецтве Коласа набрала ход: за 13 месяцаў надрукаваныя 25 кніжак. Дзеля параўнання: серыя «Паэзія народаў свету» з поўнай дзяржаўнай падтрымкай і добрымі ганарарамі для перакладчыкаў, заснаваная ў 1971 годзе, пратрывала 23 гады і скончылася на 24-х кнігах.

Калі мы са Змітром Коласам былі ў Валянціны Барадулінай з чарговымі кніжкамі і падпісвалі чарговыя дамовы на правы, я запытаўся ў яе, ці не засталося пасля Рыгора Іванавіча якіх рукапісаў з Бяліка. Яна сказала, што рукапісы ёй не трапляліся, але потым я раптам натрапіў на кніжку Барадуліна «Толькі б яўрэі былі!..» (Мінск, 2011), якая свайго часу неяк міма мяне прайшла. Вось жа, я там знайшоў тыя яго пераклады і паглядзеў, што іх хапае фактычна на паўкніжкі нашага фармату. Адразу ўзнікла ідэя даперакласці – натуральна, з ідыша, бо з іўрыта перакладаць я не бяруся. Урэшце знайшоў у інтэрнэце тры кніжкі Бяліка на ідышы (Варшава, 1913; Берлін, 1922, і Агаё, 1935), ну і зрабіў «У горадзе разні» ды яшчэ некалькі вершаў літаральна за два тыдні.

Раней канкрэтна гэтую рэч я чытаў толькі ў перакладзе на расейскую з іўрыта Зэева Жабацінскага (там тэкст адрозніваецца ад варыянта на ідышы). А пераклад Льва Бярынскага з ідыша мне неяк не трапіўся.

Зазіраў я, аднак, у нямецкі пераклад, які таксама ёсць у Сеціве. Гэта было трэба, бо ў Бяліка іўрыцкіх словаў больш, як звычайна бывае. Іўрыцкі слоўнік мне ў сім-тым дапамог. Таксама зазіраў і ў слоўнік Астравуха, і ў пары выпадкаў – у слоўнічак Эстрайха.

* * *

Максім Горкі: «Адным з найбольш моцных вершаў Бяліка з’яўляецца для мяне “Сказ пра пагром” (іншая назва “У горадзе разні”belisrael.info), які бязлітасна карае ката і справядліва ахвяру, за яе пакорлівасць кату. Праз сэрца Бяліка прайшлі ўсе пакуты яго народа, і сэрца паэта глыбокае і гучнае, як вялікі звон».

  

Л. Баршчэўскі (1958 г. нар.) і Х. Н. Бялік (1873-1934), здымкі з “Вікіпедыі”.

 

Хаім Нахман Бялік

У горадзе разні

(אין שחיטה שטאָט)

 

