Tag Archives: Семен Глазштейн

Холокост. Исповедь Аси Цейтлин (Шклов)

(перевод на русский ниже)

«Чатыры гады паміж жыцьцём і сьмерцю». Споведзь жанчыны, якая выжыла ў шклоўскім Галакосьце


Стэла з зоркай Давіда на габрэйскіх могілках у Шклове

Стэла з зоркай Давіда на габрэйскіх могілках у Шклове

Сёньня Міжнародны дзень ахвяраў Галакосту. У Другую ўсясьветную вайну гітлераўцы зьнішчылі 6 мільёнаў габрэяў. У Беларусі, паводле дасьледнікаў, было забіта ад 75 да 80 працэнтаў габрэйскага насельніцтва. Ацэнкі колькасьці зьнішчаных габрэяў вагаюцца ад 600 ды 800 тысяч. У Савецкім Саюзе падзеі Галакосту замоўчваліся з ідэалягічных прычын. Сыстэматычная праца ўвекавечаньня ахвяраў катастрофы пачалася, калі Беларусь стала незалежнай.

У Шклове, які лічыўся буйным асяродкам габрэйскай культуры, нацысты расстралялі больш як 5 тысяч чалавек. У памяць пра загінулых на мясцовых могілках уладкаваны мэмарыял. Да нашых дзён дажылі толькі двое сьведак мясцовага Галакосту.

Зямля дыхала на месцы расстрэлу

Жыхарцы Шклова Асі Барысаўне Цэйтлін наканавана было ўратавацца ад расстрэлу і перажыць сіратою чатыры гады нацысцкай акупацыі. Галакост забраў у яе маці, бацьку, адну зь сясьцёр і амаль усю радзіну.

У 1941 годзе Асі было адзінаццаць. Дзень 3 кастрычніка стаў для на ўсё жыцьцё днём смутку. Бацька выштурхнуў дачку з натоўпу, які вялі на расстрэл. Разгубленае дзяўчо спрабавала выглядзець у калёне сваіх родных, але не змагла. Спадзявалася, што бацькі вернуцца да хаты, якую ўжо пасьпелі разрабаваць.

Мэмарыял на габрэйскіх могілках у Шклове

Мэмарыял на габрэйскіх могілках у Шклове

«Калёну павялі пад аховай карнікаў у бок вёскі Путнікі. Нейкая сіла мяне выштурхнула з таго натоўпу, і я пабегла да сваёй хаты ў Зарэчча. Як прыйшла, то ўсё было ў ёй ужо разрабавана. Толькі ў печы, у якой запаліла маці, яшчэ цяплілася», — згадвала Ася Барысаўна.

Маці, бацьку, сястру, дваццаць родзічаў суразмоўцы і яшчэ некалькі соцень габрэяў нацысты расстралялі ля вёскі Путнікі.

«Калі яны былі ўжо расстраляныя, я з Зарэчча пабегла на тое месца. Зямля там дыхала. Падыходзіць было страшна. Я пастаяла, паплакала ды й вярнулася ў Зарэчча. Што мне было рабіць тады?» — са сьлязьмі на вачах запыталася кабета. Гэтае пытаньне для яе ўсе мінулыя з вайны гады застаецца без адказу.

Чатыры гады Ася хадзіла зь вёскі ў вёску, баючыся выкрыцьця, што яна габрэйка. Дзіўна, як ёй удалося наагул выжыць. Адлегласьць між пералічанымі ёю паселішчамі дасягае дзясяткаў кілямэтраў. Яна начавала ў скляпах, хаваючыся ад паліцаяў. Пасьвіла кароў, даглядала дзяцей гаспадароў, якія наважваліся яе прыняць у сябе. З гэтага жыла.

Ася Барысаўна Цэйтлін

Ася Барысаўна Цэйтлін

«Неяк пасьвіла каровы ў Плешчыцах ды мяне ўбачылі паліцаі. Прыгледзеліся, пазналі ўва мне габрэйку, але ня сталі забіраць, зьлітаваліся, бо я ж дзіця. Пайшоўшы да хаты, пра здарэньне расказала гаспадыні, і яна адмовіла мне ў прытулку. Пабаялася. Я пайшла ў сваё роднае Зарэчча, а там жа ўсе ведалі, хто я. Мяне і там баяліся», — апавядала кабета.

Хату абрабавала «мясцовае насельніцтва»

Аднойчы яе арыштавалі, але паліцай, знаёмы бацькі па мірным часе, наўмысна не замкнуў хляўчук, у які кінулі дзіця. Зь яго нявольніца ўцякла.

«Пасьля доўгіх бадзяньняў мяне прыняла жанчына, у якой двое дзяцей хварэлі на рахіт. Іх я і глядзела, пакуль мой дзядзька-партызан ня стаў шукаць мяне. Выпытваў пра мяне ў сялян. Таямніца пра маё паходжаньне адкрылася акурат у той час, калі немцы, разумеючы, што ім давядзецца адступаць, пачалі лютаваць. Тады мая гаспадыня са мною разьвіталася. Мне давялося хавацца па падвалах да тае пары, пакуль не прыйшлі партызаны і мяне не адшукала сястра. Дзядзька ж мой у партызанах загінуў», — казала Ася Барысаўна.

