Tag Archives: Илья Клаз

Рыгор Бярозкін. АБ ВЕРШАХ

Прадаўжаем адзначаць 100-годдзе з дня нараджэння беларускага літаратуразнаўцы яўрэйскага паходжання Рыгора Саламонавіча Бярозкіна (1918–1981). Трэцяга ліпеня мы перадрукавалі яго артыкул 1939 года пра творчасць Зямы Цялесіна, а сёння – больш «агульныя» развагі 1940 г. Асаблівасці тагачаснай арфаграфіі збольшага захаваныя.

Г. Бярозкін. АБ ВЕРШАХ

Мы вельмі засумавалі па добрых вершах. Часам здавалася, што п’еса, опернае лібрэта канчаткова адаб’юць ахвоту ў нашых паэтаў займацца вершамі. І адзінай уцехай для нас з’яўлялася ўсведамленне таго, што ў развіцці любой літаратуры бываюць такія перыяды, калі верш адыходзіць на задні план, саступаючы месца іншым літаратурным жанрам. Тым больш у нашай літаратуры такое змяшчэнне жанраў было зусім законамернай станоўчай з’явай. Яно падрыхтавала новы ўздым паэзіі, аб якім зараз можна гаварыць як аб рэальным, адбыўшымся факце.

Справа ў тым, што паэзія апошніх год не магла нас поўнасцю здаволіць.

Паэты пісалі на вельмі важныя і адказныя тэмы, знаходзілі вельмі насычаныя ў сэнсавых адносінах словы, мяркуючы, што ляжачая ў аснове верша рытмічная, вобразная і ўласна-паэтычная сістэма з’яўляецца рэччу другараднай, малаістотнай.

З раззбройваючай наіўнасцю сфармуліраваны гэты погляд на вершы ў адным выпадкова трапіўшым нам пісьме літаратурнага кансультанта да пачынаючага паэта. «Сутнасць верша – піша гэты “кансультант” па паэзіі – заключаецца перш за ўсё ў яго змесце, потым у падачы гэтага зместу пры дапамозе мастацкіх вобразаў, а форма – гэта ўжо як сродак для палягчэння чытання і запамінання вершаў…»

Нам шкада маладых. Атрымліваючы зусім бессэнсоўныя настаўленні аб змесце і форме, выхоўваючыся на самых наіўных уяўленнях аб паэтычнай форме, як аб вонкавым, «абслугоўваючым» элеменце верша, нашы маладыя паэты спешна рэалізуюць гэту «навуку» у адпаведны вершавы матэрыял.

Але не толькі маладыя. Нават паасобныя добрыя нашы паэты часта сваёй уласнай практыкай паглыбляюць супярэчнасці паміж семантычнымі і ўласна-паэтычнымі момантамі верша. Вазьміце, к прыкладу, П. Глебку. Стыль многіх вершаў П. Глебкі – гэта стыль слова, стыль рытарычнай фразы, якая існуе сама па сабе, па-за якойсьці цэласнай паэтычнай сістэмай. Такому ўражанню ад вершаў Глебкі не ў малой ступені спрыяе і тое, што ў іх, за рэдкім выключэннем, адсутнічае дэталь, блізкі абыдзённы прадмет, рэч з усімі яе трыма рэальнымі вымярэннямі, – г. зн. адсутнічае сама магчымасць канкрэтызаваць велізарнасць маштабаў праз «зримое» параўнанне, вобраз, дэталь. Гэта і ёсць адна з праяў стварыўшагася разрыву паміж сэнсам верша і яго канкрэтна-пачуццёвай прыродай.

Дзе-ж выйсце? Выйсце ў пераключэнні на новы матэрыял, у аднаўленні парушанага адзінства, хоць-бы і ў рамках новага жанру. Для Глебкі гэтым новым жанрам з’явілася трагедыя ў вершах.

Хочацца думаць, што Глебка зрабіў «экскурс» у гэту недаследаваную галіну па камандзіроўцы «ад паэзіі», што напісаўшы добрую вершаваную п’есу, паэт, узбагачаны новым вопытам і новымі магчымасцямі, створыць сапраўдныя вершы, якія будуць вершамі не па вонкавых абрысах, а па сутнасці.

Прыклад П. Броўкі ўмацоўвае ў нас гэту веру. У творчасці П. Броўкі апошніх год таксама намячаўся пэўны адыход ад патрабаванняў верша ў бок агульна-апісальных меркаванняў.

Не ставячы сабе мэтай аналізіраваць паэму «Кацярына» (гэта тэма спецыяльнага артыкула), укажам толькі на тыя яе асаблівасці, якія раскрываюцца ў сувязі з цікавячай нас праблемай. Чаму верш? – вось пытанне, якое ўзнікае пры чытанні «Кацярыны». Якія дадатковыя задачы (апрача тых агульна-ідэйных і мастацкіх задач, якія немінуча ўзнікаюць у рабоце над любой рэччу) вырашыў паэт, працуючы над паэмай, над вершаваным жанрам? Такія-ж задачы бясспрэчна былі. Калі Пушкін працаваў над «Онегіным», ён пісаў Вяземскаму: «Я цяпер пішу не раман, а раман у вершах – д’ябальская розніца…» Пушкін поўнасцю ўсведамляў спецыфічнасць работы над раманам у вершах у адрозненне ад «проста рамана». У «Кацярыне» гэта розніца не адчуваецца. Верш даведзен да ўзроўню абслугоўваючага элемента. Ён толькі ўючная жывёла, якая перавозіць тэму з месца на месца…

Пасля «Кацярыны» Броўка працаваў у тэатры, пісаў опернае лібрэта. Зараз ён надрукаваў новы цыкл вершаў, які дазваляе гаварыць аб значным творчым росце паэта.

Вершы сведчаць аб тым, што Броўка ўступіў у паласу сваёй творчай спеласці. Ужо не як вонкавая адзнака апісання і не як рытарычны жэст існуе новы верш Пятруся Броўкі. У новым вершы Броўкі ёсць праўда пераходаў ад лозунга да лірычнага моманту, ад апісання да пафасу. Паэту няма патрэбы рабіць асобныя намаганні для таго, каб дацягнуцца да палітычна-грамадзянскай тэмы – гэта тэма ў яго ў крыві.