Лязом халодным, цвёрдым сэрца навядзі
з трывалай сталі, чалавеча, і прыйдзі
на горад паглядзець разні – на свае вочы;
спыніся і далоні проста прыкладзі
да плота, да слупа, да брамы, да сцяны,
да бруку вуліцы, вядомай з даўніны,
дзе мозг застыў і чорным запяклася кроў
тваіх братоў – з іх горлаў і галоў.
Блукай там, дзе ў руінах ціхне жах,
праз выламаныя са сценаў дзверы,
паўз коміны разваленыя печаў,
праз кучы бітай цэглы пачарнелай;
вяселле ўчора там крывавае спраўлялі
агонь з жалезным ломам ашалела…
Ўзлезь праз гарышча ды на ўвесь у дзірках дах:
там ранаў чарната і немата навекі –
на тое ў свеце не! не вынайдзены лекі.
Ты вуліцамі пойдзеш, дзе наўкола – пер’е,
купацца будзеш ты ў той рэчцы белай –
што вынікам была мазольнай працы.
Па кучах пройдзеш раскіда́нага дабра –
зірні: а гэта ж жыцці, жыцці, жыцці,
разбураныя ўсе датла, дашчэнту!
Бяжыш ты, прабіраешся сярод руін
і бачыш: футры, мосенж, срэбра,
аркушы святое кнігі,
шоўк і атлас, падраны на кавалкі;
тфіліны[1] растаптаныя; дары да святаў;
пасцельная бялізна тут і там;
пергаменты, між іх – абрыўкі Торы;
святыя скруткі, белы ўбор тваёй душы…
Зірні, зірні: яны ў нагах тваіх віюцца
і ступакі твае цалуюць – з бруду –
і з тваіх ботаў абціраюць пыл.
Ты хочаш на святло і на паветра? –
Прэч, прэч! Бо неба высмее цябе,
і сонца промні-дзіды ў вочы сыпане;
акацый зелень яркая цябе акруціць
і пахам свежае крыві атруціць,
аскепкі шкла (іх безліч) стануць бліскаць –
не станчыш танец свой вар’яцкі ты й ні блізка.
Зірні: Бог даў табе рукою ўласнай
разню і веснавую квецень адначасна.
Цвіў сад, на небе сонца ярка ззяла,
разнік займаўся тым, што забіваў;
пабліскваў нож, са свежых ран цурком
сцякала кроў струменем залатым.
Ты ў двор бяжыш? Схавацца прагнеш? –
А дарма!
Там куча гною, і на ёй галовы ссеклі
адразу двум: і жыду, і яго сабаку ўчора,
а сёння свінні торкаюць лычамі целы,
з якіх, змяшаўшыся, ўжо кроў павыцякала.
Ды раніцаю пройдзе дождж і змые
яе ў канаву, і сплыве яна, як смецце,
і пра яе не ўспомняць на дасвецці,
і модлы не пачуюцца зямныя,
і зноўку будзе ўсё, як і раней было.
Назаўтра зноў зямлю залье святло
праменняў сонечных: яно з усходу
праб’ецца на світанні, як заўсёды:
не стане іншым з заўтрашняга дня,
і зноў наўкола запануе цішыня…
І ты, нібы вар’ят здзічэлы, на гарышча
палезеш, каб пабыць у цемры там.
Ты чуеш? калываецца там жах смяротны
і крыламі халоднымі ды чорнымі махае,
і халаднеюць валасы да каранёў твае…
І тут і там глядзяць са шчылін вочы –
ты мноства позіркаў нямых убачыш
святых пакутнікаў, ні ў чым не вінаватых
і непрыкаяных вандроўных душаў,
што тоўпяцца цяпер там у кутах
спалохана, застылыя ад страху.
Зірні: тут секанула вострая сякера,
а вось сюды яны прыйшлі, і ў іхніх зрэнках
адбіліся начы пячатка, што навечна
засведчыла канец такі раптоўны,
жах, перад самай смерцю перажыты,
жыцця самотнага і скрушнага праклён.
І, дрыжучы, як галубы перад забойствам,
яны ўсё туляцца бліжэй да даху
і немы позірк у цябе ўцінаюць,
з дакорам прамаўляючы пытанне,
што не было пачутае на небе
(і ўжо не будзе там яно пачутым):
“За што? За што?” І яшчэ раз: “За што?”

 

Ўсе вочы ты прагледзеў: дзе ж нябёсы? –
Маўклівы дах, і чорны колер гонты,
і больш нічога… хіба павучок зялёны –
ў яго спытай: ён бачыў, ён быў сведкам
таго, што на гарышчы адбылося.
Хай ён табе раскажа пра масакру –
пра ўзрэзаны жывот, набіты пер’ем;
пра ўбіты цвік у ноздру, малаток – у чэрап;
пра целы, што вісяць на бэльках проста,
як гусі пасля бойні, шыі – долу;
пра немаўля забітае: у роце цыцка
рассечанай надвое, мёртвай маці;
пра іншае дзіця, што з крыкам “ма…”
так і сканала… Ты пачуеш там
і больш яшчэ расповедаў жахлівых,
што твой свідруюць мозг і разбураюць клёк,
і забіваюць у табе душу навекі.
Ты душыш рык, амаль нястрымны, ў сваім горле,
злятаеш долу і на вуліцу бяжыш –
і зноў перад табой свет звыклы і нявінны,
і сонца зноўку бессаромна ззяе
і залатое кідае праменне
на дзверы, на парогі, на свінню…

 