Дарога сьмерці. Цяперашняя вуліца Вішнёвая вядзе да могілак і месца масавых расстрэлаў

Дарога сьмерці. Цяперашняя вуліца Вішнёвая вядзе да могілак і месца масавых расстрэлаў

Суразмоўца часта наведвае габрэйскія могілкі, якія на ўскрайку Шклова, каб памянуць забітых родзічаў. Яна з удзячнасьцю згадвае тых, хто дапамагаў ёй выжыць. З разуменьнем ставіцца і да тых, хто адмаўляў ёй у дапамозе. На пытаньне, хто ж абабраў ейную хату, калі бацькоў павялі расстрэльваць, жанчына, апусьціўшы вочы, сказала, што гэта было «мясцовае насельніцтва».

«Наша хата ацалела. У ёй, аднак, нічога не засталося. Толькі сьцены. Партызаны хадзілі па дварах і выпытвалі, хто што браў зь яе. Нешта нам прынесьлі. Шафу, ложак вярнулі. З адзежы нічога не вярнулі. Пасьля вайны мы зьбіралі па сьвеце сабе маёмасьць. А вось дом майго дзядзькі сяляне разабралі на свае патрэбы, пакуль гаспадар партызаніў», — прыгадала суразмоўца.

Замеценая дарога да могілак і мэмарыялу

Замеценая дарога да могілак і мэмарыялу

Што да паліцаяў, якія яе арыштоўвалі, то іх судзілі ў Магілёве. Далі па 25 гадоў.

«Адзін паліцай мяне хаваў у сябе месяц, хоць і ведаў, хто я», — адзначыла Ася Барысаўна.

Цяпер ёй 87 гадоў. У Шклове яна паважаны чалавек. Усё жыцьцё адпрацавала пэдагогам. На сустрэчах часта апавядае тое, праз што давялося ёй прайсьці ў вайну.

Сьцяна плачу на могілках і пампэзны мэмарыял

У ваколіцах Шклова, паводле мясцовага краязнаўцы Аляксандра Грудзіны, нацысты расстралялі блізу шасьці тысяч габрэяў. Акрамя шклоўцаў, забіваць сюды прывозілі і магілёўцаў. У некалькіх месцах гораду былі арганізаваныя гета. Зь іх партыямі і вялі калёнамі на расстрэл людзей. Стралялі ля габрэйскіх могілак.

«Найбольшым па колькасьці забітых фашыстамі былі ваколіцы вёскі Путнікі. Людзей закопвалі ў супрацьтанкавыя равы. Там за адзін дзень было расстраляна больш за чатырыста чалавек. Іх прысыпалі грунтам, але зямля „дыхала“, бо шмат было параненых», — казаў Аляксандар Грудзіна.

Адно гета нацысты арганізавалі на беразе Дняпра ў вёсцы Рыжкавічы. Цяперашняй вуліцай Вішнёвай нявольнікаў вялі да могілак, ля якіх расстрэльвалі. Гэтай дарогай сьмерці Аляксандар Пятровіч правёў журналіста.

Аляксандар Грудзіна

Аляксандар Грудзіна

Бісхайм (сымбалічны «чысьцец»; калідор, празь які нябожчыка праносілі ў апошні шлях. — РС), як мясцовыя называюць габрэйскія могілкі, знаходзіцца на гары, што ўзвышаецца над прыгарадным шклоўскім паселішчам. Узімку да мясцовага мэмарыялу ахвярам Галакосту рэдка хто наважыцца прыйсьці. Дарога замеценая. Сумёты па калена. Зь цяжкасьцю адольваем некалькі соцень мэтраў. Праходзім старажытны габрэйскі «чысьцец». Гэты помнік даўніны, паводле Грудзіны, адзіны ўцалеў у Беларусі.

«Муры гэтага збудаваньня я называю сьцяною плачу, — кажа пра „чысьцец“ краязнаўца. — Можна толькі сабе ўявіць, колькі было празь яго пранесена нябожчыкаў. Гэтыя сьцены — маўклівыя сьведкі таго, што рабілася ў навакольлі ў 1941 годзе».

Нягледзячы на пампэзнасьць мэмарыялу на могілках, не пакідае адчуваньне, што ён забыты. Ловіш сябе на думцы: калі яго і наведваюць, то зь нейкай нагоды. Разумееш, што ў дзень памяці ахвяраў Галакосту да мэмарыялу наўрад ці хто прыйдзе, каб пакласьці ля яго каменьчык і запаліць шэсьць сьвечак у памяць пра шэсьць мільёнаў забітых нацыстамі габрэяў.

«Пасьля вайны, калі вярнуліся з эвакуацыі і франтоў мясцовыя габрэі, яны з месцаў масавых расстрэлаў адкапалі парэшткі сваіх суродзічаў і перазахавалі іх на гэтых кладах, — працягваў аповед ля мэмарыялу Аляксандар Грудзіна. — Тут зь дзясятак брацкіх магілаў. З таго рову, што ля вёскі Путнікі, таксама парэшткі захавалі тут».

