Tag Archives: Сергей Шупа

Инесса Ганкина. Страхи и надежды двадцатого года (5)

Заметки интеллигента

Про революцию и культуру, или Что важнее хлеба (начало)

Этот материал будет посвящен главной теме моей жизни, ведь еще в молодости я подозревала, что человеческое существование не может ограничиваться кругом материальных потребностей, и с годами это мое убеждение только упрочилось… Сегодня речь пойдет о культуре в широком понимании этого слова, ибо именно способность создавать и воспринимать культуру является главным отличием человека от животных. Для составления этого культурного обзора я достаточно активно «побегала» по родному городу, побывала на выставках и уличных концертах, а главное – поговорила с экспертами. Их голоса вы «услышите» в этом материале.

Итак, знакомьтесь: Юрий Абдурахманов (Ю. А.) – директор фонда «Наследие и время»; Андрей Ходанович (А. Х.) – поэт, переводчик, член Рады Белорусского ПЕН-центра; Михаил Баранчик (М. Б.) – поэт, председатель минского отделения литературного союза «Полоцкая ветвь»; Людмила Дунец (Л. Д.) – поэт; Ирина Коваль (И. К.) – библиотекарь, экскурсовод; Вероника Фомина (В. Ф.) – актриса и организатор кукольного театра «Лямцевая батлейка»; Андру́сь, или Андрей Такинда́нг (А. Т.) — белорусский музыкант, поэт, телеведущий. Это разные люди, и степень их вовлеченности в актуальные политические процессы тоже очень разная. Сегодня, в январе 2021 г., когда уже видно, что массовое протестное движение в Беларуси либо схлынуло до весны, либо примет какие-то другие формы, важно осознать, что же происходило осенью в культурном пространстве страны.

Выставочная деятельность. Осенний период – это традиционный сезон выставочной активности, когда музеи и галереи наперебой приглашают на разнообразные культурные мероприятия. Эта осень и начало зимы не стали исключением… Однако все эти выставки проходили не в безвоздушном пространстве, а на фоне то затихающей, то не на шутку разгулявшейся эпидемии, а также невероятной уличной активности, которая породила свои художественные формы: от вывешивания на окна соответствующей символики до флешмобов; от снеговиков «неправильной раскраски», с которыми с разной степенью успешности сражаются работники коммунальных служб, до бесконечных граффити. В качестве иллюстрации можете оценить сделанные автором статьи осенние фотографии, на которых внимательный читатель сразу увидит следы информационной войны и обвинения сторонников перемен в фашизме.

 

Сейчас я предлагаю покинуть шумные улицы и переместиться в музейные и галерейные пространства. Начнем, пожалуй, с музея истории белорусской литературы, который находится немного в стороне от протоптанной дороги музейного Минска, включающей музей Великой Отечественной войны, исторический и художественный музеи.

Что можно увидеть в «скучном» литературном музее? Первое, что меня подкупило – улыбающиеся доброжелательные смотрители и доверие к посетителям. А сейчас пробежимся по экспозиции, сделанной на высоком художественном уровне. Начнем с основной части, где в витринах расположились портреты писателей и, естественно, их книги. Ничего особенного, скажете Вы, но с учетом непростой политической ситуации меня очень порадовал не политизированный, а научный подход к созданию экспозиции. Самое большое эмоциональное впечатление производит кабинет писателя с реальными книгами, пишущей машинкой, настольной лампой и другими приметами времени, а также личные вещи знаковых фигур белорусской литературы.

Из пространства постоянной экспозиции переместимся на первый этаж, где расположились временные выставки. Прямо в фойе нас встретила небольшая, но уникальная выставка, посвященная роду Костровицких. Именно эту фамилию носила мать поэта Гийома Апполинера Анжелика, чье родовое имение находилось вблизи Новогрудка, а ее сына, знаменитого французского поэта ХХ века, знает весь цивилизованный мир. Интересно было проследить историю этого рода, разбросанного по всему земному шару.

Очень кстати пришлась и фотозона с ностальгическими элементами материальной культуры.

Одной из проблем современной Беларуси является статус белорусского языка, и речь тут не только об официальном употреблении, а о реальном его использовании в бытовом, в том числе семейном общении. Многими учениками столицы белорусский язык воспринимается как еще один иностранный. В этой связи прекрасно оформленная временная выставка «Мова хаты» может стать первым мостиком в родную мову. Ее зоны от бытовых явлений до сакрального пространства, оформленные прекрасными этнографическими предметами и текстами белорусских авторов, оптимально сочетают изобразительный и текстовой материал.

Вишенкой на торте в музее белорусской литературы стала экспозиция, посвященная жизни и творчеству братьев Гримм, приехавшая в Беларусь из Германии. Виды немецких городов, книжные иллюстрации и многое другое вызвали почти непреодолимое желание либо вернуться в детство, либо сесть в поезд и немедленно уехать в путешествие по Германии. Но пандемическая реальность и закрытые границы вернули меня из мира мечты в реальность. К сожалению, еще больше в белорусскую реальность возвращает постоянный поток новостей. Чтобы долго не пересказывать, лучше воспользоваться прямой цитатой: «Міхаіл Рыбакоў, дырэктар Музея гісторыі беларускай літаратуры, звольнены. Пасля падзей 9-11 жніўня большасць супрацоўнікаў музея зрабілі фота з надпісам “мы супраць гвалту”, якое размясцілі ў суполках музея і ў сацсетках. Сам Міхаіл таксама адкрыта выказваў сваю пазіцыю».

А вот история про директора могилевского музея:

«Директора Музея истории Могилёва Алексея Батюкова уволили с должности за подписание открытого письма против насилия и за отставку Лукашенко.

«Смешно было — вручили [уведомление] и спрашивают: «Ну, а что вы у нас не спрашиваете? [о причинах]». Я говорю: «А что спрашивать? Всё понятно». Так и решили», — рассказывает Батюков.

За почти 10 лет руководства музеем Батюкову удалось пополнить коллекцию музея ценными артефактами, среди которых — Статут Великого княжества Литовского. И это без какой-либо поддержки».

Так государство благодарит за профессиональную деятельность. Однако моя цель – это культурный обзор, поэтому предлагаю заглянуть еще в одно выставочное пространство.

Очень люблю знакомить читателей с событиями и людьми, которые не находятся у всех на слуху, но при этом спокойно и достойно уже много лет занимаются своей профессиональной деятельностью Речь пойдет о двух художниках-графиках, Ольге Крупенковой и Татьяне Сиплевич, чья совместная выставка «LITHO graphics exlibris» прошла осенью этого года в одной из минских галерей.

Вы спросите: «Мало ли выставок чуть ли не каждую неделю открывается в Минске?» Уникальность выставки заключается в самом экслибрисе, который изначально был просто штампом с именем владельца, а на сегодняшний день превратился в произведение печатной графики и предмет коллекционирования. Ольга и Татьяна работают в технике литографии, на сегодняшний день их экслибрисы хранятся у коллекционеров в 25 странах. Экслибрисы имеют традиционные темы, одна из них – «Адам и Ева». Тема как можно догадаться из разряда вечных, но читатели могут сами убедиться, насколько по-разному она решена у Ольги и Татьяны.

Иллюстрации Ольги Крупенковой

и Татьяны Сиплевич

Возможно, вас немного смутит эротизм изображения, но это одна из давних традиций экслибриса. Хочу также заметить, что формат этих работ может быть очень небольшим, что заставляет внимательно всматриваться в детали и по достоинству оценить уровень мастерства автора. Призываю читателя рассмотреть элементы орнамента и другие детали изображения, передающие бесконечную красоту божьего мира. Представляете, как повезло посетителям выставки, которые смогли увидеть 140 работ (по 70 каждой участницы) с разнообразием тем, сюжетов, колористической гаммой, символическим рядом и особенностями авторской манеры?

Стоит несколько слов сказать о творческих биографиях художниц, тем более что сама выставка имела отчасти юбилейный характер, будучи приуроченной к 50-летию их обеих. Начнем с Ольги Крупенковой. Итак, знакомьтесь: старший преподаватель кафедры рисунка, акварели и скульптуры архитектурного факультета Белорусского Национального Технического Университета, автор 11 персональных выставок, лауреат и дипломант престижных международных и национальных конкурсов (Республика Беларусь, Россия, Испания, Польша, Финляндия). Работы Ольги хранятся в музеях Беларуси, Бельгии, Венгрии, Польши, России, США, Хорватии, Швеции и Японии.

В той же степени насыщенна и разнообразна творческая биография Татьяны Сиплевич. Она включает работу в анимационной студии, издательствах, белорусской Академии искусств и, конечно, активную выставочную деятельность. Татьяна – лауреат и дипломант международных выставок в Беларуси, Испании и России, ее работы хранятся в музеях Беларуси, Бельгии, Польши, Румынии и Швеции, а также в частных коллекциях 15 стран. Татьяна – прекрасный преподаватель, доказательством чего является ее участие в Международной детской олимпиаде по искусству в США (Вашингтон, 2007 г.) в качестве преподавателя, подготовившего белорусского призера Олимпиады.

Безусловно, хоть в какой-то степени передать атмосферу выставки могут только репортажные фотографии. Смотрите, завидуйте…

Ольга Крупенкова (слева) и Татьяна Сиплевич

Инесса Ганкина                                          журналист Тамара Вятская

Выставочная активность в стране продолжается. В частности, недавно открылись три выставки, непосредственно связанные с еврейским культурным наследием. Одна из них, под символическим названием «Другое нараджэнне», – реконструкция еврейской коллекции Беларускага дзяржаўнага музея 1920–30-х гг. (Национальный исторический музей, Минск), вторая – «ТУТЭЙШЫ ІЕРУСАЛІМ» из частной коллекции Игоря Сурмачевского (Художественная галерея Михаила Савицкого, Минск) и, наконец, третья – «Прощай, местечко» Юрия Крупенкова (Музей В.К. Бялыницкого-Бирули, Могилёв). О творчестве Ю. Крупенкова вы можете подробно прочесть здесь, в материале 2020 г., а об остальных выставках, возможно, удастся сделать отдельный обзор.

Закончить фрагментарный анализ выставочной жизни страны хочется мнением эксперта. Своими тревогами и проблемами делится Юрий Абдурахманов. Вам предлагается запись разговора, состоявшегося в октябре 2020 года.

Инесса Ганкина: Как чувствует себя менеджер культурных проектов, т. е. Вы, в сегодняшней Беларуси?

Юрий Абдурахманов: Сложно он себя чувствует. Во-первых, невозможно не учитывать политическую ситуацию в стране. Очень трудно думать о каких-то новых проектах, когда на улицы выходят тысячи протестующих против насилия и обмана людей. И в то же время мы не имеем права забросить всё, что планировалось, ведь мы делаем нашу работу для нашей страны, хотя и звучит это довольно пафосно.

Свои коррективы вносит и пандемия коронавируса, которая игнорирует уверения властей в том, что у нас всё не так страшно. И, конечно, большой удар для таких небольших организаций, как «Наследие и время» – абсолютное прекращение финансовой помощи со стороны меценатов (за всё время своего существования мы ни разу не получили ни копейки от государства).

И. Г.: Отчитайтесь кратенько, что удалось сделать за полгода со дня нашей встречи и что в загашнике, т.е. в творческих планах?

Ю. А.: В последние шесть месяцев я плотно сел за разбор собранных в архивах разных стран материалов. Опубликована статья о Царфине в литовском научном журнале, подготовлен и опубликован обширный материал о художниках Парижской школы в «Комсомольской правде», вышел в свет перевод воспоминаний Царфина о Сутине с моими комментариями и статьей о Царфине, подготовлена и проведена выставка Ю. Крупенкова в Мирском замке, сейчас проходит выставка «Тихая мелодия наших местечек» в Гродненском музее истории религии. Помогаю Червенскому краеведческому музею создать экспозицию о Сутине и Царфине. Есть планы создания онлайн-лекций и экскурсий по Смиловичам и музеям Сутина и Монюшко. Готовим концепцию музея Ибрагима Канапацкого в Смиловичах. В процессе – работа над книгой о Парижской школе, подготовка выставки Андрея Духовникова (Витебск) в Минске.