Ты ж не спыняйся, зноў святло пакінь,
у чорныя спусціся сутарэнні,
ў сталёвае ўгрызіся сэрца праз свой боль.
Зірні: там неабрэзаная свалата
глуміла чысціню дачок твайго народа:
па дзесяць на адну, па дзесяць на адну… матуляў
пры дочках і дачок у матак на вачах, перш чым
іх забіваць; падчас забойстваў і пасля іх…
Сын чалавечы, дакраніся да крывавых плям,
да іншых плям на тых падушках, дзе
з сякерай вырадак (а кроў яшчэ цякла)
навальваўся на цела нежывое…
Зірні, сын чалавечы: там вунь, у куце,
за бочкамі й за скрынямі – без дыхання
ляжалі жаніхі, бацькі, сыны з братамі
і курчы бачылі святых і чыстых целаў,
што плавалі ў ванітах і крыві,
калі мярзотнікі дабілі іх жалезам –
ды, ўбачыўшы ўсё гэта, прамаўчалі,
сабе не павыколвалі вачэй,
галоваў не разбілі і не звар’яцелі!
А можа кожны з іх шаптаў сабе
ціхутка, паўзмярцвелымі губамі:
“О Божа, здзейсні цуд: так, каб яны аслеплі
і каб не ўбачылі мяне, твайго слугу…”
Пазней, калі якая ачуняць яшчэ змагла
і, брыдкая сама сабе і Богу, й людзям,
вярнуцца да няўцешнага жыцця,
мужчыны тыя выпаўзалі на паверхню
і беглі ў сінагогу, каб падзячыць Богу
і ў равіна пакорліва спытацца:
ці з ёю жыць далей яму магчыма?

 

Сын чалавечы, выйдзі! Пойдзем у свінарнік:
там схованка была, наўпрост у кучы гною.
Зірні туды: нашчадкі Хасманеяў,
унукі родныя пакутнікаў спрадвечных,
аж трыццаць чалавек там, у смуроднай яме,
хаваліся ў той дзень пагрому ў гноі,
славутым гэтак робячы Маё імя.
Разбегшыся, як мышы, і зашыўшыся, як блохі,
падохлі, як сабакі. Сын прыйшоў на золку
і ў гноі ўбачыў бацькаў труп. Не плач,
нашто ты твар хаваеш у далоні? –
Заскрыгачы зубамі й ад пакут сканай!

 

Сыдзі з пагорка: сад там зелянее,
а ў садзе мёртвы хлеў стаіць самотна,
дзе спяць на целах тых ахвяр няшчасных
вампіры дзікія, упітыя крывёю;
зірні: ў хляве гара разбітых колаў,
запэцканых крывёй, шматкамі мозгу;
іх спіцы ўгору цягнуцца, як пальцы –
да шыі выбранай сабе ахвяры.
На вечар прычакай: калі з крывавым бляскам
на захадзе сыходзіць сонца будзе,
ты ціха прабярыся ў гэты хлеў,
каб дзікі жах напоўніцу ўсвядоміць!
Жах, жах – ён у паветры тут лунае,
на сценах ён адбіўся, ўгнездаваўся ў цішы…
Т-с-с! Як бы ў рух прыводзіць колы нехта –
у сутаргах дрыжаць кавалкі целаў;
яны ў агоніі, ў крывавай мешаніне
варушацца… хрыпенне ў горле… ўздыхі…
апошні ўздых таго, хто недабіты…
зубоўны скрыгат… здушаныя крыкі –
ўсё гэта чуецца з-пад рэшткаў колаў,
з-пад спіцаў, з-пад пагнутых абадоў –
і прабіваецца праз шчыліны, праз дзіркі,
і замірае, павісаючы ў паветры:
нібы ўгары – вясельны чорны балдахін.
Боль, немы боль і смутак невымоўны,
пакутаў трапятанне… Ціха! Ціха!
Тут нехта ёсць яшчэ з табою побач:
наўслеп, навобмацак блукае ў цемры,
заглыблены ў прадонне смутку, скрухі;
сухія дзве рукі ён выстаўляе ў чарнату,
ў пустэчу, поўную нямога страху;
намацвае ўсляпую цемрадзь – і не можа
знайсці сваёй жалобе й скрусе выйсця.
Ён гэта, сам ён – Болю Дух вялікі,
які тут у вязніцы зачыніўся,
сябе бязлітасна, свядома асудзіўшы
на вечныя й бязмоўныя пакуты.
І нехта вакол вас у тым хляве лунае
няўлоўным ценем, і няма яму спакою:
сабе прытулку ён ніяк не знойдзе –
у выглядзе натомленай, да смерці
знямоглай чорнай Боскае Праявы.
Парвіся, сэрца! Хоча – і не можа плакаць
яна; і не крычыць – адно маўчыць
і ўпотай душыцца слязьмі сваімі,
і крыламі пакутнікаў тых ахінае,
і, нізка апусціўшы голаў, слёзы
бязмоўныя ўвесь час ліе, ліе па іх.