Побач з мэмарыялам магілы, у якіх пахаваныя тыя з расстраляных, парэшткі якіх апазналі сваякі. У гэтых магілах знайшлі вечны спачын цэлыя роды.

Сьцяна плачу. Шклоўскі чысьцец

Сьцяна плачу. Шклоўскі чысьцец

«Пра падзеі, зьвязаныя з Галакостам, ня раз пісала наша раённая газэта і паказвала сюжэты мясцовае тэлебачаньне. Два гады таму гэтыя могілкі наведала вялікая дэлегацыя габрэяў. Тут нават быў мітынг. Наагул жа, хто цікавіцца гісторыяй, той ведае тыя жахлівыя часы. Гаварыць жа, што вялікая колькасьць мясцовых жыхароў райцэнтру ведае пра Галакост, складана», — адказвае Аляксандар Грудзіна на пытаньне пра дасьведчанасьць жыхароў райцэнтру пра Галакост.

Другая ўсясьветная вайна цалкам зьмяніла этнаграфічны склад насельніцтва Шклова. Ад былога габрэйскага мястэчка засталіся толькі ўспаміны ды ацалелыя будынкі культавых установаў. Саміх габрэяў не набярэцца і трох дзясяткаў.

Ці ўсьвядомілі за мінулы з вайны час беларусы маштаб трагедыі пад назвай Галакост?

Стараста магілёўскай сынагогі Сымон Глазштэйн, адказваючы на гэтае пытаньне, адзначае, што ў бальшыні сваёй катастрофа габрэйскага народу застаецца для беларусаў невядомай падзеяй. Ён пагаджаецца зь думкай, што самі беларусы не адно стагодзьдзе жывуць у сваім Галакосьце і адчуваньне маштабу трагедыі ў іх прытупленае.

«Безумоўна, тыя, хто абазнаны ў гэтым пытаньні, разумеюць, што Галакост закрануў у Беларусі ня толькі габрэяў, але і саміх беларусаў. Таму гэта ня толькі адных габрэяў трагедыя», — заўважае суразмоўца.

Месца масавых расстрэлаў

Месца масавых расстрэлаў

Разам з тым, працягвае ён, ёсьць значна большая частка беларусаў, якія ўзгадаваныя на тым, што была толькі гераічная гісторыя Вялікай Перамогі, а ўсё астатняе нібыта адсутнічала.

«Таму гэтая частка беларусаў прайшла міма трагедыі Галакосту. А гэтая праблема накладаецца на тое, што тых, хто перажыў тую трагедыю, застаецца ўсё меней, а для маладзейшых пакаленьняў яна — ужо далёкая гісторыя. На жаль, як мне здаецца, гісторыя Галакосту ня стала ўрокам, які зьмяніў грамадзтва».

Былы дом рабіна ў Шклове

Былы дом рабіна ў Шклове

Будынак габрэйскай школы

Будынак габрэйскай школы

***

«Радыё Свабода», 27 января 2017, 10:15

«Четыре года между жизнью и смертью». Исповедь женщины, которая выжила в шкловском Холокосте

Стела со звездой Давида на еврейском кладбище в Шклове

Сегодня Международный день жертв Холокоста. Во Вторую мировую войну гитлеровцы уничтожили 6 миллионов евреев. В Беларуси, согласно исследователям, было убито от 75 до 80 процентов еврейского населения. Оценки количества уничтоженных евреев колеблются от 600 до 800 тысяч. В Советском Союзе события Холокоста замалчивались по идеологическим причинам. Систематическая работа увековечения жертв Катастрофы началась, когда Беларусь стала независимой.

В Шклове, который считался крупным центром еврейской культуры, нацисты расстреляли более 5 тысяч человек. В память о погибших на местном кладбище создан мемориал. До наших дней дожили только двое свидетелей местного Холокоста.

Земля дышала на месте расстрела

Жительнице Шклова Асе Борисовне Цейтлин суждено было спастись от расстрела и пережить сиротой четыре года нацистской оккупации. Холокост отнял у нее мать, отца, одну из сестер и почти всю родню.

В 1941 году Асе было одиннадцать. День 3 октября стал для неё на всю жизнь днём скорби. Отец вытолкнул дочь из толпы, которую вели на расстрел. Растерянная девочка пыталась высмотреть в колонне своих родных, но не смогла. Надеялась, что родители вернутся к дому, который уже успели разграбить.

Мемориал на еврейском кладбище в Шклове

«Колонну повели под охраной карателей в сторону деревни Путники. Какая-то сила меня вытолкнула из той толпы, и я побежала к своему дому в Заречье. Как пришла, то все было в нем уже разграблено. Только в печи, которую зажгла мать, еще теплилось», – вспоминает Ася Борисовна.

Мать, отца, сестру, двадцать родственников собеседницы и еще несколько сотен евреев нацисты расстреляли возле деревни Путники.

«Когда они были уже расстреляны, я из Заречья побежала на то место. Земля там дышала. Подходить было страшно. Я постояла, поплакала да и вернулась в Заречье. Что мне было делать тогда?» – со слезами на глазах спросила женщина. Этот вопрос для нее все прошедшие с войны годы остается без ответа.