Ітак, вершы надрукаваны. Што далей? Ці намячаюць гэтыя новыя вершы Броўкі шляхі да яго далейшага паэтычнага развіцця? Над гэтым пытаннем нам хацелася-б падумаць разам з паэтам. Па характару свайго даравання, «па складу сваёй душы, па самай радковай сутнасці» Броўка – паэт-прамоўца, паэт строга вызначанай інтанацыйнай устаноўкі. І таму нам здаецца, што далейшае развіццё паэзіі Броўкі павінна ісці іменна па лініі арганічнага свайго ўдасканалення, як паэзіі аратарскай, інтанацыйнай. Тым больш, што час зараз суровы, ваенны, над светам ходзяць навальнічныя хмары – і суровае, насычанае глыбокім пачуццём, аратарскае слова паэта іменна зараз мае велізарнае значэнне. Няхай надрукаваныя вершы Броўкі паслужаць для яго адпраўным пунктам да пошукаў, але толькі ў іншым плане інтанацыйнага верша.

Значнай падзеяй нашай паэзіі з’яўляюцца новыя вершы А. Куляшова «Юнацкі свет». Прынцыповае значэнне гэтых вершаў, калі разглядаць іх з пункту гледжання намечаных намі агульных законамернасцей паэтычнай работы, заключаецца ў іх глыбока-паэтычным змесце. Наіўнае ўяўленне аб паэзіі абессэнсоўвае вершаваную рэч, расцэньвае яе толькі яе непазбежнае адступленне ад «нармальных» правілаў мовы. Спытайцеся ў нашага «кансультанта па паэзіі», як ён уяўляе сабе работу над вершам, і ён вам адкажа прыкладна так: паэт бярэ пэўную мысль, якую ён хоча выразіць, і фаршыруе яе ў які-небудзь паэтычны размер, і ад узаемадзеяння гэтых двух момантаў ствараецца паэзія…

Вершы А. Куляшова абвяргаюць гэта ўяўленне, яны па-свойму сцвярджаюць паэзію як арганічны лад мышлення, як адзіны рытмічна-семантычны комплекс. Гэтыя вершы не могуць быць пераказаны прозай, ад такога перакладу яны страцяць добрую палову свайго зместу. Куляшоў мысліць цэласнымі паэтычнымі замысламі і амаль ніколі не карыстаецца трафарэтам. Возьмем верш «Шэршні». У ім тэма далёкіх дзіцячых успамінаў, якія па-новаму ўспрымаюцца паэтам з пункту гледжання яго спелага вопыту, нечакана нараджае ўскладнены, але надзвычай дакладны вобраз. Сум паэта, адчуўшага горыч першага адхіленага кахання, раптам становіцца пчалой, гудучым шэршнем – далёкім выхадцам з першых сустрэч, з першых, дзіцячых гульняў, з першых успамінаў.

Так, паэт еднае мноства разнастайных асацыяцый не з мэтай «выдумаць» «экстравагантны» вобраз, а цалкам апраўдваючы іх інтэнсіўнасцю перажывання, ажыўляючы іх напружаннем мыслі. Пры гэтым Куляшоў умее захаваць рэалістычную дакладнасць апісання, абаянне і яснасць упершыню бачанага.

Міма школы меленькая рэчка

Без мяне адна плыве ў цішы.

Незвычайная празрыстаць гэтых радкоў адхіляе ўсякую магчымасць «пераўвялічана»-трагедыйнага гучання тэмы. Каханне, аб якім гаворыць Куляшоў, празрыстае і яснае, як гэтыя радкі. Яно не засланяе жыццё, а, наадварот, прымушае больш цвяроза, больш прыстальна ўглядацца ў навакольнае. Лёгкі сум не здымае агульнага жыццёсцвярджальнага пачуцця, а толькі робіць яго больш важкім і пераканаўчым. Далёкія дзіцячыя ўспаміны зліваюцца ў адно з новым імкненнем у будучае, – і ўсё гэта стварыла добры і ў высокай ступені паэтычны цыкл вершаў.

Папрок, які мы можам зрабіць Куляшову, у большай меры адносіцца і да іншых паэтаў, якія працуюць над стварэннем новай лірыкі.

У іх вершах аб дружбе, аб каханні, аб прыродзе мала непакою, а больш уціхамірваючых дабрадушных пачуццяў. Баявы, актыўны тэмперамент нашага сучасніка павінен у аднолькавай меры адчувацца ў палітычных вершах і ў вершах, якія напісаны на традыцыйна-лірычныя тэмы.

Ці-ж не таму так цёпла былі сустрэты франтавыя вершы М. Калачынскага, што яны нясуць у сабе адчуванне трывогі, масавы вопыт гераізма? Неймаверна вырастае павага да вершаў, калі яны напісаны ля вогнішча, у самай сапраўднай абстаноўцы бою.

М. Калачынскі доўгі час займаўся тым, што паўтараў вонкавыя сродкі паэзіі, зацверджаныя і агульнадаступныя тэхнічныя прыёмы верша, – зараз ён прышоў да сапраўднай творчасці. У яго новых вершах аб Фінляндыі няма гучных батальных сцэн, замест іх ёсць разумная і ўдумлівая сканцэнтраванасць на асэнсаванні сапраўдных мэт нашай вызваленчай [sic – belisrael.info] вайны. Таму такія добрыя вершы аб смалакуру, аб рыбаку, якія – вернуцца, якія прыдуць у свае разбураныя хаты.

Нашым паэтам-лірыкам пагражае небяспека ўвайсці ў новы штамп гэтакага ўціхаміранага, бестурботнага пейзажа. Гэту небяспеку трэба папярэдзіць, бо тое, што з’яўляецца толькі небяспекай для Броўкі, для Куляшова, становіцца пэўным «курсам» для многіх маладых вершатворцаў. Услед за вершамі Броўкі аб прыродзе, услед за «Воблакам» Куляшова, за «Падсочкай» Панчанкі пайшоў цэлы паток вершаў пачынаючых паэтаў, у якіх зусім страчана пачуццё сучаснасці. Дажджы, птушкі, бярозкі – і больш нічога. Вы чаго гэта, таварышы, чырыкаеце?