……………………………………………..

Т-с-с, ціхенька прайдзі і дзверы зачыні –
застанься з ёю тут, пабудзь сам-насам;
няхай душу тваю навечна ўспояць
яе пякельныя, нячутныя пакуты.
Калі аднойчы хоць яны ў табе замруць,
крані іх – ажывуць ізноў і загавораць.
Ты ў абярэмак іх бяры, нясі па свеце ўсім,
у найдалейшыя куточкі занясі;
імя ім пашукай, ды не знайдзі ніколі.

 

А зараз выйдзі з горада, так, незаўважна…
На могілкі свае скіруй памалу крокі,
да свежых тых пакутніцкіх магіл,
і там спыніся, у жалобе веі змруж –
і спруцяней, і валуном зрабіся:
зайсціся мусіць плачам тваё сэрца,
а вока – быць сухім, як у пустэльні камень;
табе крычаць захочацца, ўзрываць магілы,
раўці, як бык звязаны, у разніцы –
але, як помнік, ты застынеш моўчкі…
Ідзі, зірні на іх: пакутнікі ляжаць,
зарэзаныя, акурат цяляты.
Ў цябе не будзе слёз ці словаў пахвалы.
Смяротныя парэшткі, Я сюды прыйшоў
прасіць, каб даравалі вы Мне – то даруйце;
даруйце й Богу вашаму, пакрыўджаныя лёсам;
даруйце Мне за ваша горкае жыццё,
за смерць, яшчэ больш горкую ў разы!
Калі вы заўтра Мне пастукаеце ў дзверы
і плату будзеце з Мяне патрабаваць,
Я адчыню, скажу: “Ўваходзьце! Паглядзіце:
ў Мяне няма нічога. Вам дабраславенне
ад Бога – больш нічога я не маю.
Зусім збяднелы Я – такі, як і ўсе вы.
І боль, і смутак усяму сусвету!
Хай неба ўсё заходзіцца ад жалю!
Пакладзены ахвяры гэткія – й дарэмна!
Вось так, жылі дарэмна й так сканалі –
ніхто не ведае: навошта? І дзеля каго?
Аблокамі атулена, заўсёды плакаць
ад сораму Мая Праява будзе;
і ноч за ноччу Я з нябёсаў стану
паўсюдна на магілах вас аплакваць.
Агромністая ганьба, велізарны боль
Што большае? – скажы, сын чалавечы.
Не! Лепш маўчы: пабудзь маўклівым сведкам,
які ў галечы тут Мяне заспеў
і Маю беднасць і жалобу ўбачыў.
А як вяртацца будзе, чалавечы сыне,
з сабой вазьмі часцінку Майго смутку,
з атрутным гневам ты яго перамяшай
і надзялі тых, хто жывым застаўся трупам.

 

Вяртацца будзеш ты – кінь на травіцу позірк:
яна, вясновай свежасці пасланка, сэрца
тваё запоўніць і ў вачах тваіх абудзіць
жаданне палкае паўнейшага жыцця –
магільная трава і пахне смерцю, чалавеча.
Ты вырві жмут, за спіну кінь, скажы,
ды толькі перад тым заплюшчы вочы:
“Народ мой – то сарваная трава. Ці можа
сарванае жыць, існаваць далей?”
І больш не азірайся, а спяшайся прэч,
да тых, хто выжыў: сёння свята посту –
да іх у сінагогу йдзі. Там кінься
наўпрост у полымнае мора слёз.
Ты чуеш стогны? жудасныя плачы? –
З ратоў растуленых, са сціснутых зубоў
яны злятаюць тысячай жывых кавалкаў;
яны ўсе перамешваюцца, каб урэшце
ў адзін працяглы й страшны зліцца лямант,
што, нібы хворая істота, скача ўверсе
паўзверх галоваў, што глядзяць на кроквы,
паўзверх абліччаў, скрыўленых ад болю… Жах!