Четыре года Ася ходила из деревни в деревню, боясь разоблачения, что она еврейка. Удивительно, как ей удалось вообще выжить. Расстояние между перечисленными ею селениями достигает десятков километров. Она ночевала в подвалах, прячась от полицаев. Пасла коров, ухаживала за детьми хозяев, которые решались ее принять к себе. С этого жила.

Ася Борисовна Цейтлин

«Как-то пасла коров в Плещицах и меня увидели полицаи. Присмотрелись, узнали во мне еврейку, но не стали забирать, сжалились, ведь я же ребенок. Пойдя к дому, о происшедшем рассказала хозяйке, и она отказала мне в приюте. Побоялась. Я пошла в свое родное Заречье, а там же все знали, кто я. Меня и там боялись», – рассказывала женщина.

Дом ограбило «местное население»

Однажды ее арестовали, но полицай, знакомый отца по мирному времени, намеренно не запер сарай, в который бросили ребенка. Из него пленница убежала.

«После долгих скитаний меня приняла женщина, у которой двое детей болели рахитом. Их я и смотрела, пока мой дядя-партизан не стал искать меня. Расспрашивал обо мне у крестьян. Тайна о моем происхождении открылась как раз в то время, когда немцы, понимая, что им придется отступать, начали свирепствовать. Тогда моя хозяйка со мной простилась. Мне пришлось прятаться по подвалам до тех пор, пока не пришли партизаны и меня не разыскала сестра. Дядя мой в партизанах погиб», – говорила Ася Борисовна.

Дорога смерти. Нынешняя улица Вишнёвая ведет к кладбищу и месту массовых расстрелов

Собеседница часто посещает еврейское кладбище на окраине Шклова, чтобы помянуть убитых родственников. Она с благодарностью вспоминает тех, кто помогал ей выжить. С пониманием относится и к тем, кто отказывал ей в помощи. На вопрос, кто же обобрал ее дом, когда родителей повели расстреливать, женщина, опустив глаза, сказала, что это было «местное население».

«Наш дом уцелел. В нем, однако, ничего не осталось. Только стены. Партизаны ходили по дворам и выпытывали, кто что брал из него. Что-то нам принесли. Шкаф, кровать вернули. Из одежды ничего не вернули. После войны мы собирали по миру себе имущество. А вот дом моего дяди крестьяне разобрали на свои нужды, пока хозяин партизанил», – вспомнила собеседница.

Заметенная дорога к кладбищу и мемориалу

Что касается полицаев, которые ее арестовывали, то их судили в Могилеве. Дали по 25 лет.

«Один полицай меня прятал у себя месяц, хотя и знал, кто я», – отметила Ася Борисовна.

Сейчас ей 87 лет. В Шклове она уважаемый человек. Всю жизнь отработала педагогом. На встречах часто рассказывает о том, через что пришлось ей пройти в войну.

Стена плача на кладбище и помпезный мемориал

В окрестностях Шклова, по данным краеведа Александра Грудины, нацисты расстреляли около шести тысяч евреев. Кроме шкловцев, убивать сюда привозили и могилевчан. В нескольких местах города были организованы гетто. Из них партиями и вели колоннами на расстрел людей. Стреляли у еврейского кладбища.

«Наибольшими по количеству убитых фашистами были окрестности деревни Путники. Людей закапывали в противотанковые рвы. Там за один день было расстреляно более четырехсот человек. Их присыпали грунтом, но земля “дышала”, так как много было раненых», – говорит Александр Грудина.

Одно гетто нацисты организовали на берегу Днепра в селе Рыжковичи. Нынешней улицей Вишнёвой узников вели к кладбищу, у которого расстреливали. Этой дорогой смерти Александр Петрович провел журналиста.

Александр Грудина

Бисхайм (символическое «чистилище»; коридор, через который покойного проносили в последний путь. – РС), как местные называют еврейское кладбище, находится на горе, что возвышается над пригородным шкловским поселением. Зимой к местному мемориалу жертвам Холокоста редко кто отважится прийти. Дорога заметена. Сугробы по колено. С трудом одолеваем несколько сотен метров. Проходим древнее еврейское «чистилище». Этот памятник старины, согласно Грудине, единственный уцелел в Беларуси.

«Это сооружение я называю стеной плача, – говорит о “чистилище” краевед. – Можно только себе представить, сколько было через него пронесено покойников. Эти стены – молчаливые свидетели того, что творилось вокруг в 1941 году».

Несмотря на помпезность мемориала на кладбище, не оставляет ощущение, что он забыт. Ловишь себя на мысли: если его и посещают, то по какому-то поводу. Понимаешь, что в день памяти жертв Холокоста к мемориалу вряд ли кто-то придет, чтобы положить возле него камушек и зажечь шесть свечей в память о шести миллионах убитых нацистами евреев.

«После войны, когда вернулись из эвакуации и фронтов местные евреи, они из мест массовых расстрелов откопали останки своих сородичей и перезахоронили на этом кладбище, – продолжил рассказ у мемориала Александр Грудина. – Здесь с десяток братских могил. С того рва, что у деревни Путники, также останки захоронили здесь».