Нам трэба любіць паэзію ўжо толькі за тое, што яна ствараецца на фронце, у вельмі цяжкіх умовах, якія не выклікаюць «лірычнай» дабрадушнасці. Прайшоўшы казематы, турмы, шыбеніцы, паэзія прыходзіць да нас, як вестка блізасці і спагады, як вялікі сардэчны прыяцель.

Зараз ужо нельга гаварыць аб росце нашай паэзіі без таго, каб не спыніцца на творчасці Танка. Ён прынёс нашай паэзіі незвычайную навізну і сілу вялікага паэтычнага тэмпераменту. Вершы Танка, насычаныя пафасам, сарказмам, перажытым болем, нясуць у сабе велізарны зарад ваяўнічай чалавечнасці, якая адстайвае свае правы ў атмасферы гвалту, гнёту. Звяртае на сябе ўвагу тая акалічнасць, што іменна паэзія, іменна верш з’яўляўся дзейсным сродкам рэволюцыйнага гуманізма. Іменна ў вершы знайшлі сваё выражэнне лепшыя імкненні народа. У выдатным вершы Ф. Пестрака «Паэзія» з вялікай сілай перададзен матыў гранічнай змешанасці вершаў з навакольнай, вельмі нярадаснай жыццёвай абстаноўкай.

Ты просішся ў дзверы маёй беднай хаткі

Восенню ветранай, цёмнаю ноччу…

гаворыць Пестрак, звяртаючыся да паэзіі. Яму ўторыць малады паэт Таўлай у сваіх лукішскіх вершах:

Пілую вершам краты.

Стыхія лірычнага ўладарна ўварвалася ў нашу паэзію. Перад тварам вершаў, якія ваявалі з ненавісным панствам і гадамі пакутвалі ў турмах, павысім нашы патрабаванні к паэтам, канчаткова адкінем тых, хто бачыць у паэзіі безмэтавую бразотку, якая асалоджвае пяшчотны слых. Паставім у парадку нашага працоўнага дня важнейшае пытанне аб паэзіі.

(артыкул Рыгора Бярозкіна падаецца паводле газеты «Літаратура і мастацтва», 11.03.1940)

Афішка выставы ў Нацыянальнай бібліятэцы Беларусі. З сайта nlb.by.

Ад нашых чытачоў:

Анатоль Сідарэвіч, гісторык (01.11.2017, 29.12.2017)

Юлія Міхалаўна Канэ [жонка Рыгора Бярозкіна] апавядала мне, што ў сям’і Шлёмы Бярозкіна Гірш (Рыгор) быў адзіны сын, і сёстры, можна сказаць, насілі Гірша на руках. Заўсёды ў яго ўсё памытае, папрасаванае… Такі сабе паніч. А бацьку яго Шлёму Бярозкіна выслалі на пачатку 1920-х у Туркестан, бо ён няправільна разумеў сацыялізм, не згадзіўся з рашэннем бундаўскіх правадыроў зліцца ў экстазе з бальшавікамі. Быў паслядоўны бундавец.

Я так даўно чытаў даваенныя часопісы і газеты, што засталося толькі агульнае ўражанне: бальшавіцкая ідэалогія. І раптам – канкрэтную дату не назаву – у ЛіМе з’яўляецца публікацыя Рыгора Бярозкіна, напісаная ў літаратуразнаўчых тэрмінах. Як сказаў бы класік, прамень святла ў цёмным царстве. Які быў лёс гэтага маладога разумніка, ведаеце… Па вайне наступіла эпоха, якую можа, выкарыстаўшы вобраз Дж. Лондана, назваць «пад жалезнай пятой». Адраджэнне крытыкі і літаратуразнаўства пачалося пасля ХХ з’езду КПСС. Бярозкін і Адамовіч (Алесь) – самыя яркія зоркі. Іх аўтарытэт быў высокі. Няздары моцна нерваваліся, калі гэтыя аўтары не згадвалі іхнія творы, маўчалі пра іх творчасць.

Рыгор Саламонавіч – мая даўняя сімпатыя, ставіўся да яго з піетэтам. У яго прысутнасці я быў асцярожны ў выказваннях. Быў ён з’едлівы. І калі б я ляпнуў якое глупства, ён уеў бы мяне. Паэт Алесь Пісьмянкоў (страшны магілёўска-радзіміцкі нацыяналіст), калі я нешта казаў пра Бярозкіна (а казаў я станоўча), заўсёды кідаў: «Бо наш, магілёўскі».

Васіль Жуковіч, паэт (14.07.2018):

Рыгора Бярозкіна я ведаю як маштабнага крытыка. Ён трымаў руку на пульсе ўсяго значнага ў літаратуры, блаславіў таленты маладзенькіх Дануты Бічэль, Жэні Янішчыц, шмат каго яшчэ. Праўда, як мне здаецца, памыліўся ў ацэнках Уладзіміра Караткевіча-паэта. Загадчыкі выдавецкіх аддзелаў шанавалі яго і замаўлялі закрытыя рэцэнзіі на тых, што прэтэндавалі выдацца. Урэзалася ў памяць, як дасьціпна Бярозкін-рэцэнзент прайшоўся па рускамоўным рамане Ільлі Клаза. Дасьціпна пракаментаваў сказ аўтара «Пошлите меня на фронт, – сказал я тихо»: «Так, так, об этом просили вы как можно тише»…

Апублiкавана 15.07.2018  22:46

***

Водгукi:

Думаю, для П.Броўкі, як і для іншых паэтаў, было важным атрымаць канструктыўную крытыку такога мэтра, як Р. Бярозкін. Слушныя заўвагі давалі магчымасць паэту прафесійна развівацца, бачыць галоўнае ў сваёй місіі. Дзякуй богу, што нават у тыя таталітарныя часы для Р.Бярозкіна галоўным заставалася праўдзівасць у адзнаках паэтычнай творчасці, а не кан’юнктура і залежнасць ад рэгалій паэта, пра якога пісаў літаратуразнаўца. Нават цяжкі лёс не прымусіў Р.Бярозкіна адысці ад гэтай праўды.