Жах! Мароз цябе дзярэ па скуры.
Народ так стогне той, што перад сконам,
чыя душа ўжо стала попелам і дымам,
а сэрца ператворанае ў пустку.
Ані травінкі гневу! ні зярнятка помсты
У грудзі б’юць яны – ты чуеш? – “Мы грашылі”,
Мяне благаюць, каб Я адпусціў грахі.
Ці ж можа цень перад сцяной быць грэшным?
разбіты аскалёпак саграшыць ці нежывы чарвяк?
Чаго яны выпрошваюць і цягнуць рукі?
Дзе той кулак, грымотная навала,
што помсціць будзе за людскія пакаленні,
звядзе пад корань свет, нябёс скляпенне зрыне
і перакуліць Мой спрадвечны трон?!

…………………………………………………….

Паслухай, чалавечы сын! Хазан[2]
там роспачна з амбона лямантуе:
“Пашлі заступніцтва нам, Божа, за ахвяры,
за праведнікаў, за старых пабожных,
за немаўлят, за ўсіх дзяцей малых!”
І разам з ім натоўп залямантуе хорам –
так што муры й калоны ў сінагозе,
ўтуруючы, ад жаху задрыжаць…
Тады зраблюся я бязлітасным і жорсткім,
каб болей ты перада мной не плакаў!
Калі з твайго нутра прарвацца схоча лямант,
я з рота вырвацца яму не дам.
Ты, як яны, на ліха больш не наракай:
хай яно будзе жыць у пакаленнях.
Пакінь нявыплаканымі дарэшты слёзы,
глыбока ў сэрцы замуруй іх, збудаваўшы
з нянавісці і гневу там цвярдыню.
Там выгадуй іх, як змяю ў гняздзе;
каб потым жа з яе смактаць атруту,
быць вечна ненаедным і сасмяглым.
І, калі прыйдзе страшны дзень Адплаты,
ты сэрца ўскрый сваё і выпусці змяю
пусці яе, нібы атрутную стралу,
смяротную – наўпрост туды, туды,
у гушчу свайго ўласнага народа…

 

Сын чалавечы, заўтра выйдзі з дому,
убач на вуліцы кірмаш жывое масы;
паўмёртвыя наўкола людзічарвякі,
сагнутыя і згорбленыя спіны,
у лахманах нікчэмных скура й косці;
і дзеці скурчаныя, і жанчыны,
замучаныя, ссохлыя дарэшты,
як пудзілы; і плоймы мух наўкола…
Яны паўсюды: ля дзвярэй, ля брамаў
і на парогах кожнага будынка;
спрактыкаваныя, у жабраванні, жэсты;
ў струпах і гнойных ранах рукі, целы…
Ўсе моляць: ах, падайце нам хоць штосьці! –
да вокнаў позіркі пустыя скіраваўшы,
нібы прагнаныя гаспадаром сабакі.
За рану – грошык, грошык; за дачку,
ахвяру гвалту, – грошык, грошык, грошык…
За бацьку пажылога – грошык, грошык,
і за пакуты хлопца-жаніха…

 

Ідзіце з торбамі, ўсе пабірушкі-жабракі,
на могілкі! Выкопвайце там косці
пакутнікаў, зграбайце іх у торбы
даверху – кожны ў торбу сам сабе!
І рушце ў свет шырокі: з места і да места,
дзе толькі ёсць кірмаш, з сабой іх валачыце,
і ля чужых высокіх вокнаў гуртам
жабрацкі спеў заводзьце і заводзьце…
вымольвайце ціхенька й па-махлярску
сабе падачкі косткамі і плоццю.

………………………………………………..

Ну й досыць! Уцякай навечна, чалавеча,
у дзікую пустэльню – й вар’яцей памалу!
Парві душу на тысячу кавалкаў
і кінь яе шакалам проста ў ногі!
Сляза твая пральецца на гарачы камень,
а крык твой паглыне раз’юшаны ўраган.

1904

З ідыша пераклаў Лявон Баршчэўскі

[1] Амулет-рэліквія, якую навязваюць на левую руку і лоб.

[2] Кантар, пасланец грамады ў сінагозе, якому даверана малітва ад імя грамады.

Апублiкавана 02.08.2017  18:39