Рядом с мемориалом могилы, в которых похоронены те из расстрелянных, останки которых опознали родственники. В этих могилах нашли вечный покой целые роды.

Стена плача. Шкловское «чистилище»

«О событиях, связанные с Холокостом, не раз писала наша районная газета и показывало сюжеты местное телевидение. Два года назад это кладбище посетила большая делегация евреев. Здесь даже был митинг. Вообще же, кто интересуется историей, тот знает те ужасные времена. Говорить же, что большое количество местных жителей райцентра знает о Холокосте, сложно», – отвечает Александр Грудина на вопрос об осведомленности жителей райцентра о Холокосте.

Вторая мировая война полностью изменила этнографический состав населения Шклова. От бывшего еврейского местечка остались лишь воспоминания да уцелевшие здания культовых учреждений. Самих евреев не наберется и трех десятков.

Осознали ли за прошедшее с войны время белорусы масштаб трагедии под названием Холокост?

Староста могилевской синагоги Семён Глазштейн, отвечая на этот вопрос, отмечает, что в большинстве своем катастрофа еврейского народа остается для белорусов неизвестным событием. Он соглашается с мыслью, что сами белорусы не одно столетие живут в своем Холокосте и ощущение масштаба трагедии у них притуплено.

«Безусловно, те, кто сведущ в этом вопросе, понимают, что Холокост коснулся в Беларуси не только евреев, но и самих белорусов. Поэтому это не только одних евреев трагедия», – замечает собеседник.

Место массовых расстрелов

Вместе с тем, продолжает он, есть гораздо большая часть белорусов, взращенных на том, что была только героическая история Великой Победы, а все остальное якобы отсутствовало.

«Поэтому эта часть белорусов прошла мимо трагедии Холокоста. А эта проблема накладывается на то, что тех, кто пережил ту трагедию, остается все меньше, а для более молодых поколений она – уже далекая история. К сожалению, как мне кажется, история Холокоста не стала уроком, который изменил общество».

Бывший дом раввина в Шклове

Здание еврейской школы

Опубликовано 29.01.2017  11:08

(Перевод с оригинала на белорусском сделан редакцией belisrael специально для размещения на сайте . Без разрешения запрещено публиковать на др. ресурсах)

 ***
Коммент к оригиналу материала на “Р.С.”
Геннадий Винница, PhD 30.01.2017 14:51
 
С Асей Борисовной Цейтлиной познакомился в 1997 году, когда приезжал в Шклов для проведения полевых исследований. После беседы с ней и ее сестрой Александрой Борисовной инициировал награждение трех человек, принимавших участие в спасении Аси Цейтлиной, о которых, к сожалению, ничего в материале не сказано. Это А. Деревяго, Е. Шутиков, Н. Шутикова, которым в 1999 году присвоено звание Праведник народов мира.

В. Рубінчык. КАТЛЕТЫ & МУХІ (27)

Апошнія тыдні ў Беларусі прайшлі пад знакам сінема. Абсурдны закон пра абавязковую маркіроўку прадукцыі («6+», «12+» і г. д.), дарма што не ўступіў яшчэ ў сілу, выклікае істэрыкі ў затуканых супрацоўніц сферы адукацыі. Асобныя з іх спалохаліся бацькоўскага (чынавенскага?) гневу і сарвалі паказ стужкі «14+» сваім выхаванцам-пяцікласнікам – а заадно і пабочным гледачам – у мінскім кінатэатры «Піянер». Скандальчык з «цэрберамі» выбухнуў 11.11.2016.

Аўтарытэтны рэжысёр Андрэй Кудзіненка, альманах якога фактычна забаранілі на «Бульбамуві» і на «круцейшым» мінкультаўскім кінафэсце «Лістапад» (у інтэрнэце круціцца дакумент, датычны адной з навел альманаха – «Яечня па-беларуску» – падпісаны цэнзаркамі, доктаркай навук Фральцовай і нейкай Гурынай), выказаўся пра Беларусь як пра «дысцыплінарны санаторый». Праўда, ён ці то забыўся, ці то наўмысна не згадаў, адкуль узяты выраз. «Дысцыплінарны санаторый» завецца кніга Эдуарда Лімонава пачатку 1990-х – «самая чорная кніга стагоддзя», якую я прачытаў надоечы. Трэба прызнаць, што «Эдзічка» сказаў нямала трапнага, і некаторыя ягоныя думкі дапамагаюць, між іншага, зразумець, чаму выбары ў ЗША і Беларусі адбываліся так, як адбываліся. Наўскідку:

Каб яны не забыліся, што жывуць у найлепшым з грамадстваў, уціхаміраным масам дэманструюць з вялікім задавальненнем дыстрафічных афрыканскіх дзяцей, аблепленых мухамі. Або шкілеты Аўшвіца… Мараль гэтых дэманстрацый такая: марна спрабаваць наладзіць нейкае іншае грамадства. Паглядзіце, да чаго прыводзяць спробы. Што нарабіў марксізм у Эфіопіі і гітлераўскі фашызм… І напалоханыя масы сядзяць ціха. Тыя, хто ўзбуджаецца, вымушана падаўляюцца ў санаторыі – і гэта надзвычай небяспечна для яго.