И. Г.: И третий вопрос. Как по вашим ощущениям – интерес к культурным проектам со стороны обычных людей вырос или упал?

Ю. А.: Интерес к культурным проектам вообще и к искусству в частности, конечно же, снизился по понятным причинам, но в последние недели я вижу значительный рост, люди опять потянулись к духовному. Увы, отсутствие средств не позволяет нам сейчас запустить масштабные проекты (хотелось бы побольше поработать с детьми и молодежью в Смиловичах). Время покажет, нужна ли наша деятельность, востребованы ли наши знания и опыт.

Мнение эксперта позволяет нам подвести некоторый итог вышесказанному и заметить, что все совсем непросто с реализацией выставочных и музейных проектов в Беларуси. Тем более вызывает недоумение стремление власти избавляться от профессионалов, т.е. увольнять людей за высказанную политическую позицию. Про арестованную и спрятанную от людей коллекцию шедевров даже и говорить не хочется. Не зря «Ева» Хаима Сутина стала одним из символов сторонников перемен.

Литература. Про современную литературу и людей, которые активно в ней работают, можно написать множество развернутых обзоров и даже книг, но я решила пойти другим путем и просто дать слово трем авторам. Нюансы и оттенки смысла станут ясны из интервью, которые брались в октябре, когда культурные мероприятия проводились фактически во всех районах Минска, в т. ч. и на ступеньках учебных заведений. Очень важно, что читатели сумеют хоть чуть-чуть прикоснуться к творчеству моих собеседников. Итак, знакомьтесь: Андрэй Хадановіч (Андрей Ходанович) – поэт, переводчик, член рады Белорусского ПЕН-центра.

И. Г.: Почему Вам важно выступать сейчас перед активными гражданами страны?

А. Х.: Бо ў нашай краіне адбываюцца актыўныя змены, людзі абуджаюцца, праяўляюць нечуваную раней салідарнасць, паўстае грамадзянская супольнасць. Людзі пачынаюць самаарганізоўвацца на ўзроўні мікрараёнаў, вуліц і двароў. Многія жыхары шматпавярховак упершыню знаёмяцца з суседзямі. Трэба падтрымаць гэты рух. Прыходзіць і дапамагаць, чым можаш. У маім выпадку – чытаць вершы і спяваць песні. Тым больш, што ў мяне шмат песень пратэсту.

И. Г.: Как Вы видите будущее Беларуси? Что для Вас самое главное?

А. Х.: Для мяне важнае сённяшняе жаданне амаль усіх дабіцца справядлівасці і пераменаў, стварыць сітуацыю, калі ў нас будзе працаваць закон, быць свабоднымі і захаваць незалежнасць. А яшчэ мяне ўражвае цеплыня адносінаў між людзьмі. Гэта хацелася б захаваць найперш – свабоду, незалежнасць і чалавечнасць.

И. Г.: Вы очень настойчиво и серьезно занимались переводами стихов Мойше Кульбака. Что Вам дал этот опыт как поэту и человеку?

А. Х.: Кульбак, як на мяне, геніяльны і па-ранейшаму трохі недаацэнены ў нас пісьменнік. Калі яго проза, дзякуючы Сяргею Шупу ды іншым перакладчыкам, паступова прыходзіць да нашага чытача, то адкрыццё неймавернага паэта – яшчэ наперадзе. І мне вельмі прыемна, што магу ў гэтым паўдзельнічаць. Тут яшчэ пытанні памяці і ідэнтычнасці. Важна, каб сучасныя беларусы ўяўлялі часы Беларусі шматмоўнай і шматкультурнай, з нашымі яўрэямі і ідыш як адной з дзяржаўных моваў. Спадзяюся, гэта зробіць нас сённяшніх больш адкрытымі і талерантнымі.

Сейчас самое время прочесть переводы Кульбака. Любезный Андрей прислал их великое множество, но для формирования здорового читательского аппетита предложу здесь три, некоторые можно найти в соответствующих изданиях, а остальные ждут и, уверена, дождутся публикации.

Вялля і Нёман

(Di Vilje un der Njeman)

У ноч, калі месяц з нябёсаў — як срэбная зліва,

З’яўляецца з Нёмана постаць літоўскага воя,

А побач з Вяллі выплывае дзяўчына шчасліва —

Вейкі даўгія, а кудзеры зблытаны з мокрай травою.

Крочыць нясмела, ды больш не хаваецца ў хвалі…

І Нёман імкне напярэймы — абняць яе цела тугое,

Цалуе ў зялёныя вочы, што шчасцем блішчаць і тугою,

А потым адносіць на дно ў крышталёвыя сінія залі…

Месячная ноч

(A levone-naxt)

Праз ноч Царыца Саўская плыве

І працінае неба позірк боскі

Ў халодным харастве.

Бы прывіднае сяйва з вышыні

Спускаецца ў маленечкія вёскі,

Што спяць у цішыні.

Яе вачэй бяссоннае бяздонне

Глядзіць згары

На курачку ў двары,

Пільнуе верхаводку ў срэбнай тоні,

Любуецца ягняткам у хляве…

Праз ноч Царыца Саўская плыве

На зорным троне ў залатой кароне.

* * *

(“Gezen hob ix yiddishe verter”)

Яўрэйскія словы, сузор’е агеньчыкаў мілых, агеньчыкаў мілых,

як іскаркі золата з цёмнай руды.

Яўрэйскія словы, чародка галубак, галубак маіх чыстакрылых,

што ў сэрцы буркуюць, буркуюць заўжды.

* * *

Еще одна важная ипостась Андрея – исполнение своих собственных песен и переводов под гитару, и опять же с любезного разрешения автора отсылаю к двум видео в ленте:

https://www.facebook.com/andrej.khadanovich/videos/10225047321518789/

 .
#ЯМыМаксимЗнак
#Верымможампераможам
#культпратэст #cultprotest #культпротест

 

Сейчас позвольте вам представить еще одного поэта, а по совместительству моего старого друга Михаила Баранчика. В теплый осенний день мы гуляем по центру Минска и разговариваем о наболевшем.

          Михаил Баранчик                                                 Михаил Баранчик и Инесса Ганкина

Инесса Ганкина: Как живется поэту Михаилу Баранчику?

Михаил Баранчик: Поэту Баранчику живется легче, чем гражданину Баранчику. Что касается моей «административной» общественной должности и связанных с этим проблемами, то, слава Богу, у нас в минском отделении Белорусского литературного союза «Полоцкая ветвь» разброса мнений нет, а в самом Союзе есть, и самое неприятное, что все войны и революции когда-нибудь заканчиваются, и после таких высказываний и споров нам придется смотреть в глаза друг другу. Сегодня разброс мнений таков, что порой человека с другим мнением записывают чуть ли не во враги. Это мне очень не нравится, я как председатель отделения, как поэт и гражданин хотел бы, чтобы мы научились слушать и слышать друг друга, а не доказывать с пеной у рта свое единственно правильное мнение.

И. Г.: Стимулирует ли поэта Михаила Баранчика происходящее к каким-то интересным поэтическим высказываниям?

М. Б.: У меня родились какие-то тексты. Нельзя сейчас не выражать своей гражданской позиции, но я всегда себя считал лирическим поэтом. Хотя и пять, и семь и десять лет назад у меня были стихи на гражданскую тематику, но они никогда не были злыми. Я всегда критически оценивал ситуацию, но старался, чтобы это были призывы не к войне, а к миру. Последнее время у меня, надеюсь, тональность стихов не поменялась, но я перестал писать лирические стихи, и это мне не нравится. Я позиционирую себя как лирический поэт.

И. Г.: Я знаю, что ты постоянно либо сам организуешь, либо участвуешь в каких-то культурных инициативах. Чтобы ты посоветовал людям, которые скучают по культурным впечатлениям или сами занимаются литературным творчеством?

М. Б.: Совсем недавно я мог рекламировать площадку в детской библиотеке № 10, но сейчас поступил приказ запретить такие мероприятия в детских библиотеках, и сейчас мы проводим встречи нашего литературно-музыкального проекта «Десяточка» в Минском Дворце детей и молодежи.

И. Г.: Я знаю, что у вашего литературного Союза в Уставе записано требование – быть вне политики, следовательно, единственное, что является критерием выступления на вашей площадке – уровень литературного мастерства.

М. Б.: Да, а еще важное отличие нашего проекта от других, что кроме поэтов мы активно сотрудничаем с бардами. Есть еще хорошее объединение «Гелиос», которое первоначально позиционировало себя как бардовское, но с каждым разом там все чаще появляются поэты.

И. Г.: Я знаю, что недавно у вас был какой-то замечательный бардовский фестиваль с выездом из Минска?

М. Б.: Фестиваль «Паруса надежды». Туда приезжали барды из Минска и из Солигорска. Организатор – поэт и бард Елена Фатнева.

И. Г.: Чем принципиально отличаются литературные площадки в Минске от мероприятий на природе?

М.Б.: Мне больше нравится на природе, потому что в помещении напоминает академический концерт.

И. Г.: Какой возрастной диапазон участников? Не является ли бардовская культура «бабушкиными песнями?».

М.Б. На этом фестивале были люди старше сорока. В тот же «Гелиос» и другие клубы ходит очень много молодежи. Когда был вечер памяти Арика Круппа, то приходила целая плеяда молодых авторов, семь-восемь человек, они прекрасно знают и исполняют «старые» песни. Возраст тут не главный критерий; если у тебя лежит душа к бардовской песне, то можно найти пространство.

И. Г.: От сегодняшних реалий, радующих и печалящих, хочется обратиться к твоему творчеству. Одна из его важных тем – еврейская, а еще точнее тема исторической памяти и Холокоста. Прежде чем читатели прочтут одно из самых ярких твоих стихотворений, я хочу, чтобы ты вкратце рассказал историю твоей семьи.

М. Б.: Почти в каждой еврейской семье есть погибшие, и эта память живет с нами. Поэтому я не мог не коснуться этой темы. У меня часть родни жила в Белице и там бабушку, дедушку и отца прятали соседи. Они получили звание Праведников. Я их просто нашел… Старший брат моего отца был партизаном, он пришел в деревню за продуктами, его поймали и убили на глазах у бабушки. (Она в этот момент пряталась на чердаке и тронулась умом.) Семье со стороны мамы повезло меньше, потому что те, кто из Зембина не уехал, погибли фактически все. Моей маме повезло. Она каждое лето ездила в Зембин к бабушке и дедушке, но тут у нее родились младшие сестры-близняшки, она осталась на лето с родителями и уехала вместе с ними в эвакуацию в Уфу. Когда дедушка освобождал Беларусь, то их часть стояла недалеко от Зембина… Он, конечно, догадывался о судьбе евреев Беларуси, слухи доходили, но точно о судьбе своих родных не знал. Там в Зембине до войны жила вся их родня, ведь дедушка и бабушка со стороны мамы из одного местечка. Во время освобождения Беларуси дедушкина часть проходила недалеко от Зембина, и он со своим боевым товарищем получили разрешение на короткое увольнение. Когда он пришел в Зембин и узнал, что там погибло 16 или 18 человек из его семьи, то его боевой товарищ вспоминал, что, пока они шли от местечка до ямы (примерно 1,5 км), дедушка поседел на глазах. Сам дедушка об этом никогда не рассказывал. Естественно, зная всё это, я не мог пройти мимо темы войны и Холокоста. У меня есть стихи, посвященные белицким евреям и зембинским, и про минскую «Яму»…

И. Г.: В эпоху застоя тема Холокоста была, как бы это помягче сказать, «на периферии». Как сейчас литературное сообщество в Беларуси и России принимает эту тему?