З павагай, Наталля Мізон, загадчык Літаратурнага музея Петруся Броўкі  16.07.2018  17:22

З Польшчы, ад доктара габілітаванага гуманітарных навук Юрася Гарбінскага:
Дзякуй вялікі за артыкул Рыгора Бярозкіна. На бачанні-разуменні Бярозкіным літаратуры, у тым ліку беларускай, вучыліся і надалей павінны вучыцца ўсе тыя, хто хоча працаваць сур’ёзна на гэтай дзялянцы.
Цешуся, што маю ў сваёй прыватнай (!) кнігоўні яго незвычайную кнігу “Свет Купалы”. 
19.07.2018  13:13

 

 

1946 – «год Холмова»

(Русский текст внизу)

1946 – «год Холмава»

1946-ы. Другі (для Беларусі) мірны год пасля вызвалення ў ліпені 1944-га. Жыццё быццам бы пакрысе вяртаецца ў даваенныя берагі, нягледзячы на тое, што антыбальшавіцкі супраціў у заходніх абласцях не ўтаймаваны. У сталіцы харчоў і жытла востра не хапае, аднак…

У лютым ужо ладзяцца выбары ў Вярхоўны Савет СССР. Як вяшчае часопіс «Вожык», «Разбіўшы фашысцкіх нягоднікаў зброд, / За Сталінскі блок галасуе народ!» Меўся на ўвазе «блок камуністаў і беспартыйных» – у БССР ён сабраў звыш 99% галасоў (для параўнання: у Літве – 95,4%, у Эстоніі – 94,36%, там людзі былі менш запалоханыя).

У Нюрнбергу судзяць галоўных качагараў нацызму, у Маскве – іх расійскіх памагатых (перадусім уласаўцаў), у Мінску – розную адносна дробную навалач, камендантаў, паліцаяў ды перакладчыкаў гестапа. Затое іменна дэлегат БССР (Кузьма Кісялёў) прапануе на І сесіі ААН у Лондане рэзалюцыю супраць ваенных злачынцаў і ўваходзіць у аналы… Тым часам Ілья Клаз піша шчымлівы верш пра Мінск: «Кто назвал тебя городом / Если остался / Только щебень, / Да пепел, / Да битый кирпич?..»

Узровень жыцця ў 1946 г. можна сабе ўявіць (ці праз 70 гадоў няможна?), але паэзію ў Беларусі шчыра вітаюць. Пад канец лютага ў Мінск прыязджае малады паэт Леў Ашанін са сваёй «Легендой о защитниках Бреста»: «В Минске враг, кругом паучий крест, / Но стоит, как прежде крепость Брест…» Дарэчы, тэма гераічнай абароны Брэсцкай крэпасці 1941 г. стала ў СССР папулярнай значна раней за 1950-я гады. Акурат у 1946 г. апублікаваў сваю баладу «У Брэсце» і Максім Танк:

У Брэсце, у Брэсце,

У слаўным месце

Бароняць крэпасць нашы салдаты,

А смерць над Бугам

Сядзіць, чакае,

Калі замоўкнуць грымець гранаты.

Увогуле М. Танк тварыў тады шмат: амаль у кожным нумары часопіса «Беларусь» пад кардоннай вокладкай таіліся яго вершы. На жаль, не ўцёк выдатны творца і ад прапагандных заданняў, груба напаўшы на польскага генерала Андэрса: «…спіс «заслуг» пана Андэрса нічым не адрозніваецца ад спісаў «заслуг» іншых фашысцкіх бандытаў» («Вожык», № 8, 1946). Ды што казаць, калі праз пару гадоў «фашыстам» для сталінцаў зробіцца і правадыр югаслаўскіх партызан Ёсіп Броз Ціта…

Як бы там ні было, у савецкай Беларусі не толькі шукалі ворагаў, а і будавалі, будавалі… Якраз у маі 1946 г. «на ўсю рэспубліку прагучаў голас маладых мінчан, якія заклікалі моладзь рэспублікі дапамагчы будаўніцтву аўтамабільнага і трактарнага завода» («Беларусь», № 7, 1946). У кастрычніку ў сталіцы была пушчана аўтаматычная тэлефонная станцыя. Паўставала з руін і перыферыя: так, пад канец года на Нараўлянскай суднабудаўнічай верфі запрацаваў новы лесапільны завод.

Ва ўрадзе помнілі, што «працоўным масам» апрача бізуноў патрэбныя моркаўкі. У чэрвені нейкі Лявонцьеў праз «Советскую Белоруссию» заклікаў «хутчэй аднаўляць паркі культуры і адпачынку». На парадзе ў Маскве (ліпень) беларуская дэлегацыя паказала свой каронны нумар – вялізную вазу, сплеценую з целаў фізкультурнікаў. Што характэрна, гэты нумар дажыў да ХХІ ст… У пачатку 1946 г. у Віцебску адкрылася крама для продажу кніг і культтавараў, улетку ў горад вярнулася карцінная галерэя Юдэля Пэна (звыш 200 работ), а ў верасні з Новасібірска ў Мінск прыехаў Дзяржаўны яўрэйскі тэатр БССР.

Знайшлося «месца пад Сонцам» і для шахматыстаў: сціплае, але ў пачатку 1946 г. беларускія гульцы аб’ектыўна не маглі разлічваць на многае. Як паведамляе газета «Вечерний Гродно»: «Пасля прыезду ў 1945 годзе… Ратміра Холмава пачалі адраджацца ў горадзе шахматы. Вялікай праблемай была практычна поўная адсутнасць у Гродна шахмат. У горадзе ў той час мелася толькі чатыры камплекты, тры з іх – у Доме афіцэраў». Тым не менш, працягвае аўтар, у пачатку 1946 г. быў праведзены гарадскі чэмпіянат і была створана гродзенская шахматна-шашачная секцыя.