Мяркую, быў бы сэнс перакласці на беларускую не толькі «поўны збор твораў» набелянткі-філантропкі (дужа сумняюся, што ён будзе насамрэч поўны, што ў яго ўвойдуць кампілятыўна-апалагетычны артыкул пра Дзяржынскага 1977 г., раннія вершы…), а і колькі твораў Лімонава. З ім можна не згаджацца, але ён пісаў і піша са смакам. І слушна ацэньваў шансы Трампа, вось хаця б тут. Дый што хаваць, пры ўсёй рознасці маіх поглядаў з лімонаўскімі, я таксама люблю «вывальваць праўды так, як яны ёсць, а не займацца візантызмам…» Спадзяюся, чытачы «Катлет…» за 15 месяцаў звярнулі ўвагу.

У гэтым месяцы – нешта накшталт юбілею, 110 гадоў газеце «Наша Ніва». Вядома, яна не «першая» (да яе па-беларуску выдаваліся «Наша доля», «Мужыцкая праўда»…), але ў свой час нарабіла шуму-тлуму. Маю на ўвазе перадусім перыяд 1906-1915 гг.: многія з нумароў «гістарычнай» «НН» я чытаў, гэта і ў ХХІ стагоддзі памысна. Там друкаваліся ўсе «зоркі» беларускай літаратуры…

Кандыдатка гістарычных навук Іна Соркіна з Гродна падрыхтавала артыкул пра адносіны «НН» і яўрэяў. Варыянт на англійскай з’явіўся сёлета ў амбівалентным «яўрэйскім выпуску» навукова-забаўляльнага часопіса «Belarusian Review». Зараз да юбілею дамо колькі ўрыўкаў (дзякуй І. С. за тое, што прыслала белмоўную версію – не прыйшлося вазюкацца з адваротным перакладам).

ina_sorkina  dubavetz

На фота з be.wikipedia.org i lit-bel.org: І. Соркіна і С. Дубавец.

Працэсу фармавання нацыянальнай самаідэнтыфікацыі сярод беларусаў садзейнічала суседства з «іншымі» – габрэямі, якія былі супольнасцю з ярка выражанай нацыянальнай сутнасцю, з усведамленнем уласных інтарэсаў і мэтанакіраваным іх адстойваннем… уплыў габрэяў на развіццё беларускага нацыянальнага Адраджэння не выклікае сумнення.

На працягу ўсяго перыяду выхаду «Нашай Нівы» на яе старонках прысутнічалі матэрыялы, звязаныя са становішчам габрэяў, іх узаемаадносінамі з беларусамі. Аналітычныя публікацыі «Нашай Нівы», спецыяльна прысвечаныя габрэйскай тэме, – гэта чатыры вялікія артыкулы «Аб жыдох», «Абмежаванні ў законах для жыдоў», «Валасное земства і жыды», «”Нацыянальная” палітыка і гандаль», а таксама невялікі артыкул «Жыды і рэкрутчына». Усе гэтыя матэрыялы патрэбна разглядаць, як выступленні ў абарону габрэяў у перыяд узмацнення антысемітызму і ўзвядзення яго ў ранг афіцыйнай дзяржаўнай палітыкі.

З Радашковічаў Вілейскага павета карэспандэнт пад псеўданімам «Вецер» [у 1908 г.] паведаміў, што «на рынку нейкі чалавек заклікаў біць жыдоў, але Радашкоўскія мужыкі, не маючы на тое ніякага жадання, не падтрымалі. У нас, у Беларусі, пагромаў не было, як на Кіеўшчыне, у Кішынёве. Беларус лічыць жыда такім жа бедным чалавекам, як і ён сам, да таго ж і правоў жыд мае меньш за хрысціяніна».

Непрыемны эпізод, які негатыўна характарызуе адносіны хрысціянаў да іудзеяў адбыўся ў м. Краснае Вілейскага павета: «У мястэчку хрысціяне такія, што за іх сорамна. Каля Школы бралі шлюб маладыя жыды. Навокал сабралося шмат католікаў і праваслаўных, і пачалі яны здзеквацца з жыдоўскага шлюбу, перашкаджаць шумам чытаць рабіну малітвы. Кожны чалавек паважае сваю веру і хоча, каб яе паважалі іншыя… І чаму яны лічаць сябе хрысціянамі?» («Наша Ніва», № 17, 1908).