М. Б.: Я за исключением нескольких случаев не замечал антисемитизма среди своих коллег по перу. Общаясь с литераторами из всех писательских cоюзов Беларуси, я не сталкивался ни с открытым, ни с замаскированным антисемитизмом. У меня много знакомых среди литераторов Украины. То же самое впечатление. Возможно, мне так везет. С литераторами из России я общаюсь меньше, но среди моих знакомых я тоже с этим не сталкиваюсь.

МЕСТЕЧКО

Там каждый год весной цвели сады –

И белый дым окутывал местечко.

Там сладок вкус колодезной воды,

Там тихий разговор субботних свечек.

Там по утрам концерт вели грачи

На тополе за старой синагогой.

Свои есть мудрецы и ловкачи –

Но все равны пред временем и Богом.

Там вечности отсчёт вели часы –

Их вечно чинит часовщик сутулый.

И гриву, всю седую от росы,

Своей кобыле чистит балагула.

Там в русской печке с чолнтом чугунок

Там на окошках шторки кружевные.

Там знают все, что бедность – не порок:

Биндюжники, сапожники, портные.

Там тяжело работают за грош –

Но всё же верят в Господа упрямо.

Иврит – для Бога. Дома – «маме-лошн».

Тот, на котором в детстве пела мама.

Картинка та теряется вдали:

Мурчит на печке рыжий кот-подкидыш,

И куры сонно роются в пыли,

И даже лошадь понимает идиш.

Ах, эта речь певуча и нежна.

Но все мы здесь – у времени гостями…

А над местечком полная луна

Пьёт тишину из вечности горстями.

И нет ещё предчувствия невзгод

И нет пока причины для кошмаров…

Но вот – проклятый 41 год,

И яблонь дым сменяет дым пожаров.

И взорвана в июне тишина.

И в тлен ушли – их больше не увидишь.

И никого не пощадила та война –

И даже лошадь, знающую идиш.

(окончание следует)

Фото Инессы Ганкиной и Дмитрия Симонова

Опубликовано 24.01.2021  22:11

«Геаграфічны» падыход да Кульбака

Зэльманаўская геаграфія

Сьпярша хачу падзякаваць Сяргею Шупу, які абдарыў нас першымі перакладамі на беларускую твораў Мойшэ Кульбака “Панядзелак” і “Мэсія з роду Эфраіма”. Шчасьлівы час – вяртаньне пісьменьніка ў культурную прастору, і мы зараз, у студзені 2020 году, назіраем жывое абмеркаваньне ягоных тэкстаў, якое шчэ гадоў 10 таму цяжка было сабе ўявіць. Адна з тэмаў для дыскусіі – дзе месьціўся двор Зэльманавічаў, рэб Зэльмачкавы, ці, па-простаму, “рэбзэвы” двор. Нехта кажа пра “Тры Карчмы”, хтосьці – пра Пярэспу…

* * *

מינסק דליטא. Горад ценяў Яшчэ адзін факт у тэксьце: героі Цалка і Тонька ідуць купацца – ідуць за горад, палямі. Не ПРАЗ горад. Сьвіслач у Ляхаўцы (там дзе галоўны цэх Камунаркі) – гэта ўжо ўніз па цячэньні, з усімі гарадзкімі міязмамі, памыямі, адкідамі гарбарных фабрык (не для слабых нэрваў), біяадпад з шпіталёў… – там купацца немагчыма! Трэба ісьці праз увесь горад на паўночны захад – у раён сёньняшняга Камсамольскага возера, дзе напэўна і адбываецца дзея з купаньнем. Калі яны вяртаюцца з купаньня – бачаць будаўнікоў трамвайнай лініі. У 1929 годзе – калі пісаўся раман – якраз вялі лінію па Старажоўскай да вул. Крапоткіна. І гэта ўсё там!

Дмитрий Наумов А я мяркую, што зельманцы жылi ў Трох Корчмах :). I мяркую назаўсёды.

מינסק דליטא. Горад ценяў А дзе купаліся???

Дмитрий Наумов У Свiслачы, вядома. Трохкарчомны тракт рыхтык да сучаснай Камунаркi даходзiў.

Anton Rudak Я версію пра Пярэспу апублікаваў яшчэ ў 2014 годзе ў ЛіМе. З тых часоў толькі пераконваюся ў яе праўдзівасці)

Дмитрий Наумов Тут можна шмат чаго казаць… Але на месцы бiсквiткi яшчэ з 1881 года было прадпрыемства: вiнакурны завод Гатоўскага. Якiя тут зельманцы? :).

מינסק דליטא. Горад ценяў А хто сказаў, што Кульбак тапаграфічна дакладна апісвае месцы падзеяў? Гэта ж мастацкі твор 🙂 Але купацца ў раёне Трох Корчмаў канкрэтна было б небясьпечна для жыцьця. Перачытайце тую сцэну з купаньнем – як яны туды ідуць і як вяртаюцца.

Дмитрий Наумов Так, кожны лiчыць па-свойму. Гэта добра.

Аляксандр Белы Ай, а дзе ж быў гарбарны завод Бальшавік пабудаваны на месцы некалькі старых саматужных гарбарняў, і чаму Тоньке з Цалкам каталіся на лодцы паўз Ляхаўку? Не ганіце хвалю дэзы.

מינסק דליטא. Горад ценяў 1. Ня варта шукаць у мастацкім творы тапаграфічнай канкрэтыкі. Магчыма, што там усё – нейкія зборныя гарадзкія вобразы. 2. Гарбарны завод з Рэбзэдваром напрасткі не зьвязаны. Там працуе дзядзька Фоля, і гэта ўсё. Калі ён крадзе скуры, то ўцякае палямі-лясамі і ідзе дахаты паўночы. 3. На лодцы героі катаюцца ўніз па вадзе – і так, натуральна, даплываюць і да Камунара, і да Ляхаўкі. Дзе яны стартавалі свой заплыў – не ўдакладняецца. 4. Адзіны момант, які падтрымлівае вэрсію Трох Корчмаў – гэта мокрая цагляная сьцяна. Але гэта можна падвесьці пад п. 1. І наагул, у гэтай спрэчцы пераможца немагчымы (бо гл. п. 1).

Аляксандр Белы І Камунарка і Бальшавік былі ударнымі будоўлямі пяцігодкі. А раён Ляхаўка – знакавым габрэйскім фабрычным раёнам, з галоўнай уліцай, названай у гонар героя габрэйскага пралетарыята № 1 – Гірша Лекерта. Гэта ўсё канцэнтрацыя тыповасці, таму як месца дзеяння рамана прачытваецца перш за ўсё Ляхаўка, хаця яе вобраз можа быць трохі размыты.

מינסק דליטא. Горад ценяў Ніякіх “габрэйскіх раёнаў” у Менску не было. Калі ўжо шукаць нешта сапраўды знакавае ці тыповае – то гэта Балота (якое апяяў Харык як сымбаль пралетарскага яўрэйскага Менску). Калі не пралетарскае, а проста мяшчанскае – то Замчышча або Няміга з Шулэфам. Ну і самі Зэлмэняне – гэта ніяк не фабрычная пралетарская бедната. Ляхаўка – гэта амаль што фавэла, гэта ня іхны кантэкст.

Аляксандр Белы Хто пабудаваў усе без выключэння заводы Ляхаўкі? Які пераважна пралетарыят там працаваў? Чаму галоўную вуліцу назвалі ў гонар самага культавага бундаўскага героя (калі яшчэ гэтаму культу канчаткова не скруцілі галаву)? Гэта быў насычаны сімваламі раён, а побач вароняя слабодка – Тры Карчмы, там, значыцца, жылі ну зусім адсталыя старарэжымныя “хвасты”. І як сімвалічна, што на гэтым месцы разгортваецца велічнае сац. будаўніцтва. Заміж саматужных гарбарняў – вялікі завод. Заміж Вароняй Слабодкі – вялікая цукеркавая фабрыка. Сацыялізм наступае па ўсім фронце, а сраны ідішкайт сыходзіць у мінулае. І гэта адбываецца на Ляхаўцы. Хутка і таварыша Гірша [Лекерта] – спадарожніка – здадуць у архіў.

מינסק דליטא. Горад ценяў Для Зэлмэнянаў гэта ўсё маргінальна. Як бы там ні было, Ляхаўка не была яўрэйскім раёнам par excellence, знакавым або характэрным. У пачатку ХХ ст. яўрэйская гісторыя Менску адбывалася на Балоце, вакол Нямігі, на Камароўцы, Пярэсьпе. Ляхаўка ў розных яўрэйскіх успамінах і хроніках бадай што і ня згадваецца.

Аляксандр Белы Прамысловая рэвалюцыя ў Мінску пачалася з Ляхаўкі. Не было да рэвалюцыі нідзе такога прамысловага раёну, ды і пазней не было ў пэўным сэнсе. У міжваенныя гады пабудавалі Бальшавік, Камунарку і ТЭЦ, і пасля вайны прамысловае развіццё Мінска працягнулася па той самай дарозе на Магілёў, сённяшнім Партызанскім праспекце. Лагічна, што, калі Кульбак апявае (паводле ідэялагічнай разнарадкі між іншым) сацыялістычныя пераўтварэнні, дык і лакалізуе іх у самым іх эпіцэнтры.

* * *

У гэтай дыскусіі я не пачуваю сябе пэўна, бо не адчуваю ў самога Кульбака жаданьня прышпіліць сваіх герояў да канкрэтнага месца. Падкрэсьлю – гэта мае суб’ектыўныя ўражаньні. На пытаньне “дзе яны месьцяцца?” я б даваў такі адказ – яны месьцяцца ў прасторы мовы ідыш. Ідыш ёсьць топасам рамана “Зэлмэнянер”, і гаворка ідзе пра ідыш літвацкі з усімі дыялектнымі “холт хобн”, “пролэвкэ (пролубка)”, “влучка-бручка”, “дзяслы-яслы” і г.д., а як ужо літвацкі, дык тады і маем тапаграфію.

Як жа так – у першай кнізе рамана на 115 старонак толькі адзін урбанонім – Даўгінаўскі тракт, і па ім ідзе ўпрочкі дзядзька Юда (другі раз па ім будзе ўязджаць Бэра ў другой кнізе), а іншых вуліц не названа?.. Тапаграфія і веданьне гораду не дапамогуць, калі не браць у разьлік біяграфію ды сантымэнт, які і задае гэтую тапаграфію. На гугл-мапе варта набраць Даўгінаўскі тракт – Кабыльнік (Нарач), і мы ўбачым прамусенькі вэктар. Гэта кірунак на родны кут. Другі вэктар – вандроўка Бэры ад белапалякаў да сваех – такі ж вэктар з Захаду на той жа родны кут. І толькі прыканцы другой кнігі, на апошніх старонках, вядзецца пра “Камунарку”, такая раптам рэтраспэктыўная рэкагнасцыроўка на мясцовасьці.

Затое Кульбак дае падрабязную лякалізацыю Зэльманаўскай гаворкі, і яна, насуперак чаканьням, выступае далёка за межы менавіта рэб Зэльмачкавага двору. У “Зэльманавічах”, у другой кнізе, ёсьць адмысловае дасьледаваньне Цалкі пра Зэльманавічаў (“Зэльмэніяда”), чацьвёрты разьдзел якога так і называецца – “Зэльманаўская філалогія”: “Граніца Зэльманаўскай гаворкі цягнецца на сёньняшні дзень ад заходняга боку з-пад Менску, Лагойску, Самахвалавіч, Смілавіч і Пагосту да Сяльца, што вобач Молэва (Магілёў), і далей ва ўсходне-паўднёвым напрамку”.