У біяграфіях Р. Холмава «злёту» выйграны ім чэмпіянат Гродна чамусьці не згадваўся – толькі чэмпіянат Архангельска 1945 г. Дзякуючы свайму «статусу» чэмпіён двух гарадоў, ды яшчэ камсамолец, быў запрошаны ў Мінск на трэніровачны турнір першакатэгорнікаў. Дакладней, турнір адбыўся ў доме адпачынку ў Ждановічах, і зразумела, чаму. «Мне давялося ў 1946 г. быць у Мінску. Увесь цэнтр… быў разбураны», – сведчыў будучы майстар Абрам Ройзман у часопісе «Шахматы» (№ 3, 2008). Праўда, у тым жа годзе ён пабываў у парку Горкага і «ўбачыў там дзеючы шахматны павільён у форме круга. Столікі стаялі ўздоўж сцен, а пасярэдзіне была кветкавая клумба. Цікава, што шахматны павільён быў адбудаваны сярод першых. Запомніліся Шагаловіч… і Чэмерыкін, якія гулялі без гадзінніка». Але павільён, што працаваў і да вайны, быў адбудаваны ўжо ўлетку, пасля турніру першакатэгорнікаў, праведзенага ўвесну. Пра ход турніру можна даведацца, напрыклад, з наступных дзвюх заметак («Сталинская молодежь», 12 і 19 красавіка 1946):

1946-1 1946-2

Заслугоўваюць увагі прозвішчы Айзенштадт і Гарэнштэйн. Ісак Айзенштадт быў першым кандыдатам у майстры, якога перамог Ратмір Холмаў, і партыя з ім так запомнілася Холмаву, што ён уключыў яе ў зборнік выбранага 1982 г. (у гэтую кнігу ўвайшло ўсяго 63 партыі за 1946-1970 гг.). Насуперак сказанаму ў прадмове Яўгена Ільіна, Айзенштадт не быў на час турніру «ленінградцам» і «варагам»: тады ён жыў у Віцебску і гэтак сама прадстаўляў БССР, як Р. Холмаў. Прывядзем памятную партыю з каментарыямі самога Холмава:

Холмаў – Айзенштадт (Ждановічы, 1946)

1.е4 с5 2.Kс3 Kс6 3.g3 g6 4.Cg2 Cg7 5.d3 e6 6.Kge2 Kge7. План белых палягае ў тым, каб падрыхтаваць пешачны наступ на каралеўскім флангу. У процівагу гэтаму чорныя пры падтрымцы дальнабойнага слана g7 імкнуцца атакаваць ферзевы фланг. 7.Сf4. Звычайна гуляюць 7.Се3 і 8.Фd2. 7…е5. Верагодна, наймацнейшым пярэчаннем на 7.Сf4 быў ход 7…d5! Тут гэта больш выгадна, чым у звычайным варыянце 7.0-0 d5 8.еd еd 9.Кf4, дзе белыя вымушаюць рух чорнай пешкі на d4, у выніку чаго Cg7 страчвае сваю дальнабойнасць, а Cg2 атрымлівае больш прасторы для дзейнасці. 8.Се3 Кd4 9.0-0 d6 10.f4 Се6 11.h3. Абавязкова! Чорныя пагражалі 11…Фd7 і 12…Сg4, пасля чаго прагнаць слана было б вельмі цяжка. 11…Фd7 12.Крh2 h5. Іншая магчымасць – 12…0-0, каб, карыстаючыся добрым развіццём, на 13.g4 гуляць 13…f5 з далейшым Та8-е8. 13.Кd5? Памылка, лепей было 13.Фd2. 13…С:d5 14.еd h4? Памылка ў адказ! Пасля 14…Кеf5 15.Сf2 0-0-0 чорныя захоплівалі ініцыятыву. Заняўшыся выйгрышам пешкі, чорныя не ўлічваюць, што за яе белыя атрымліваюць больш чым дастатковую кампенсацыю. 15.g4 K:e2 16.Ф:e2 ef 17.C:f4 C:b2 18.Тab1. Нічога не давала 18.Тае1 Сс3 19.Сg5 С:е1 20.Т:е1 f6! 21.С:f6 Тh7 22.Фе4 0-0-0 23.С:е7 Те8, і чорныя захоўвалі матэрыяльную перавагу. 18…Сf6 19.Крh1 0-0. Не кожнаму па гусце 19…0-0-0 з-за 20.Сh2 Кg8 21.Фd2, і чорныя фігуры размешчаны няўдала, а ў белых перспектывы атакі. 20.Фf2 Сg7. Вымушана (пагражала 21.С:d6). У выпадку 20…g5 21.Се3! гублялася пешка g5. 21.Ф:h4 Тае8 22.Сg5 Кс8 23.Сf6 С:f6 24.Т:f6. Белыя дабіліся аслаблення чорных палёў і працягваюць націск. 24…Крg7 25.Тbf1 Тh8. Больш упарта было 25…Ке7 з пераводам каня на g8. Праўда, і тут пасля 26.Фg3 Тd8 27.h4 Кg8 28.g5 К:f6 29.gf+ Kph7 30.h5 Tg8 31.Ce4 або 30…Th8 31.Ch3! белыя мелі ўсе шансы на перамогу. 26.Фg5 Te7. У выпадку 26…Те5 27.Фf4 Тf8 28.Се4 белыя таксама атрымлівалі неадхільную атаку. 27.Се4!! Фе8. Калі 27…Т:h3+, то 28.Крg2 Тh6 29.Т:g6+! fg 30.Фf6+ Kpg8 31.Фf8+ Kph7 32.C:g6+!! Kp:g6 33. Tf6+ Kpg5 34.Ф:h6+ Kp:g4 35.Tf4X. Або 29…Т:g6 30.C:g6 fg 31.Фf6+ Kpg8 32.Фf8+ Kph7 33.Th1X. 28.h4 Th7. Чорныя нічога не могуць проціпаставіць атацы белых, якая ўсё нарастае. 29.h5 Kpg8 30.Фf4. Пагражае 31.С:g6. Чорныя вымушаны аддаць якасць. 30…Т:е4 31.Ф:е4 Ф:е4 32.gh 33.g5 Тg7 34. g6! Выкарыстоўваючы кепскае становішча каня, белыя чотка рэалізуюць матэрыяльную перавагу. 34…T:g6 35.T:f7 Kb6 36.T:b7 Kc4 37.T:a7 Kd2 38.Tg1 T:g1+ 39.Kp:g1 K:e4 40.a4 Kc3 41.a5 K:d5 42.Tb7 Kb4 43.T:b4! Чорныя здаліся.