Як правіла, негатыўныя паведамленні, якія друкаваліся ў «Нашай Ніве», падсумоўваліся мараллю, г.зн. былі накіраваны на тое, каб «навучыць» паводзінам у адносінах з габрэямі і паказаць адэкватныя прыклады для пераймання. Газета не пазбягала апісання непрыемных эпізодаў у адносінах паміж хрысціянамі і іудзеямі, але пры гэтым старалася расстаўляць маральныя акцэнты…

Сёе-тое было ў маім жыцці звязана і з адноўленай «Нашай Нівай» (з 1991 г. дбаннем мазыраніна Сяргея Дубаўца яна выходзіла ў Вільні, потым – у Мінску). Бачыў я гэтую газету, калі вучыўся ў школе і ў ЕГУ, даволі рэдка, С. Дубаўца дык увогуле ніколі не сустракаў. Тое, што ён чалавек не без гумару, даказвае гісторыя, уключаная ім у кнігу «Як?» (2009):

У 1995 годзе, калі «Наша Ніва» пераяжджала ў Менск, нехта параіў мне знайсьці «круцяля», які б дапамог газэце разьвівацца. Газэта мелася з элітарнага месячніка ператварыцца ў папулярны тыднёвік. І таму быў патрэбны таленавіты прадусар-выдавец, які б, дзякуючы прыроднай інтуіцыі й сувязям, прывёў наша прадпрыемства да посьпеху. «Круцяля» я знайшоў. Патомны менскі габрэй узяўся за справу і… зьнік. Выйшла так, як часта выходзіць у Менску — стандартныя ўяўленьні не спрацоўваюць, а стэрэатыпы аказваюцца падманлівымі. Мой габрэй аказаўся запойным п’яніцам і адправіўся ў нірвану свайго менскага шчасьця. Спачатку, здавалася, ненадоўга, але выйшла — назаўжды.

У канцы 1999 г. даволі моцнае ўражанне пакінуў у мяне «жыдоўскі выпуск» «НН», а ў пачатку 2000 г. я ўпершыню выступіў у часопісе «Аrche» – з водгукам «Яўрэйскі погляд на “жыдоўскі нумар”». Артыкул, здаецца, трапіў у «струмень» – маладыя журналісты мелі патрэбу ў розгаласе і ў тым, каб паказаць фундатарам сваю прыязнасць да яўрэяў. У тым жа годзе дырэктар «Аrche» Андрэй Дынько зрабіўся фактычным гаспадаром «Нашай Нівы» і застаецца ім дагэтуль. Як ён тлумачыў мне пазней, «у “Нашай Ніве” ёсць грошы, у “Аrche” – свабода мыслення».

Мая супраца з «НН» прыпала на 2001-2007 гг. (у маі 2000 г. напісаў туды толькі некалькі радкоў – некралог па Соф’і Рохкінд) і выяўлялася ў актуальных заметках (нячаста), у кароткіх допісах на яўрэйскія тэмы. Яшчэ былі рубрыкі «Каіса» ды «Нашы шашкі», крыжаванкі, эпізадычна – агляды кніг і пераклады з англійскай. У 2006 г., калі газету выкінулі з дзяржаўнай сістэмы распаўсюду, пабываў і кур’ерам – развозіў па розных раёнах г. Мінска да 90 асобнікаў за дзень.

У першыя гады рэдактар час ад часу раіўся са мною, а ў 2001 г. нават прасіў помачы ў пошуку аўтараў… Прыпамінаю, падказаў яму карыкатурыста Яўгена Царкова (у «НН» фігураваў пад псеўданімамі «Яцар», «Зуеў»), які, аднак, скора з’ехаў з сям’ёй у ЗША. Калі Я. Ц. друкаваўся ў «НН», то не быў нездаволены.

За вышэйназваныя рубрыкі я адказваў у 2004-2007 гг.: удалося апублікаваць пад сотню матэрыялаў пра шахматы і шахматыстаў, каля двух тузінаў – пра шашыстаў. Не ўсё ішло гладка, але ў цэлым мае ініцыятывы прымаліся… Нейкі час «Каіса» была адзінай у краіне шахматнай рубрыкай, якая выходзіла рэгулярна – штотыдзень.

Цаню тое, што «Наша Ніва» пісала і пра мае «прыгоды»: сядзенне на Акрэсціна з маладафронтаўцамі (кастрычнік 2001 г.), змаганне за часопіс «Шахматы» (2003-2004 гг.). А допіс пра разбурэнне сінагогі на Дзімітрава, 3 у канцы 2001 г. адкаментаваў «сам» Зянон Пазняк. У 2002 г. «НН» адгукнулася на выхад пілотнага нумару незалежнай яўрэйскай газеты і колькі разоў брала матэрыялы з самвыдатаўскай «Анахну кан» (напрыклад, тут), а калі я вырашыў спыніць выхад «АК», А. Дынько ласкава прапанаваў прадоўжыць праект на старонках «НН». Але 14 год таму галоўным мне здавалася захаваць незалежнасць.

К сярэдзіне 2000-х я ў значнай ступені расчараваўся ў рэдакцыйнай палітыцы «НН». Газета выйграла ў аб’ёме, але прайграла ў якасці: усё менш было аналітыкі, усё больш занудства ды палітычна ангажаваных матэрыялаў. Прыкладна ў тую пару паступалі іншыя «спакуслівыя» прапановы: напрыклад, узяць на сябе міжнародны аддзел. Адмовіўся, і думаю, што меў рацыю.

afisha

Афіша 2005 г. – пакуль разам… Сеанс паабяцалі без майго ведама, давялося неяк выкручвацца.