Відавочна, Кульбак тут імкнуўся паказаць Зэльманавічаў як нашчадкаў біблейнага Саламона, такія не зусім мудрацы, але ж Саламонавічы-Зальмановічы. Безумоўны аргумент на карысьць “сантымэнтальнай” вэрсіі тапонімаў у Кульбака – Майсея Саламонавіча, які і сам быў “Зэльманавічам” па бацьку.

Само слова “Zelmen’aner” — вельмі адметнае з пункту гледжаньня марфалогіі. Можна лічыць яго наватворам, нэалягізмам, створаным Кульбакам. Справа ў тым, што суфікс ער– [-er] (варыянты: ער-, נער-, אנער-) [-aner, -ner, -er] утварае назоўнікі, якія азначаюць асоб мужчынскага полу па роду заняткаў, прафэсіі, па якой-небудзь уласьцівасьці, а таксама назоўнікі са значэньнем “жыхар дадзенай мясцовасьці”. Але ж тут коранем – імя ўласнае “Залмэн” (усходнеэўрапейская традыцыя вымаўленьня біблійнага імя Шлоймэ-Саламон). “Этымалагічны слоўнік англійскай мовы” таксама тлумачыць: -er, назоўнік, азначэньне “які пастаянна пражывае ў…, карэнны жыхар, ураджэнец якой-н. мясцовасьці”, як у Londoner, foreigner, villager (лонданец, чужаземец, вясковец); вытворнае ад назоўніка ці прыметніка, можа быць супастаўлена з -er у нямецкай “Engländer” – англічанін.

Доў-Бэр Кэрлэр у гутарцы са мной прыгадаў цікавую фармацыю ווילנעאנער – [vilneaner] “віленчук(-скі)”, прычым толькі ў стылістычным звароце з ноткамі іроніі:  יונג-ווילנעאנער[jung–vilneaner] “маладыя віленчукі”, утвораным ад יונג-ווילנע [jung–vilne] “Вільня маладая”. Гэтая іронія дазваляе правесці сувязь з такімі паняцьцямі, як [berliner] “бэрлінец” і [berlinčik] “бэрлінчык”. Першы перыяд руху да сьвецкай адукацыі яўрэяў у Эўропе пачаўся ў Прусіі, у другой палове ХVIII ст., таму яго называюць “бэрлінскім”, а яго пасьлядоўнікаў – “бэрлінерамі”. Паступова ідэі “бэрлінскай” асьветы пранікалі ў яўрэйскае грамадства Расійскай імперыі – праз Прусію і Галіцыю. Спярша гэта было толькі зьнешняе перайманьне, і ў пачатку ХІХ ст. у Варшаве ўжо з’явіліся “бэрлінеры”, якіх насьмешліва і зьняважліва менавалі “бэрлінчыкі”. [berlinčik] “бэрлінчык” – ерэтык, недаверак (удзельнік яўрэйскага асьветніцкага руху ў ХVIII—ХIХ стст.). Не варта забывацца на “бэрлінскі” перыяд жыцьця Кульбака.

І апошняе ў маім кароткім допісе прадстаўленьне геаграфіі ў тэксьце “Зэльмэніяды” (“IV. Зэльманаўская геаграфія”). Вось першы абзац з яго:

“Нэйрок. Цётка Хая-Матля са сваем мужам жывуць ужо трыццаць год у Нэйроку. Яна паехала была ў Амэрыку, толькі лепей яна абжылася-абшылася ў Нэйроку.” [Nojrok. Di mume Xaje–Matle mit ir man vojnen šojn drajsik jor in Nojrok. Zi iz avekgeforn in Amerike, nor zi hot zix beser bazect in Nojrok].

Тройчы паўтораны “Нэйрок” (пішу вымаўленьне на літвацкім дыялекце, бо менавіта тады яно і набывае сэнс) – гэта, як нам зразумела Нью-Ёрк, які Зэльманавічам анічога не гаворыць. Затое, напрыклад, дзядзька Зыся, кравец, мог, пачуўшы яго, адразу перакруціць на “nej rok” – “шыю капот (сурдут)”. У 15 главе ён, напрыклад, сьпявае: “nej ix sermiages vatove…” – “шыю я сярмягі ватовыя…”

Апошні сказ абзацу пра Нэйрок у літаральным перакладзе незразумелы, бо што такое “лепей пасялілася”? Нейкая бязглузьдзіца: “Яна паехала была ў Амэрыку, толькі лепей яна пасялілася (hot bazect zix) ў Нэйроку.” Але ўлічым іншыя сэнсы лексемы “bazecn”: 1. Заняць, займаць (месца); па-, за-|сяліць, па-, за|сяляць; 2. Абшы(ва)ць; 3. Абляпіць, абляпляць (аб мухах). У зьвязцы з “Нэйрок-Шыюсурдут” “яна лепей пасялілася” (“zi hot zix beser bazect”) магчыма ўцямна прадставіць у двухсэнсоўным выглядзе: “толькі лепш за ўсё яна абжылася-абшылася ў Нэйроку-Шыюсурдуцку”. Тады ўвесь абзац для нас зазьвініць чыстым сьмехам – сьмехам гаворкі тых Зэльманавічаў…

Андрэй Дубінін, Менск

12.01.2020

Ілюстрацыі з маскоўскага выдання “Zelmenіaner”, 1971 (мастак Л. І. Мароз)

Яшчэ колькі слоў пра геаграфію

Цалкам згодзен са старэйшым таварышам – як дакладная лакалізацыя асноўнага месца дзеяння ў рамане “Зельманцы” не была патрэбная Кульбаку на пачатку 1930-х гадоў, то, можа, і нам праз 90 год яна не дужа патрэбная. Пытанні ў нашай традыцыі часам важнейшыя за адказы, працэс пошуку – важнейшы за вынік… Тым не менш у верасні 2017 г., прамаўляючы ў кнігарні Логвінава пра Мойшэ Кульбака, я выказаўся за “адпраўку” зельманцаў у раён вуліцы Аранскай, дзе цяпер фабрыка “Камунарка”, і не бачу прычын “высяляць” іх у раён Пярэспы/Старажоўкі, на вул. Камуністычную або Старавіленскую (адзін дзівун іх адпраўляў і на Ракаўскую/Зыбіцкую). Вось тыя мае развагі 2017 г.:

Дзе жылі самыя вядомыя героі Кульбака – зельманцы? У канцы рамана гаворыцца пра тое, што на месцы іх двара будуецца фабрыка “Камунарка” (якая і цяпер існуе на вул. Аранскай). Здавалася б, усё ясна, але апошнім часам усё часцей гучаць сцвярджэнні аб тым, што меўся на ўвазе бісквітны цэх “Камунаркі”, які знаходзіўся ў лукавіне Свіслачы… (вул. Камуністычная, раён Старажоўкі). Некаторыя намёкі на Старажоўку сапраўды ёсць у рамане, але час дзеяння не супадае з адкрыццём бісквітнага цэху ўвесну 1929 г. Напрыклад, распавядаецца пра пуск трамвая (які адбыўся ўвосень 1929 г.). З тэксту вынікае, што “цукеркавую фабрыку” пачалі будаваць у канцы лета 1930 г. Такім чынам, нават метадам “ад праціўнага” можна высветліць, што зельманцы жылі ўсё ж у раёне Аранскай, на Ляхаўцы.

Цяпер бы я ўдакладніў, што месца, дзе ў 1930 г. паўсталі новыя карпусы “Камунаркі”, – не зусім-такі Ляхаўка… Але да Ляхаўкі з Аранскай куды бліжэй, чым з той лукавіны, якую згадваў А. Рудак 🙂

І яшчэ ўдакладню: вялікай будоўлі кандытарскай фабрыкі ўлетку 1930 г. на Старажоўцы, каб там лезла “мокрая, вымураваная сцяна”, не было. У памяшканне па вул. МОПРа (цяпер – Камуністычная) менская кандытарская фабрыка “Прагрэс” – яшчэ не “Камунарка” – была пераведзена ў сакавіку 1929 г. Падкрэслю – пераведзена, г. зн. хаты дзеля яе не руйнаваліся.

Аднаго прыведзенага доваду, па-мойму, зусім дастаткова, але ўсё ж крыху паразважаю і на тэмы, закранутыя ў fb-дыскусіі.

  1. Калі б Цалка і Тонька жылі на Старажоўцы, ім не давялося б, каб выкупацца, ісці садамі і палямі – Свіслач тамака зусім побач, у крайнім выпадку яны б ішлі ўздоўж яе. Ніхто не спрачаецца з тым, што Свіслач у раёне Ляхаўкі брудная цяпер і, мабыць, не вылучалася чысцінёй у канцы 1920-х гг. – але ў рамане і не сказана, што героі купаліся менавіта ў Свіслачы! Пад апісанне рэчкі, што ляжыць за пару вёрстаў ад горада (dos tajxl ligt a por viorst hinter shtot), а не перасякае яго, падыходзіць Лошыца – прыток Свіслачы, апрыёры чысцейшы і больш прыдатны для купання. Да яе з раёна “Трох Корчмаў” можна было дабрацца менавіта цераз палі-гароды.
  2. Тое, што Ц. і Т. купаліся не ў Свіслачы, ускосна даказвае іншы фрагмент, дзе гаворыцца пра Фалку і Ханэле, якія катаюцца на лодцы менавіта па галоўнай воднай артэрыі горада (Er fort mit ir af a shifl ibern Svisloch). Свіслач называецца не “рэчка” (tajxl), а больш паважліва – “рака” (Zej shvimen arop tajx). I наўрад ці гэтыя героі б узялі лодку на Старажоўцы, каб потым плысці цераз увесь горад, ажно да Ляхаўкі… З усяго відаць, што Фалка жыве недалёка ад той “прамзоны”: “Уначы стаіць ужо тая лодка далёка ўнізе па рацэ, пад вярбой. Месяц сцякае ў лодку з густых сырых галінак. На лузе ля берага ракі пасвіцца конь; тупае спутанымі нагамі ў цемры, храпе, а Фалкэ з Ханэлэ цалуюцца… Пасля поўначы пускаецца Фалкэ ў дом” (пераклад А. Дубініна). Лодку яўна пакінулі ў такім месцы, каб можна было яе лёгка забраць: а ці лёгка было б Фалку, калі б ён жыў на Старажоўцы, пусціцца дахаты з Ляхаўкі пасля паўночы, і потым яшчэ вярнуцца па лодку? 🙂

Вольф Рубінчык, г. Мінск

wrubinchyk[at]gmail.com

12.01.2020

Апублiкавана 12.01.2020  23:10

Мойше Кульбак по-белорусски и парадоксы еврейской культурной жизни

20 декабря 2019 года в презентационном зале минского книжного магазина «Светоч» произошло событие,  равно значимое для белорусской и  еврейской культурной жизни.

Сергей Шупа

Один из немногих, можно сказать, считанных профессиональных переводчиков с языка идиш Сергей Шупа представил собравшимся первый перевод на белорусский язык романа-мистерии Мойше Кульбака «Мэсія з роду Эфраіма” (1924 г.). Говорить о самой книге в частности  и о творчестве Кульбака в целом можно бесконечно, но это, возможно, станет темой моей отдельной литературоведческой публикации, а сейчас я приглашаю читателей мысленно присоединиться к гостям презентации.

Следует отметить, что в относительно небольшом зале яблоку упасть было негде и очередь из мечтающих получить автограф переводчика  была достаточно внушительной. Особенно приятно было увидеть на мероприятии известных белорусско- и русскоязычных авторов Беларуси, а также других представителей культурной общественности страны.