Доктар хімічных навук, прафесар Ісак Навумавіч Айзенштадт нарадзіўся ў Петраградзе ў 1919 г., а памёр ужо ў Санкт-Пецярбургу, прычым у адзін дзень з Давідам Бранштэйнам (5 снежня 2006 г.). Ён не раз паспяхова выступаў у чэмпіянатах роднага горада, у 1961 г. атрымаў званне майстра спорту. У першай палове 1946 г. І. Айзенштадт разам з брэсцкім майстрам Уладзімірам Сайгіным, лаўрэатам Сталінскай прэміі паэтам Аркадзем Куляшовым, прафесарам Іванам Вятохіным, згаданым вышэй капітанам Чэмерыкіным і іншымі ўвайшоў у кіраўніцтва адноўленай шахматна-шашачнай секцыі пры спорткамітэце БССР. Узначаліў секцыю майстар Гаўрыла Верасаў, які захоўваў званне чэмпіёна рэспублікі з 1941 г. Аднак аднаасобным чэмпіёнам Мінска-1946 яму стаць не ўдалося… Пра гэта найлепш раскажа заметка з газеты «Звязда» (03.04.1946). Не выключана, што сам Верасаў яе і напісаў: у чэрвені 1946 г. у «Звяздзе» аднавіўся шахматны аддзел пад яго рэдакцыяй.

1946-3

Толькі сёлета я даведаўся, што Рафаіл Якаўлевіч Гарэнштэйн (1923, Кіеў – 2012, Масква), выхаванец Кіеўскага Палаца піянераў, майстар спорту з 1958 г. і выдатны трэнер, унёс уклад і ў развіццё беларускіх шахмат. Вядома, для першакатэгорніка стаць нароўні з майстрам у чэмпіянаце Мінска было не абы-якім поспехам. Крыху пазней, як сведчыць «Шахматная еврейская энциклопедия», Р. Гарэнштэйн пераехаў у Львоў, дзе таксама выйграў першынство горада (1949).

І ўсё ж найбольшых поспехаў з маладых ігракоў (Холмаў, Айзенштадт, Гарэнштэйн) дабіўся ў рэшце рэшт Ратмір Дзмітрыевіч (1925, Шанкурск – 2006, Масква) – майстар з 1947 г., чэмпіён БССР 1948 г. (11,5 з 13 – перамога не стала сенсацыяй), гросмайстар з 1961 г., прызёр чэмпіянату СССР 1963 г. Пад канец жыцця ён не раз успамінаў тры гады (1946–1948), калі выступаў за нашу рэспубліку… Працытуем «Шахматное обозрение» (№ 5, 2000):

Урачы рэкамендавалі мне перабрацца з прыморскага Архангельска ў месца з больш сухім кліматам. У той час якраз набіралі спецыялістаў у новыя заходнія вобласці СССР, і маю маці перавялі на працу ў беларускі горад Гродна. Я вырашыў паехаць разам з ёй. У Гродна ў параўнанні з Расіяй уразіла мноства прадуктаў, да таго ж усё каштавала ў два разы дзешавей: там яшчэ не было калгасаў, і сяляне не развучыліся працаваць. Працаваў я спартыўным інструктарам. У 46-м годзе выйграў беларускі рэспубліканскі турнір першай катэгорыі.

1947

Партыя Сімагін – Холмаў з паўфіналу ХVI чэмпіянату СССР, Масква, 1947 г.

У Беларусі Холмаў стварыў сям’ю, меў сяброў… Ён ахвотна заязджаў да нас на турніры – і ў 1980-х, і ў 1990-х, і нават на пачатку 2000-х.

Згадаем яшчэ адзін эпізод з шахматнага жыцця БССР. Газета «Віцебскі рабочы» 13.11.1946 адсправаздачылася, што «днямі, упершыню пасля вызвалення горада, адбыўся трэніровачны шахматны турнір, у якім прынялі ўдзел адзінаццаць шахматыстаў Віцебска. Першае месца з рэзультатам 9,5 ачка з 10 магчымых заняў першакатэгорнік Смірноў, другое месца – другакатэгорнік Лейко – 8 ачкоў, трэцяе месца – Міронаў – 6 ачкоў. Чатыры ўдзельнікі турніра набралі неабходную норму… для атрымання чацвертай катэгорыі па шахматах».

Падрыхтаваў Вольф Рубінчык, г. Мінск

wrubinchyk[at]gmail.com

25 мая 2016

***

1946-й. Второй (для Беларуси) мирный год после освобождения в июле 1944 года. Жизнь вроде бы понемногу возвращается в довоенные берега, несмотря на то, что антибольшевистское сопротивление в западных областях не усмирено. В столице продовольствия и жилья остро не хватает, однако…

В феврале уже проводятся выборы в Верховный Совет СССР. Как вещает журнал «Вожык»,«Разбивши фашистских негодников сброд, / За Сталинский блок голосует народ!» Имелся в виду «блок коммунистов и беспартийных» – в БССР он собрал свыше 99% голосов (для сравнения: в Литве – 95,4% , в Эстонии – 94,36%, там люди были менее запуганы).

В Нюрнберге судят главных кочегаров нацизма, в Москве – их российских помощников (прежде всего власовцев), в Минске – разную относительно мелкую сволочь, комендантов, полицаев и переводчиков гестапо. Зато именно делегат БССР (Кузьма Киселев) предлагает на 1-й сессии ООН в Лондоне резолюцию против военных преступников и входит в анналы… Тем временем Илья Клаз пишет щемящее стихотворение о Минске: «Кто назвал тебя городом / Если остался / Только щебень, / Да пепел, / Да битый кирпич?..»