У канцы 2005 г. інтэлектуальныя рубрыкі былі закрыты (праз пару тыдняў адноўлены), а ў студзені 2007 г. я аказаўся лішнім у «дружным калектыве», які к таму часу ўжо раскалоўся па прынцыповых пытаннях. Увогуле кур’ёзна атрымалася: пасля таго, як «НН» ачоліў Андрэй Дынько, аўтар юдафільскіх тэкстаў, у газету паступова перасталі пісаць яўрэі: Сымон Глазштэйн, Ганна Штэйнман… Сышла і безліч іншых аўтараў. Як выявілася, розум і вынаходлівасць кіраўнікоў мелі адваротныя бакі: інтрыганства, празмерную (на мой одум) любоў да грошай.

Пару гадоў зусім не чытаў «НН». У 2009-2011 г., бывала, праглядаў раніцамі, калі рыхтаваўся ісці ў дастаўку, а потым зволіўся з пошты… З сярэдзіны 2010-х зноў пачытваю – трэба ж, працуючы над серыялам, быць у курсе. На жаль, «Наша Ніва» ператварылася ў нешта сярэдняе паміж «Звяздой» і «Комсомольской правдой». Адзін прыклад: цяперашнюю «НН» займае той факт, што экс-дэпутатка Віцебскага гарсавета Вольга Карач «пахуліганіла» – змяніла колер валасоў… Таму і стаўлюся да газеты 2016 г., па вялікім рахунку, абыякава: існуе – няхай сабе. Часам цытую, аднак я і шчучынскую «раёнку» цытую…

І свежы анекдот. Выкладчык геаграфіі Рыгор Іофе, які прэзентуе сябе як адзін з галоўных спецыялістаў па нашай краіне ў Амерыцы, упершыню прыехаў у Рэспубліку Беларусь больш чым на 10 дзён для выкладання ў БДУ. Атабарыўся ў студэнцкім інтэрнаце, і нарэшце да яго, аўтара «аб’ектыўных» кніг пра Лукашэнку, штосьці пачало даходзіць: «Я здзіўлены, наколькі тут нізкая аплата працы!» Думаю, трэба і іншых аматараў беларускай стабільнасці (некаторых мы згадвалі год таму; яшчэ адзін, імем Майк, выявіўся ўлетку, другі, з гандлёвай палаты «Ізраіль-Беларусь», толькі што) запускаць сюды для працы на аднолькавых умовах з «сярэднімі» грамадзянамі Беларусі… Іх (нас) зноў кормяць абяцанкамі пра зарплату «папіццот»; калі хто забыўся, ужо к канцу 2015 г. яна павінна была дасягнуць 1000$ у эквіваленце… Кур’ёзная дыяграма паказана тутака: ні разу ў 2016 г. сярэдні заробак па краіне – калі паказчык «у сярэднім» наагул мае сэнс – не дасягаў 400$.

Вольф Рубінчык, г. Мінск

16.11.2016.

wrubinchyk[at]gmail.com

 

Апублiкавана 17.11.2016  06:46

 

***

ВОДГУК

Анатоль Сідарэвіч прачытаў публікацыю і задаўся пытаннем: «хто быў той “круцель”, які спіўся?». Прыпомніў: «І мне змоладу даводзілі, што сярод жыдоў п’яніц не бывае…». А яшчэ паважаны даследчык прыслаў нам гісторыю з жыцця:

На вуліцы 14 партызанаў на пачатку 1960-х жыло нямала габрэяў, у тым ліку, калі не памыляюся, і сям’я мастака Цэслера. Калі сайт наведваюць тыя, хто памятае 1960-я, ім будзе прыемна згадаць стары Слуцак.

Так здарылася, што я колькі год (мо шэсць) не быў у Слуцку. І вось недзе на пачатку 1980-х прыехаў у горад. З галоўнай вуліцы, якая і сёння носіць імя Леніна, іду да свайго дзядзькі, які жыве на Мінскай. Іду па вуліцы 14 партызанаў. Каб скараціць шлях, іду праз старыя гарадскія могілкі: спачатку праваслаўныя, потым каталіцкія, за імі (участак асвойвалі пазней, бо ў лагчыне) савецкія (і праваслаўныя, і каталікі разам), а ўжо за савецкімі – на грудку – справа запушчаныя кальвінскія, а злева – новыя іудзейскія (старыя закансервавалі, а потым, як і ў Пінску, забудавалі). Іду я і дзіўлюся: на магілах іудзеяў кветкі, стограмоўкі… У мяне вочы на лоб. Прыходжу ў дзядзькаў дом. Дома цётка, дзядзіна, старая і непахісная пратэстантка, якая Стары Запавет (Танах) ведала лепш за якога іудзея. Пытаюся: што гэта робіцца? На магілах іудзеяў стограмоўкі… Цётка з адчаем кажа: «А цяпер і жыды язычнікамі парабіліся». І ледзь не плача. Каго-каго, а габрэяў яна лічыла цвёрдымі ў веры, у адмаўленні паганства, у непакланенні кумірам (ідалам). А тут такое…

Стандартныя ўяўленні не спрацоўваюць.

Дабаўлена 21.11.2016  21:11