Ася Фруман                                                               Дмитрий Строцев

Кроме прекрасного идиша в исполнении редактора книги, преподавателя и музыканта из Украины Аси Фруман, в зале прозвучали поэма Кульбака «Вильна» в новом переводе на русский язык (переводчик – Игорь Булатовский, чтец – поэт, ответственный редактор альманаха «Минская школа», культурный деятель Дмитрий Строцев),

а также видеоклипы музыкальных композиций на стихи Кульбака – блестящий проект Vesna Vaško (на youtube  под псевдонимом  Vesna Cáceres),

Издатели Весна Вашко и Андрей Янушкевич

которая как владелец пражского издательства Vesna и жена переводчика сыграла важнейшую роль в том, что уже второй перевод ранней модернистской прозы Кульбака выходит в свет на белорусском языке. Издательством-партнером на этот раз выступило замечательное белорусской издательство «Янушкевіч». (Благодаря главному редактору  и владельцу Андрею Янушкевичу книга Кульбака окажется во всех городах и населенных пунктах Республики Беларусь, на полках  лучших книжных магазинов страны).

Татьяна Скарынкина                  

Альгерд Бахаревич

 Сергей Харевский

Об особом значении идиша и его носителей для культурной истории и современности Беларуси проникновенно говорили замечательная белорусская поэтесса и журналист Татьяна Скарынкина, известный белорусский писатель Альгерд Бахаревич, не менее известный искусствовед и краевед Сергей Харевский. Особенно мне понравилась меткое замечание переводчика книги: «… у Менску не было яўрэйскай меньшасці…”. Pечь идет об общеизвестном статистическом факте – во многих городах и местечках Беларуси до революции евреи составляли абсолютное большинство населения. У меня создалось впечатление, что на время презентации течение времени повернуло вспять,  и я слышу звучание многоязыкого и многокультурного старого Минска, где работают еврейские газеты, где существует еврейское отделение Союза белорусских писателей, а целые городские улицы разговаривают на идише, который хорошо понимают белорусские и польские соседи. Итак, проект, включающий качественный и современный перевод и издание книги Кульбака, успешно реализован.  Уверена, что она – книга — найдет своих благодарных белорусских читателей.

Но уж такова наша белорусская жизнь, что в любой бочке меда найдется противная ложка дегтя. К сожалению, в последнее время очень сократились связи между белорусской и еврейской культурной общественностью. Конечно, большие проекты типа Ханукального концерта в филармонии или Дня еврейской культуры на площади у ратуши не обходятся без высококвалифицированных музыкантов, певцов и танцоров всех национальностей. Но речь не об этом, а о постоянном  культурном диалоге.  Я помню, как в Минском еврейском общинном доме звучали голоса Рыгора Барадулина (один из самых значимых белорусских поэтов, переводчик и личный друг многих белорусских еврейских писателей), Алеся Камоцкага (известный белорусский бард, в  репертуаре которого есть музыкальные композиции, созданные на переводы с идиша на белорусский)  и других ярких деятелей белорусской культуры. Причем  такие встречи проходили не в рамках пафосных больших мероприятий, а просто на еженедельных встречах  Клуба творческой интеллигенции. Поверьте мне, что еврейская тема является достаточно значимой в современной белорусской литературе. Например,  относительно недавно вышел уникальный еврейский номер журнала «Прайдзiсвет», где новое поколение белорусских переводчиков представило свои переводы литературы еврейской тематики с идиша и иврита, английского, итальянского, и т.д. (Интересующиеся могут найти и прочесть весь номер в сети Интернет). Я полагаю, что еврейская общественность должна ценить и знать наше общее культурное наследие, быть включена  в первую очередь в белорусский, а не российский современный культурный процесс. Тогда не придется слышать от некоторых евреев фраз типа: «Мы тут в России, в Белоруссии…». Мы не в России, мы – граждане независимого государства Республики Беларусь. В этой стране на еврейских кладбищах и в расстрельных ямах лежат наши предки… Именно поэтому так больно резануло меня полное отсутствие «официальных евреев» любого уровня на уникальном культурном мероприятии – первом переводе романа Мойше Кульбака на белорусский язык. Остается только надеяться, что угасший культурный диалог возобновится на новом уровне и на постоянной основе.

Инесса Ганкина,

культуролог, член Союза белорусских писателей

 

Опубликовано 03.01.2020  19:07

 

А. Дубінін. Нататкі пра пераклад на беларускую рамана «Панядзелак»

Нагодай для публікацыі гэтых нататак сталаcя вестка пра ўручэнне прэміі імя Карласа Шэрмана за пераклад з ідыша рамана “Панядзелак” (вестка прыйшла ўчора, 26 кастрычніка). Пераклад Сяргея Шупы год таму выйшаў у Празе асобнай кнігай і атрымаў шэраг ухвальных водгукаў. Зразумела, і выхад кнігі, і ўганараванне перакладу твора Мойшэ Кульбака – станоўчыя з’явы. Аднак…

Ідыш – мова заходняй групы германскіх моў, але карыстаецца стараяўрэйскім альфабэтам. Праз гэта вывучэнне тэкстаў на ідышы робіцца цяжкадаступным для звычайнага чытача, які захацеў бы паглядзець арыгінальны тэкст. Але варта перапісаць яго лацінскай транскрыпцыяй, як ён робіцца значна больш празрыстым і зразумелым тутэйшаму чалавеку, асабліва таму, каторы вывучаў нямецкую. Разгледзім першыя два абзацы рамана:

“In der štot der revolucionerer, hot gelebt a lerer a hebreišer, a štiler menč Mordxe Markus. Er hot gevojnt inem bojdem-štibl ojbn, ejner alejn, un es iz im oftmol farblibn cajt opcuzicn di next iber dike bixer biz in tog arajn. Dos hot er štilerhejt noxgetraxt dem gang fun der velt.

Baj im in cimer, in a tunklen vinkele, iz geštanen a sofe an altinke un a xurve; ojf ir dortn flegt er oplign ovntn gance mit a papirosl in mojl un xоlеmen faršlofenerhеjt un tif arajntraxtn, az cumol baj im geklungen der kop…”

Вось гэты фрагмент у перакладзе С. Шупы (пунктуацыя перакладчыка):

“У рэвалюцыйным горадзе жыў настаўнік стараяўрэйскай мовы, ціхі чалавек Мордхэ Маркус. Жыў ён у пакойчыку на падстрэшшы сам адзін і часта меў удосталь часу, каб заседжвацца цэлыя ночы аж да рана над тоўстымі кнігамі. Гэтак ён ціхенька раздумваў над ходам сьвету.

У ягоным пакоі ў цёмным куточку стаяла старэнькая растрэсеная канапа; там на ёй ён звычайна залежваўся цэлымі вечарамі з цыгаркай у роце і сонна марыў у глыбокім задуменьні, так што часам яму нават зьвінела ў галаве…”

Самыя першыя словы маленькага рамана – “In der štot der revolucionerer” (“У ]гэ[тым горадзе ў рэвалюцыйным”) – затрымліваюць сваім неардынарным парадкам слоў. Прыметнік стаіць пасля назоўніка, і такая інверсія мае асаблівы сэнс. “Часам, каб асабліва вылучыць прыметнік, ён ставіцца пасля назоўніка. Артыкль пры гэтым паўтараецца: ставіцца і перад назоўнікам і перад прыметнікам” (Э. Фальковіч, “Аб мове ідыш”). Такі лагічны націск пераўтварае “рэвалюцыйны” у псіхалагічны дзейнік (паводле Л. С. Выгоцкага, “Мысленне і маўленне”). Апроч узмацнення “рэвалюцыйнай” характарыстыкі горада, маем дадатковае адчуванне зрушанасці сувязей праз змену звычайнага парадку слоў.

Рэвалюцыя – гэта інверсія ўсіх звыклых сувязей “у горадзе і сусвеце”, і нават у граматыцы. Такі зачын гаворыць аб тонкім пачуцці формы М. Кульбакам (спрацоўвае нават рытмізаваны паўтор артыкля “der”, паўтораны ў перакладзе прыназоўнікам “у”). Яшчэ нюанс: першая згадка пра горад у першых словах – з азначальным артыклем “der”, у той час як па правілах марфалогіі мовы ідыш “неазначальны артыкль… звычайна ўжываецца пры першым узгадванні аб прадмеце” (Э. Фальковіч). Кульбак рэзка набліжае месца падзеяў. Азначальны артыкль “der” мае значэнне, блізкае беларускаму “гэты” або “той”. Пра тое, што Кульбак свядома аддаваў перавагу працы над формай, сведчыць канцоўка рамана.

Вось першы сказ апошняй, дваццатай главы “Мордхэ Маркус спавядаецца на смерць”: “Той рэвалюцыйны горад, што ўсеўся тут спаміж гор, дык ужо пераўлегся ізноў на спакой” (“Di revolucionere štot, vos hot zix do arajngezect cvišn di berg, iz šojn gelegn iber a najs ruik”). Такая граматычная антытэза “In der štot der revolucionerer” – “Di revolucionere štot” (“У тым горадзе ў рэвалюцыйным” – “Той рэвалюцыйны горад”) вельмі эканомнымі сродкамі перадае пачатковы вэрхал і бязладдзе ў горадзе, ускаламучаным рэвалюцыйнымі падзеямі. Усё звычайнае зляцела са звыклых месцаў дагары нагамі – і мы гэта ўраз адчуваем па перавёрнутым, інверсіраваным парадку звычайнай пабудовы сказа. Калі ж усё сціхла і “пераўлеглася” на месца – і словы “пералеглі” ў звыклы парадак. Кульбак гэтак і піша “iz … gelegn iber” (пера-лёг), як аб нейкай істоце. Для экспрэсіяністаў і футурыстаў горад выступаў як нешта адухоўленае. Кульбак тут не выключэнне, горад у яго “ўсеўся і пераўлегся”: ”Той рэвалюцыйны горад, што ўсеўся тут спаміж гор, дык ужо ізноў пераўлегся на спакой. Крыжы і высокія вежы акуналіся ў прыгожую ружань, вытыркаючыся, нібы гусіныя шыі, і шырокія дахі на ўсёй прасторы вакол іх ляжалі, пазасціланыя тонкімі туманамі, нібы мроямі. Ціша была на вуліцах. Нібы пасля буры выглядалі выварачаныя старыя масткі, гзымсы і камяніцы, чые шырокія цагліны пачалі крышыцца ад стрэлаў па сценах. Гэтыя рака, горы і лясы навокал блакітам дзіваваліся зверху на паварочаны ў горад спакой. Была раніца, чыстая і святочная.”

Такая інверсіраваная граматычная форма паўтараецца і ў наступным абзацы, дзе вядзецца пра сафу ў пакойчыку: “a sofe an altinke un a xurve” – “сафа старэнькая ды зруйнаваная”, на якой зазвычай і ляжаў Мордхэ Маркус. Праз такое падабенства яны ўтвараюць семантычную пару, дзе пераменныя наводзяць (індуцыруюць) дадатковыя адценні: горад і сафа (як прыкмета мяшчанства) былі старэнькімі і зруйнаванымі праз рэвалюцыю. (Адзначым выразны гебраізм “xurve” – “руіна”.) Кульбак вытрымлівае стылістычную еднасць разгляданага ўрыўку дарэшты, і нават герой ягоны пралежваў “ovntn ganсe” – “вечары цэлыя” (“вечары наскрозь”), а не “ganсe ovntn”, як было б пры звычайным парадку слоў. Усё гэта надае некаторую паэтычную ўзнёсласць тэксту, але яна суправаджаецца размоўнай лексікай.