Уровень жизни в 1946 г. можно себе представить (или через 70 лет нельзя?), но поэзию в Беларуси искренне приветствуют. В конце февраля в Минск приезжает молодой поэт Лев Ошанин со своей «Легендой о защитниках Бреста»: «В Минске враг, кругом паучий крест, / Но стоит, как прежде крепость Брест…» Кстати, тема героической обороны Брестской крепости 1941 г. стала в СССР популярной гораздо раньше, чем в 1950-е годы. Как раз в 1946 г. опубликовал свою балладу «У Брэсце» и Максим Танк:

В Бресте, в Бресте,

В славном месте

Защищают крепость наши солдаты,

А смерть над Бугом

Сидит, ждет,

Когда замолкнут греметь гранаты.

Вообще М. Танк творил тогда много: почти в каждом номере журнала «Беларусь» под картонной обложкой таились его стихи. К сожалению, не избежал замечательный поэт и пропагандистских заданий. Так, он грубо напал на польского генерала Андерса: «… список «заслуг» господина Андерса ничем не отличается от списков «заслуг» других фашистских бандитов» («Вожык», № 8, 1946). Да что говорить, если через пару лет «фашистом» для сталинцев станет и вождь югославских партизан Иосип Броз Тито…

Как бы там ни было, в советской Беларуси не только искали врагов, но и строили, строили… Как раз в мае 1946 г. «на всю республику прозвучал голос молодых минчан, которые призывали молодежь республики помочь строительству автомобильного и тракторного завода» («Беларусь» , № 7, 1946). В октябре в столице была пущена автоматическая телефонная станция. Вставала из руин и периферия: так, под конец года на Наровлянской судостроительной верфи заработал новый лесопильный завод.

В правительстве помнили, что «трудящимся массам», помимо кнутов, нужны пряники. В июне некий Леонтьев через «Советскую Белоруссию» призвал «скорее восстанавливать парки культуры и отдыха». На параде в Москве (июль) белорусская делегация показала свой коронный номер – огромную вазу, сплетенную из тел физкультурников. Что характерно, этот номер дожил до XXI века… В начале 1946 г. в Витебске открылся магазин для продажи книг и культтоваров, летом в город вернулась картинная галерея Иегуды (Юделя) Пэна (свыше 200 работ), а в сентябре из Новосибирска в Минск приехал Государственный еврейский театр БССР.

Нашлось «место под Солнцем» и для шахматистов: скромное, но в начале 1946 года белорусские игроки объективно не могли рассчитывать на многое. Как сообщает газета «Вечерний Гродно»: «После приезда в 1945 году … Ратмира Холмова начали возрождаться в городе шахматы. Большой проблемой было практически полное отсутствие в Гродно шахмат. В городе в то время имелось только четыре комплекта, три из них – в Доме офицеров». Тем не менее, продолжает автор, в начале 1946 г. был проведен городской чемпионат и создана гродненская шахматно-шашечная секция.

В биографиях Р. Холмова «сходу» выигранный им чемпионат Гродно почему-то не упоминался – только чемпионат Архангельска 1945 г. Благодаря своему «статусу» чемпион двух городов, да еще комсомолец, был приглашен в Минск на тренировочный турнир первокатегорников. Точнее, турнир состоялся в доме отдыха в Ждановичах, и понятно, почему. «Мне пришлось в 1946 г. быть в Минске. Весь центр… был разрушен», – свидетельствовал будущий мастер Абрам Ройзман в журнале «Шахматы» (№ 3, 2008). Правда, в том же году он побывал в парке Горького и «увидел там функционирующий шахматный павильон в форме круга. Столики стояли вдоль стен, а в середине была цветочная клумба. Интересно, что шахматный павильон был сооружен в числе первых. Запомнились Шагалович … и Чемерикин, которые играли без часов». Но павильон, что работал и до войны, был отстроен уже летом, после турнира первокатегорников, проведенного весной. О ходе турнира можно узнать, например, из следующих двух заметок («Сталинская молодежь», 12 и 19 апреля 1946):

1946-1 1946-2

Заслуживают внимания фамилии Айзенштадт и Горенштейн. Исаак Айзенштадт был первым кандидатом в мастера, которого победил Ратмир Холмов, и партия с ним так запомнилась Холмову, что он включил ее в сборник избранного 1982 г. (в эту книгу вошло всего 63 партии за 1946–1970 гг.). Вопреки сказанному в предисловии Евгения Ильина, Айзенштадт не был во время турнира «ленинградцем» и «варягом»: тогда он жил в Витебске и так же представлял БССР, как и Р. Холмов. Приведем памятную партию с комментариями самого Холмова:

Холмов – Айзенштадт (Ждановичи, 1946)