Некаторыя назіранні па лексіцы М. Кульбака. “Іnem bojdem-štibl ojbn” – “у мансардзе ўверсе”. “Падстрэшша” тут не зусім удала выкарыстана, найперш з-за прыстаўкі “пад-“, бо пазіцыя назіральніка-мысленніка – “уверсе, над бегам дзён” (ён не “пад-“, а “над-“), адкуль ён можа заглыбляцца ўніз – “глыбока ўдумвацца”. Гэта не “задуменне”-“fartraxtn”, а менавіта “удумнасць”-“arajntraxtn” з прыстаўкай “arajn”, якая выражае пранікненне ўнутр, углыбкі. Тут цікава падваенне верхняй пазіцыі – “bojdem-ojbn” (“гарышча-уверсе”) і зрынанне з яе “tif-arajn” (“углыбкі-унутр”).

У руска-яўрэйскім (ідыш) слоўніку (пад рэд. М. А. Шапіры), як і ў “Ідыш-англійскім” слоўніку Вайнрайха, першым і асноўным сэнсам “bojdem-štibl” падаецца ў перакладзе на англійскую “gаrret” – “мансарда”, што літаральна адпавядае “дамку на гарышчы”. Такі тып эканомнага жытла быў звычайным у перадрэвалюцыйную эпоху, і яго дадатковае “напаўненне” сафой з пазамінулай эпохі (канапа – больш мадэрнае ўтварэнне) дадае драхласці ў побыце.

“Хaxmej-haležanke” – (літаральна “мудрацы лежанкі”), “дамарошчаныя мудрацы”, дасціпны выраз праступае ў намаляваным вобразе “дамарошчанага мудраца сафы”.

“Еjner alejn” – гэты выраз у ідышы з’яўляецца фразеалагічным словазлучэннем таўталагічнага характару, займеннікавага ўтварэння – бо ў аснове адзін корань “ejn” (“адзін”), яму выдатна адпавядае беларускі фразеалагізм “адзін-адным” (“адзін-разадзін” – спагадліва, добразычліва).

“Faršlofener” (разм.) – “заспаны”, “аспалы”.

“Noxgetraxt” (разм.) – “спасцігаць” (разм.), ужытае разам з “хадой сусвету” стварае стылістычны подступ (кантраст, подвох), які іранічна пераадольвае, зніжае ў сабе памкненне да вывучэння таямніц сусвету, дае зразумець уяўнасць, візіянерства працэсу.

“Baj im geklungen der kop” – размоўны выраз “у яго звінела галава”, адрозны ад нарматыўнага “se klingt mir inem kop” – “у мяне звініць у галаве”.

 

С. Шупа (фота з litrazh.org) i А. Дубінін (з kimpress.by)

Варыянт перакладу:

“У тым горадзе ў рэвалюцыйным жыў настаўнік стараяўрэйскай мовы, ціхі чалавек Мордхэ Маркус. Пражываў ён у мансардзе ўверсе, адзін адным, і часта хапала ў яго часу, каб праседжваць ночы над тоўстымі кнігамі аж да світанку. Гэтак ён моўчкі (ціхутка) абдумваў (спасцігаў) рушэнне свету (хаду сусвету).

У яго ў пакоі, у цёмным кутку, стаяла сафа, старэнькая ды зруйнаваная; там, на ёй, звычайна пралежваў ён вечары наскрозь з папіроскай у роце, і летуцеў аспала, і глыбока ўдумваўся, так што часам у яго звінела галава…”

Андрэй Дубінін,

г. Мінск, 27.10.2019

Апублiкавана 27.10.2019  19:19

В. Рубінчык. КАТЛЕТЫ & МУХІ (46)

Вясна вярнулася ў цэнтральнаеўрапейскія прасторы, а паралельна прачнуліся хобіты і оркі грамадзяне і вышэйшае чынавенства. Дробнае чынавенства вагаецца, але ўсё часцей яно – з народам, бо не хоча быць крайнім пасля «сацыяльных экспэрыментаў», дый у любым разе яно часцей трапляе пад «ператрахванне», чым… Ладна, не будзем пакуль пра самых чэсных міністраў, шэфаў адміністрацыі, etc.

Не паспеў Нацыянальны цэнтр прававой інфармацыі распаўсюдзіць «шляхаводнік па Дэкрэце № 3» (ацаніце сумны гумар сітуацыі – у суседзяў выдаюцца шляхаводнікі па гарадах, крамлях і палацах, у нас – па бюракратычных пісульках), як усё нафіг састарэла. 9 cакавіка, пасля масавых пратэстаў – не толькі ў Мінску, а і ў абласных ды некаторых раённых цэнтрах – раптам выявіліся вапіюшчыя «перагіны на месцах» (С). Аказваецца, дзеянне «ідэалагічнага, маральнага дэкрэта» (прыметнікі ад таго, хто яго падпісаў) можна адтэрмінаваць на год, а спагнаныя «за дармаедства» грошы вярнуць тым, хто іх заплаціў. Праўда, не цяпер, калі-небудзь потым… У духу кінчаўскай песні: «Тоталитарный рэп – это абстрактный пряник / Или совершенно конкретный кулак».

Дзясяткі тысяч людзей да 20.02.2017 заплацілі дзяржаве грошы – ці то са страху, ці то з аблудна зразуметай законапаслухмянасці (а хтосьці так расхваляваўся ад ліста з падатковай, што звёў рахункі з жыццём)… Грошы, паводле афіцыёзнага тлумачэння на pravo.by, мусілі быць накіраваныя на «рашэнне задач па комплексным эканамічным і сацыяльным развіцці адпаведнай тэрыторыі, якія стаяць перад мясцовымі выканаўчымі і распарадчымі органамі». Але такое тлумачэнне не задаволіла пратэстоўцаў. Тады «галоўны» прапанаваў іншую версію: «Усе гэтыя грошы да капейкі павінны быць накіраваны на ўтрыманне дзяцей. Толькі дзецям!»

Калі нешта ідзе не так, то заўсёды можна прыкрыцца інтарэсамі дзяцей – лалітыка, у натуры… Ну і ёсць жа даўняя майса, прыведзеная (анты)савецкім сядзельцам Эдуардам Кузняцовым у кнізе «Шаг влево, шаг вправо…» (Іерусалім, 2000)

Заб’еш аднаго чалавека – атрымаеш працяглы тэрмін зняволення. На роўным месцы падпсуеш жыццё тысячам сваіх суграмадзян, забраўшы ў кожнага, магчыма, год-два жыцця – і нічога… Пакуль – нічога. Дэкрэт фармальна не адменены, так што рана баналізаваць падзеі, збліжаючы беларускія пратэсты з замежнымі «па матывах і дынаміцы», як гэта зрабіў адзін фацэт з «Радыё Свабода». Ён жа прыпісаў пратэстоўцам «савецкае» разуменне справядлівасці, што зусім абсурдна праз 25 гадоў пасля скону СССР. Можа, у каго са старэйшых работнікаў яно захавалася, але ж не яны зараз «робяць пагоду».

У чым я, выпускнік ЕГУ, згодзен з фізматаўцам Юрыем Дракахрустам, дык гэта ў тым, што «выкалупванне правакатараў» (завадатараў), як разынак з булкі, не дасць эфекту, пажаданага для ўладаў. Ну, пасадзілі на суткі Губарэвіча, Лябедзьку, Рымашэўскага і «прымкнуўшую да іх» Вольгу Кавалькову – на іх месца прыйдуць іншыя. Як той спяваў, «прежде путал народ, кто здесь друг, а кто враг, а теперь сам народ – “враг народа”!» Дый Сібіры ў нас няма, так што, «адкінуўшыся» з чарговага Акрэсціна, актывісты зноў зоймуцца сваёй справай, умела або няўмела.

На час падрыхтоўкі гэтай серыі ў бальніцах памерлі тры з пяці жанчын, якія атрымалі цяжкія апёкі (звыш 50% паверхні скуры) у час выбуху на Скідзельскім цукровым камбінаце. Недахоп грошай на прадпрыемствах – што звязана і з адметным інвестыцыйным кліматам, створаным за апошнія 15-20 гадоў – штурхае эканоміць на ахове працы.

Яшчэ ў маі 2004 г. аўтары даклада «Нацыянальная стратэгія ўстойлівага сацыяльна-эканамічнага развіцця Рэспублікі Беларусь на перыяд да 2020 года» з сумам канстатавалі: «Тэхнічная база прамысловасці састарэла… Знос актыўнай часткі асноўных прамыслова-вытворчых фондаў па прамысловасці ў цэлым дасягнуў 80,2%, то бок намнога перавысіў крытычна дапушчальны ўзровень» (гл. п. 3.6). Неяк сумнеўна, што былі зроблены слушныя высновы – адно супрацоўніца інстытута мінэканомікі Целеш Ірына Леанідаўна, 1969 г. нар., без аніякіх спасылак перапісала абзацы з даклада ў свой «артыкул». Цяпер яна – кандыдатка эканамічных навук і разважае на канферэнцыях пра «інавацыйную структуру беларускай прамысловасці». Не выключана, што такія «інаватаркі» і падалі ўраду «суперідэю», дазволіць прадпрыемствам не налічваць амартызацыю, г. зн. рабіць выгляд, што сродкі вытворчасці не старэюць…

Мушу прызнаць, сам у час працы на дзяржаўным прадпрыемстве (2009–2011 гг.) ішоў на рызыку, парушаў асобныя нормы, каб зрабіць усё хутчэй і не «адрывацца ад калектыву»… Зрэшты, інструктажы па тэхніцы бяспекі (і ўводны, і наступныя) мала што мянялі. Першы ўклаўся ў 5-10 мінут – пры норме, здаецца, 30-40 – іншыя зводзіліся да роспісу ў журнале. Добра, што вытворчасць была не самая апасная, РУП «Белпошта».

Цяпер я належу да іншай арганізацыі – Саюза беларускіх пісьменнікаў, СБП. Клікалі туды яшчэ пасля выхаду кніжкі «Жывуць вольныя шахматы» (2010), аднак падаць заяву я наважыўся толькі ў канцы 2014 г., калі выйшаў шосты па ліку аўтарскі зборнік – «Нарысы шахматнай мінуўшчыны і будучыні». Атрымаў тры рэкамендацыі, прайшоў прыёмную камісію, і 31.03.2015 на пасяджэнні Рады СБП заява была задаволена.

Чацвёртага сакавіка 2017 г. у мінскім Палацы мастацтваў здарыўся з’езд СБП. На ім я прысутнічаў упершыню… дакладней, упершыню ў якасці паўнапраўнага ўдзельніка, бо ў 2002 г. дзякуючы добрай Алене Кобец-Філімонавай гасцяваў на падобным сходзе ў Доме літаратара, а заадно збіраў подпісы за «Дзень праведнікаў».

Некаторых падпісантаў сустрэў у кулуарах праз 14 з паловай гадоў; напрыклад, Алесь Бяляцкі паспеў за гэты час «посидеть и поседеть». Пасядзець у турме і пасівець.

Постфактум сёй-той параўноўваў з’езд СБП з мерапрыемствам брэжнеўскіх часоў – маўляў, адзінай мэтай было перавыбраць старшыню (Барыса Пятровіча), у якога, да таго ж, не аказалася канкурэнтаў. Усёй перадз’ездаўскай «кухні» не ведаю, але, паводле маіх назіранняў і адчуванняў, з’езд прайшоў даволі дэмакратычна. Альтэрнатыўных кандыдатаў на пасаду старшыні можна было прапанаваць і 4 сакавіка – іншая справа, што ніхто не пажадаў лезці на ражон «даходнае месца». У канцы лютага стала вядома, што міністэрства культуры не ўключыла СБП у пералік творчых саюзаў Беларусі, а на саму імпрэзу ніводзін дзяржаўны орган не прыслаў сваіх прадстаўнікоў… Між іншага, «пастанову № 7», дзе зроблена спасылка на артыкул 58 Кодэкса аб культуры, міністр наогул 30.01.2017 не меў права падпісваць, бо арт. 58 уступіў у сілу толькі праз некалькі дзён – фальстарт-с 🙂

Адбыліся выбары не толькі старшыні, але і Рады – ключавога органа ў Саюзе паміж з’ездамі, яго «ЦК». У сувязі з колькасным ростам СБП (каля 470 чалавек, а ў зале прысутнічала дзве з паловай сотні) склад Рады быў павялічаны да 39 чалавек. Я адкрыта галасаваў супраць такога рашэння (па-мойму, хапіла б і 29), але застаўся ў яўнай меншасці. Затое, калі надышоў час вылучаць непасрэдна кандыдатаў, і на 39 месцаў вылучылі 43 чалавекі, то «мой» кандыдат якраз прайшоў сіта адбору.

Супраць Б. Пятровіча галасавалі 8 удзельнікаў, а былога старшыню рэвізійнай камісіі ўвогуле забалатавалі пры таемным галасаванні, і ён не стаў нават шараговым яе сябрам. Такім чынам, няма ў саюзе жэстачайшай стабільнасці аж да стагнацыі. Такі ёсць з чым параўноўваць: Леаніда Левіна ў 2000-х гадах кіраўніком «яўрэйскай абшчыны Беларусі», як правіла, выбіралі аднагалосна.

Арганізатары з’езда памыліліся, не адразу пусціўшы ў залу экс-намесніка старшыні СБП Эдуарда Акуліна, які, пасварыўшыся з Пятровічам, у 2012 г. падаў заяву аб «прыпыненні паўнамоцтваў»: такога паняцця няма ў статуце, г. зн. дэ-юрэ Акулін заставаўся паўнапраўным членам Саюза. Скандальчык раздзьмухала «жоўтая» газета, і тут кіраўніцтва СБП зноў дапусціла памылку: напісала ў камісію па этыцы Беларускай асацыяцыі журналістаў скаргу на журналістку, якая «тэндэнцыйна асвятліла» і г. д. Аднак памылкі гэтыя не фатальныя: рэпутацыі суполкі яны істотна не шкодзяць.

Вядомы пісьменнік Б., які ў 2011 г. са скандалам пакінуў Саюз, у 2017-м кінуўся разважаць пра яго: «Ерархічны да непрыстойнасьці: аблізваць старых і падазрона ставіцца да любых праяваў іншадумства тут закон і норма», «Палітычна саюз белпісьменьнічкаў — выразна права-кансэрватыўны». Магчыма, у 1990-х гадах у гэткім апісанні мелася доля ісціны, зараз жа проста сумна чытаць, настолькі ўсё «міма». Няма ў СБП выразнай палітычнай лініі, дый ці павінен творчы саюз яе дэклараваць?.. Прапанову экс-кандыдата ў прэзідэнты Уладзіміра Някляева далучыцца да яго малавядомага «руху за дзяржаўнасць і незалежнасць», які ствараецца з 2015 г., удзельнікі з’езда адкінулі. Ніхто ніколі не прымушаў мяне «аблізваць старых», і я не хаваў крытычнага стаўлення да некаторых знакавых асоб СБП (Святлана Алексіевіч, той жа Някляеў…). Наўрад ці Віктару Жыбулю – чалавеку майго пакалення, якога сёлета зноў выбралі ў Раду – нехта ў Саюзе рабіў вымовы за «хуліганскія» вершы. І г. д.

В. Жыбуль вядзе прэзентацыю белмоўнага выдання Л. Кэрала «Скрозь люстэрка, i што ўбачыла там Аліса». Справа – перакладчыца Вера Бурлак, злева – выдавец Зміцер Вішнёў. Мінск, Няміга-3, 12.03.2017.

У Палацы мастацтваў прадаваліся цікавыя кнігі, а сёе-тое раздавалася задарма, напрыклад, згаданы ў пазамінулай серыі фаліянт гісторыка-гумарыста «З дазволу караля і вялікага князя».

Як абяцаў, прывяду пару старадаўніх анекдотаў:

* * *

Блазан старога караля, назіраючы, як таму падчас хваробы ставілі п’яўкі, заўважыў: «Вось гэта сапраўдныя прыдворныя і прыяцелі яго вялікасці».

* * *

Караль Радзівіл растрачваў вялізныя сумы на сваё разгульнае жыццё і ўтрыманне шматлікай зграі дармаедаў, што складала яго пастаянную світу. З гэтай прычыны Шыдлоўскі, кашталян з Жарнова, заўважыў:

– Калі так пойдзе далей, то, Пане Каханку, страціць можна ўвесь маёнтак.

– А ты, пане каханку, не страціш нічога, бо нічога не маеш! – разгневаўся Радзівіл.

Шыдлоўскі працягваў сваё:

– Князю, жывеш па-каралеўску, а кароль, між тым, на ўсім эканоміць.

– Я жыву па-радзівілаўску, а кароль так, як можа… Кароль сапраўды эканоміць на ўсім, нават блазнаў не трымае пры двары, бо мае іх бясплатна ў сенаце.

* * *

Шкада, што вышэйшыя чыноўнікі не завіталі на з’езд – даведаліся б нямала карыснага, можа, абразнастаілі б сваё панылае існаванне… Дальбог, няпраўда тое, што «свет абыдзецца без літаратуры, ужо зусім хутка».

Тым часам ізраільцы не спяць у шапку. Прачытана ў фэйсбуку пасольства Ізраіля ў Мінску:

21 лютага 2017 г. у Міністэрстве замежных спраў Рэспублікі Беларусь з удзелам кіраўнікоў і прадстаўнікоў дыпламатычнага корпуса адбылося ўрачыстае мерапрыемства «Я нясу вам дар», арганізаванае супольна з дзяржаўным літаратурным музеем.

Намесніца кіраўніка місіі Юлія Рачынскі-Співакоў прачытала верш Янкі Купалы “А хто там iдзе”, які адмыслова дзеля гэтай падзеі быў перакладзены на іўрыт дбаннем Шауля Рэзніка пры садзеянні Сяргея Шупы.

Той самы пераклад. Крыніца: https://www.facebook.com/siarhej.shupa/posts/10154484937368763?pnref=story

Чамусьці «роднае» радыё С. Шупы не адзначыла гэты, безумоўна, важны для культуры чын Ш. Рэзніка. Верш «А хто там ідзе?» часоў першай расійскай рэвалюцыі па-свойму класічны, ён пераствараўся на дзясятках моў (ёсць ідышная версія Зэліка Аксельрода). Хочацца, каб перакладаліся і больш сучасныя творы. Гадоў 10, напрыклад, мару, каб з’явіўся іўрыцкі варыянт верша Уладзіміра Караткевіча «Яўрэйцы», прасіў сяброў знайсці ў Ізраілі годнага перакладчыка, але… Ну, можа, зараз нешта зрушыцца з мёртвай кропкі.

Вольф Рубінчык, г. Мінск

12.03.2017

wrubinchyk[at]gmail.com

Апублiкавана 12.03.2017  17:50

В. Рубінчык. КАТЛЕТЫ І МУХІ (12)

Гэтым разам серыя выходзіць збольшага гістарычна-літаратурная. Але пазюкаем і пра сучаснасць.

Вясна юбілеяў: Натану Воранаву – 100, Майсею Кульбаку – 120, Змітраку Бядулю – 130. Нядаўна выявіў, што ў Бядулі (1886–1941) з’явіўся нават свой акаўнт у фэйсбуку 🙂 Бядулезнаўства (у адрозненне ад кульбаказнаўства) заўжды ў Беларусі было даволі моцнае, выдаваліся яго зборы твораў і г. д. У апошні час вывучэннем спадчыны Самуіла Плаўніка і яго сваякоў даволі імпэтна займаецца кандыдат філалагічных навук Віктар Жыбуль (артыкул пра маці Бядулі – толькі адзін прыклад), так што наўрад ці скажу тут нешта новае. Па просьбе журналіста Іллі Рэзніка апублікаваў некалі паэму «Жыды» (1915) у газеце «Анахну кан», дый годзе. Ага, ледзь не забыўся: у бюлетэні «Мы яшчэ тут!» за 2003 г. можна знайсці пару артыкулаў Бядулі пра яўрэяў і сіянізм (пачатак 1920-х), напісаных з пазіцый беларускага нацыяналіста.

У красавіку 2016 г. па беларускім радыё аж цэлы тыдзень транслявалі творы Бядулі – добра, што гэтага пісьменніка помняць, і яго яўрэйскія карані мала каму замінаюць. «Радыё Свабода» прывяло 20 «нечаканых» фактаў пра Бядулю… Можа, у юбілей не варта было б, але я ўсё-ткі ўспомню, што адзін з доследаў пра пісьменніка называўся «Самаразбурэнне, ці Скамечаны лёс», і слушна. 21-ы факт пра Бядулю такі – ён быў заўзятым прыстасаванцам. Мікола Іваноў у артыкуле 1995 г. «Зьмітрок Бядуля (Паміж яўрэйствам і беларускасьцю)» пісаў пра нібыта ўнікальную здольнасць пісьменніка «своечасова распазнаваць сутнасьць чарговай кампаніі барацьбы з ворагамі народа і хутка выступаць з самаабвінавачваньнямі». Каб жа ён толькі сябе лупцаваў… У 2-м томе рамана «Язэп Крушынскі», які я чытаў у Нацыянальнай бібліятэцы, нямала месца аддадзена выкрыццю «нацдэмаў», эліты беларускай інтэлігенцыі 1920-х гг. На жаль, жанр гэтага тома блізкі да даносу.

Не паглядзеўшы ў мінулае без ружовых акуляраў, не прааналізаваўшы памылкі папярэднікаў, не «закрыўшы гештальт», нікуды мы не прыйдзем. Гэта разумеў украінскі літаратар і журналіст Алесь Бузіна, подла забіты год таму ў Кіеве (забойцаў дагэтуль не знайшлі). У канцы ХХ ст. ён выдаў кнігу «Ваўкалак Тарас Шаўчэнка», дзе паказаў украінскага класіка не толькі – і не столькі – з параднага боку. Твор меў правакацыйны прысмак, але, на маю думку, паспрыяў (каля)літаратурным дыскусіям, ажывіў вобраз Шаўчэнкі, карацей, заахвоціў сяго-таго з чытачоў мысліць. На Бузіну падавалі ў суд за «ачарненне», ды суд ён выйграў.

І пра Кульбака… У многіх крыніцах пашыралася меркаванне, што ён, пераехаўшы з польскай Вільні ў БССР (пад канец 1928 г.; яго з сумам праводзіў натоўп чытачоў-шанавальнікаў), захаваў унутраную свабоду, ухіляўся ад савецкіх догмаў, карацей, паводзіў сябе як праўдзівы еўрапейскі пісьменнік. Не зусім так. Напрыклад, у мінскім часопісе «Штэрн» № 10, 1936 быў апублікаваны кароткі – на 2 старонкі – нарыс Майсея Кульбака «Шлях народнага паэта», прысвечаны Якубу Коласу, дзе не абышлося без хваласпеваў Сталіну і яго нацыянальнай палітыцы. Я б паверыў, што хваласпеў самахоць уставіла рэдакцыя на чале з Ізі Харыкам, каб Кульбак не быў членам той рэдакцыі… Але гэта паўбяды. Яшчэ больш прыкра чытаць заметку аўтара бліскучых «Зельманцаў» пра «трацкісцка-зіноўеўскую контррэвалюцыйную фашысцкую банду» («Літаратура і мастацтва», 10 верасня 1936 г.). Асобныя радкі – простае палітычнае абвінавачванне калегаў у шкодніцтве: «Доўгі час арудаваў у яўрэйскай совецкай літаратуры Дунец і ніхто з пісьменнікаў з яго не сарваў маскі. Характэрна, што ўжо пасля таго, як Дунца выключылі з партыі, Беларускае дзяржаўнае выдавецтва даручыла яму пераклад такой адказнай кнігі, як “Як гартавалася сталь” Н. Остроўскага. Зразумела, што Дунец сапсаваў гэтую кнігу».