1.е4 с5 2.Kс3 Kс6 3.g3 g6 4.Cg2 Cg7 5.d3 e6 6.Kge2 Kge7. План белых заключается в подготовке пешечного наступления на королевском фланге. В противовес этому черные при поддержке дальнобойного слона g7 стремятся атаковать ферзевый фланг. 7.Сf4. Обычно играют 7.Се3 и 8.Фd2. 7…е5. Вероятно, сильнейшим возражением на 7.Сf4 был ход 7…d5! Здесь это выгоднее, чем в обычном варианте 7.0-0 d5 8.еd еd 9.Кf4, где белые вынуждают движение черной пешки на d4, в результате чего Cg7 утрачивает свою дальнобойность, а Cg2 получает более обширное поле деятельности. 8.Се3 Кd4 9.0-0 d6 10.f4 Се6 11.h3. Обязательно! Черные угрожали 11…Фd7 и 12…Сg4, после чего прогнать слона было бы очень трудно. 11…Фd7 12.Крh2 h5. Другая возможность – 12…0-0, чтобы пользуясь хорошим развитием, на 13.g4 играть 13…f5 с последующим Ла8-е8. 13.Кd5? Ошибка. Следовало предпочесть 13.Фd2. 13…С:d5 14.еd h4? Ответная ошибка! После 14…Кеf5 15.Сf2 0-0-0 черные захватывали инициативу. Увлекшись выигрышем пешки, черные не учитывают, что за нее белые получают более чем достаточную компенсацию. 15.g4 K:e2 16.Ф:e2 ef 17.C:f4 C:b2 18.Лab1. Ничего не давало 18.Лае1 Сс3 19.Сg5 С:е1 20.Л:е1 f6! 21.С:f6 Лh7 22.Фе4 0-0-0 23.С:е7 Ле8, и черные сохраняли материальный перевес. 18…Сf6 19.Крh1 0-0. Не каждому по вкусу 19…0-0-0 из-за 20.Сh2 Кg8 21.Фd2, и черные фигуры расположены неудачно, в то время как у белых перспективы атаки. 20.Фf2 Сg7. Вынужденно (грозило 21.С:d6). В случае 20…g5 21.Се3! терялась пешка g5. 21.Ф:h4 Лае8 22.Сg5 Кс8 23.Сf6 С:f6 24.Л:f6. Белые добились ослабления черных полей и продолжают нажим. 24…Крg7 25.Лbf1 Лh8. Более упорно было 25…Ке7 с переводом коня на g8. Правда, и здесь после 26.Фg3 Лd8 27.h4 Кg8 28.g5 К:f6 29.gf+ Kph7 30.h5 Лg8 31.Ce4 или 30…Лh8 31.Ch3! белые имели все шансы на победу. 26.Фg5 Лe7. В случае 26…Ле5 27.Фf4 Лf8 28.Се4 белые также получали неотразимую атаку. 27.Се4!! Фе8. Если 27…Л:h3+, то 28.Крg2 Лh6 29.Л:g6+! fg 30.Фf6+ Kpg8 31.Фf8+ Kph7 32.C:g6+!! Kp:g6 33.Лf6+ Kpg5 34.Ф:h6+ Kp:g4 35.Лf4X. Или 29…Л:g6 30.C:g6 fg 31.Фf6+ Kpg8 32.Фf8+ Kph7 33.Лh1X. 28.h4 Лh7. Черные ничего не могут противопоставить нарастающей атаке белых. 29.h5 Kpg8 30.Фf4. Угрожает 31.С:g6. Черные вынуждены отдать качество. 30…Л:е4 31.Ф:е4 Ф:е4 32.dе gh 33.g5 Лg7 34. g6! Используя плохое положение коня, белые четко реализуют материальное преимущество. 34…Л:g6 35.Л:f7 Kb6 36.Л:b7 Kc4 37.Л:a7 Kd2 38.Лg1 Л:g1+ 39.Kp:g1 K:e4 40.a4 Kc3 41.a5 K:d5 42.Лb7 Kb4 43.Л:b4! Черные сдались.

Доктор химических наук, профессор Исаак Наумович Айзенштадт родился в Петрограде в 1919 г., а умер уже в Санкт-Петербурге, причем в один день с Давидом Бронштейном (5 декабря 2006 г.). Он не раз успешно выступал в чемпионатах родного города, в 1961 году получил звание мастера спорта. В первой половине 1946 г. И. Айзенштадт вместе с брестским мастером Владимиром Сайгиным, лауреатом Сталинской премии поэтом Аркадием Кулешовым, профессором Иваном Ветохиным, упомянутым выше капитаном Чемерикиным и другими вошел в руководство восстановленной шахматно-шашечной секции при спорткомитете БССР. Возглавил секцию мастер Гавриил Вересов, который сохранял звание чемпиона республики с 1941 г. Однако единоличным чемпионом Минска-1946 ему стать не удалось… Об этом лучше расскажет заметка из газеты «Звезда» (03.04.1946). Не исключено, что сам Вересов ее и написал: в июне 1946 г. в «Звезде» возобновился шахматный отдел под его редакцией.

1946-3

Только в этом году я узнал, что Рафаил Яковлевич Горенштейн (1923, Киев – 2012, Москва), воспитанник Киевского Дворца пионеров, мастер спорта с 1958 года и отличный тренер, внес вклад и в развитие белорусских шахмат. Конечно, для первокатегорника стать наравне с мастером в чемпионате Минска было немалым успехом. Чуть позже, как свидетельствует «Шахматная еврейская энциклопедия», Р. Горенштейн переехал во Львов, где также выиграл первенство города (1949).

И все же наибольших успехов среди молодых игроков (Холмов, Айзенштадт, Горенштейн) добился в конце концов Ратмир Дмитриевич (1925, Шенкурск – 2006, Москва) – мастер с 1947 года, чемпион БССР 1948 г. (11,5 из 13 – победа не стала сенсацией), гроссмейстер с 1961 года, призер чемпионата СССР 1963 г. Под конец жизни он не раз вспоминал три года (1946–1948), когда выступал за нашу республику … Процитируем «Шахматное обозрение» (№ 5, 2000):

Врачи рекомендовали мне перебраться из приморского Архангельска в место с более сухим климатом. В то время как раз набирали специалистов в новые западные области СССР, и мою мать перевели на работу в белорусский город Гродно. Я решил отправиться вместе с ней. В Гродно по сравнению с Россией поразило изобилие продуктов, к тому же стоило всё в два раза дешевле: там еще не было колхозов, и крестьяне не разучились трудиться. Работал я спортивным инструктором. В 46-м году выиграл белорусский республиканский турнир первой категории. 

 

1947

Партия Симагин – Холмов из полуфинала ХVI чемпионата СССР, Москва, 1947 г.

В Беларуси Холмов создал семью, имел друзей … Он охотно заезжал к нам на турниры – и в 1980-х, и в 1990-х, и даже в начале 2000-х.

Вспомним еще один эпизод из шахматной жизни БССР. Газета «Витебский рабочий» 13.11.1946 отчиталась, что «на днях, впервые после освобождения города, состоялся тренировочный шахматный турнир, в котором приняли участие одиннадцать шахматистов Витебска. Первое место с результатом 9,5 очка из 10 возможных занял первокатегорник Смирнов, второе место – второкатегорник Лейко – 8 очков, третье место – Миронов – 6 очков. Четыре участника турнира набрали необходимую норму … для получения четвертой категории по шахматам».

Подготовил Вольф Рубинчик

wrubinchyk[at]gmail.com

Перевод редактора сайта.

Опубликовано 25 мая 2016