Пасля Дунца шэдэўр Астроўскага пераствараў сам Кульбак, а ўжо ў 1937-м ён лёг у адну яму з Хацкелем Дунцом, няўрымслівым марксісцкім крытыкам, які ў пачатку 30-х гг. папсаваў пісьменнікам нямала крыві. Вядома, асноўная віна за адыёзныя заявы кладзецца на тых, хто давёў літаратараў да стану «павукоў у слоіку», на кіраўніцтва бальшавіцкай партыі, але тым не менш…

У траўні 2015 г. я прапаноўваў назваць вуліцу ў Мінску імем Майсея Кульбака. Цяпер я ўжо не на 100% упэўнены, што патрэбна іменна такая вуліца; магчыма, лепей бы пасавала сучаснаму гораду вуліца Зельманцаў (або хоць Зельманскі завулак). Героі Кульбака ў нейкім сэнсе аказаліся лепшыя за яго самога. У прыўкрасным пісьменстве так бывае.

Цешыць, што ўсё часцей да нас завітваюць творцы з Ізраіля. Ёнатан Барг, які прыязджаў у Мінск у лютым 2016 г., мае пра Беларусь добрыя ўражанні. У інтэрв’ю belisrael.info паэт сказаў, што плануе перакласці на іўрыт некаторыя вершы Андрэя Хадановіча… А зусім нядаўна ў Мінску прызямліўся «сам» лаўрэат Дзяржаўнай прэміі Ізраіля Этгар Керэт. Ён прачытаў лекцыю пра ізраільскую літаратуру ў лінгвістычным універсітэце, пабываў на афіцыйнай імпрэзе ў Нацыянальнай бібліятэцы і на менш афіцыйнай – у галерэі «Ў». Пасольства, якое апекавалася Керэтам, не забыла і пра мяне:

12-1

Прыемна, вядома ж, але ранейшыя творы «белага клоўна» я ўжо, бадай, перарос. Кнігу «Сем добрых гадоў» яшчэ пачытаю, а ў зборніку «Кіроўца аўтобуса, які хацеў стаць Богам» (Мінск, 2007) зачапіла нямногае. Запрашальнік на прэзентацыю дзевяцігадовай даўніны ў мяне таксама захаваўся:

12-2

Рэч у тым, што кароткія іранічныя (а часам інфантыльна-абсурдныя) апавяданні ізраільца Этгара Керэта надта ўжо нагадвалі творчасць расійца Віктара Галяўкіна, з якой цешыўся ў дзяцінстве. Перафразуючы папулярную прыказку: «Хто Галяўкіна чытаў, той з Керэта не смяецца».

Безумоўна, я ўдзячны пану Этгару за тое, што ён выкраіў час і перагледзеў некаторыя тэксты, падрыхтаваныя для кнігі Элі Савікоўскага «Да зорак» («El ha-kokhavim», Мінск: Шах-плюс, 2009). З ім кантактаваў Павел Касцюкевіч; унёсак П. Касцюкевіча і Э. Керэта адзначаны і ў кніжцы.

12-3

Э. Керэт у Мінску-2016 між двума сваімі перакладчыкамі на беларускую (злева – Сяргей Шупа, справа – Павел Касцюкевіч). Клоўнскі здымак адсюль.

Гледзячы па ўсім, новая кіраўнічка Нацыянальнага агенцтва па турызму (якая раней працавала на В. Харужай, 28 прэс-сакратаркай, а ў Іудзейскім рэлігійным аб’яднанні – выканаўчай дырэктаркай) спадзяецца, што ў Беларусь скора прыедзе многа-многа Керэтаў. Але гэты артыкул, у якім шчодра цытуецца Вераніка Дарожка, на пазітыў неяк не натхняе: прасочваецца жаданне спісаць многія праблемы Беларусі на «сіндром вахцёра», хоць ясна, што рыба псуецца з галавы. Не веру я і ў байку пра Пятра Машэрава, які нібыта ў канцы 1970-х быў гатовы «аддаць яўрэям» будынак Рускага тэатра. Як я пераканаўся ў 2002 г., калі браў у яго інтэрв’ю, былы мастацкі кіраўнік тэатра Барыс Луцэнка – немалы фантазёр і кан’юнктурнік… Пасля 2006 г., калі ён выгнаў з тэатра Паўла Харланчука за тое, што малады акцёр пайшоў на Кастрычніцкую плошчу і адседзеў 10 сутак, не маю ахвоты кантактаваць з «юдафілам» Б. Л. і іншым не раю.

Парадавалі нядаўнія весткі з Амерыкі. Нью-Ёркскі ўніверсітэт атрымаў важкі грант на вывучэнне гісторыі савецкіх яўрэяў: за 7 гадоў плануецца выдаць 7 тамоў. Сярод даследчыкаў, якія будуць пісаць гэтыя кнігі, згаданыя д-р Аркадзь Зэльцар і д-р Эліса Бемпарад. Яны бывалі ў Беларусі (Аркадзь – той увогуле стаяў ля вытокаў яўрэйскага таварыства ў Віцебску напрыканцы 1980-х, а Эліса прыязджала на пачатку ХХІ ст., брала інтэрв’ю ў Гірша Рэлеса), шмат пісалі пра беларускае яўрэйства, цікавяцца ідышам і ідыш-культурай. Можна спадзявацца на станоўчы вынік.

Між іншага, адзін з артыкулаў Э. Бемпарад – «Ідышысцкі эксперымент у савецкім Менску» – публікаваўся ў тутэйшым часопісе «Аrche» ў 2007 г. Артыкул быў спрэчны, я пакрытыкаваў яго. Пазней у выдавецтве Індыянскага ўніверсітэта выйшла кніга «Becoming Soviet Jews: The Bolshevik Experiment in Minsk» – куды больш грунтоўная. Выдавецтва «Аrche» летась збіралася падрыхтаваць пераклад на беларускую мову, але «не асіліла». Кажуць, на рускую кніга Бемпарад пра яўрэяў Менска ці то ўжо перакладзена (у Расіі), ці перакладаецца.

Нашай краіне, агулам, не дужа шанцуе з яўрэйскай адукацыяй і навукай – у нас некаторыя любяць пагарачэй папрасцей. Вось прайшоў 17 красавіка фестываль «Такі Песах» з масай лекцый пра «мастацтва, бізнэс і ўсё астатняе». А 13-15 траўня намячаецца «Лімуд», дзе таксама будзе вінегрэт шоў «без абмежаванняў, фармату і тэматыкі». Нешта сумняюся, што выступіць на «Лімудзе» ў Мінску «грамадзкі дзеяч і папулярны блогер» Антон Носік: яго ваяўнічыя заклікі, датычныя сірыйцаў (маўляў, не саромейся, Пуцін, забівай…), «дасталі» ўжо нават расійскіх следчых.

Магчыма, у эпоху фельетонна-кліпавага мыслення гэткія імпрэзы і больш дарэчныя, чым сістэмныя намаганні ў галіне іўдаікі. Адылі мне дарагі ідыш, мова, паходжанне якой нейкія жартуны выводзяць з Ірана. Не без суму думаю, што рэсурсы многіх а многіх людзей трацяцца не на адраджэнне традыцыйнай мовы беларускіх яўрэяў, а, груба кажучы, на «папсу» і халтурку (зразумела, маю на ўвазе не ўсіх выступоўцаў, але тое, што генеральным партнёрам пазначаны Саюз беларускіх яўрэйскіх грамадскіх аб’яднанняў і абшчын з яго бяздзейным сайтам і даўно скампраметаваным старшынём, як бы намякае…).

Чарговы эпізод «вайны з кнігамі» прыпаў на красавік 2016 г. З ініцыятывы мытнікаў пад раздачу ў судзе трапілі наступныя выданні 2012 г. (!): Зянон Пазьняк «Добрая фатаграфія», Зянон Пазьняк і Валеры Буйвал «Абарона Курапатаў. Народны мэмарыял». Раней у мяне не даходзілі рукі пазнаёміцца з гэтымі кнігамі, але раз такі аўтарытэт, як суддзя Маскоўскага раёна г. Брэста Таццяна Гаргадзэ палічыла, што яны экстрэмісцкія… Паглядзеў і «Добрую фатаграфію», і «Абарону Курапатаў». Там нямала спрэчных момантаў (асабліва ў другой), але экстрэмізму я, чалавек з дыпломам палітолага ЕГУ, атрыманым у 1999 г. (ён эквівалентны дыплому Інстытута палітычных даследаванняў у Страсбургу), нідзе не выявіў.

Зразумела, уладам трэба адцягнуць увагу ад рэальных праблем, пераключыўшы яе на бяскрыўдную, у прынцыпе, літаратуру. Магу толькі паспачуваць аўтарам. З іншага боку, калі б нязменны лідар КХП-БНФ у свой час менш захапляўся падзелам людзей на «сваіх» і «чужых», да палявання на кнігі ў Беларусі магло б і не дайсці… Пошук «экстрэмізму» ў фотаальбоме – лухта і трызненне, аднак ці меншай лухтой быў нагавор на колішняга дэпутата Вярхоўнага Савета Беларусі Дзмітрыя Булахава (1959–2006), які, паводле З. Пазьняка, забіў чалавека на дарозе, павінен быў пайсці пад суд, але яго, Булахава, вызвалілі ад турмы з той умовай, што ён увосень 1992 г. зробіць даклад супраць рэферэндуму? «29 кастрычніка (насамрэч 27 кастрычніка – В. Р.) ён (Булахаў – В. Р.) выступаў з аргументацыяй псеўдаюрыдычнай, чаму не павінен адбыцца гэты рэферэндум… Настолькі чалавек прадаўся…», – кажа Пазьняк у пачатку гэтага відэа. Быццам і не ведае, што інцыдэнт на дарозе (наезд на жанчыну) з удзелам Булахава адбыўся толькі ў студзені 1993 г. (гл.: «Апазіцыя БНФ у Вярхоўным Савеце ХІІ склікання». Смаленск: Інбелкульт, 2015. С. 569).

Баюся, тут спрацаваў «эфэкт бумерангу». Пры ўсёй павазе да Пазьняка, у гісторыі з канфіскаванымі кнігамі я бачу яго не героем, які процістаіць «плебеям духа», а мізэраблем-ахвярай. Cёння гэтаму чалавеку споўнілася 72. Зычу яму хаця б к наступнаму дню народзінаў прызнаць свае шматлікія памылкі – можа, праз гэта вернецца і яго палітычная вага пачатку 90-х?

Экзатычны крок, звязаны з Курапатамі, зрабілі мінскія актывісты (Марат Гаравы і кампанія): звярнуліся ў пасольства Ізраіля з просьбай націснуць на ўлады РБ, каб тыя пашукалі звесткі пра двух курапацкіх пакутнікаў, Мардэхая Шулескеса і Мойшу Крамера. Сон на яве… Пасольства не стала мяшацца ў праблему будоўлі шматпавярховіка на тэрыторыі старых яўрэйскіх могілак у Мазыры (амерыканскія і расійскія рабіны хоць накрэмзалі пісьмы чыноўнікам…) – хутчэй за ўсё, не стане рэагаваць і зараз. Ды марыць нікому не забаронена.

Вольф Рубінчык, г. Мінск

24.04.2016

rubinczyk[at]yahoo.com

Ад рэдакцыі. Мы не заўсёды згодныя з суб’ектыўнымі ацэнкамі нашых аўтараў, у тым ліку і В. Рубінчыка.

Апублiкавана 24 красавiка 2016 г.