Tag Archives: Евгений Царьков

«Вожык» памёр… Жыве «Чакан»?

Ад belisrael. Гэтай восенню стала вядома, што ў 2022 г. спыніць самастойнае існаванне ветэран медыйнага поля Беларусі – часопіс «Вожык». Ён ператворыцца ў старонку (укладку?) газеты «Літаратура і мастацтва», што фактычна значыць канец праекта. Нягледзячы на аптымізм, дэманстраваны самім часопісам (№ 11, 2021).

Кажуць, «Вожыку» было 76. Аднак вожыкаўцы сёлета святкавалі 80-годдзе выдання, бо сатырычны лісток «Раздавім фашысцкую гадзіну», які выходзіў у 1941–1945 гг., лічыцца протачасопісам. Так ці іначай, век пачэсны, і нам закарцела, каб пра «Вожык» штось істотнае было сказана тут і цяпер, на незалежным ізраільскім сайце, даволі актыўна чытаным у Беларусі.

***

У снежні выйдзе ў свет апошні нумар часопіса «Вожык». Здавалася б, што тут асабліва бедаваць – штогод з’яўляюцца новыя, больш запатрабаваныя перыёдыкі, а старыя знікаюць. І ўсё ж «Вожык» выпадае з агульнага шэрагу. Па-першае, ён адзіны сатырычны часопіс у Беларусі, часопіс-доўгажыхар – выходзіў з 1945 года. Па-другое, ён быў паслядоўна беларускамоўны – і ў змрочныя сталінскія часы, і ў пацешныя хрушчоўскія, і ў часы непрыхаванай лукашэнкаўскай русіфікацыі. Па-трэцяе, аўтар гэтых радкоў на пачатку 90-х актыўна друкаваўся ў «Вожыку» і нават стаў лаўрэатам заснаванай ім прэміі імя Ведзьмака Лысагорскага. Таму дазвольце ўсё ж пабедаваць.

За семдзесят шэсць гадоў «Вожык», вядома ж, перажываў і росквіты, і заняпады. Я памятаю часы, калі часопіса было не дакупіцца ў шапіках «Саюздруку», калі свежы нумар ішоў нарасхват у электрычках, калі ўдалыя і смелыя карыкатуры Кастуся Куксо, Аляксандра Каршакевіча і Анатоля Гармазы разляталіся па абшары ад Белавежы да сібірскай тайгі. Па «Вожыку» нашы суседзі вывучалі беларускую мову – як па песнях «Песняроў»!

Здавалася б, сатырычны часопіс і ў новых умовах знойдзе сваё месца пад сонцам. Бо, як вядома, і на ім ёсць плямы. Але, як аказалася, крытыкаваць заганы ў дзяржаве ў нас мае права толькі адзін чалавек. І «Вожык» быў пасаджаны на кароткі ашыйнік. «Вожык» у ашыйніку – вартае жалю відовішча, і пачаў ён на вачах мізарнець, падаў і падаў наклад. Былі спробы рэанімаваць выданне, але беспаспяховыя. Нездарма ў народзе гавораць – толькі ляж пад абразы, адпявалы знойдуцца.

На развітанне з часопісам прыгадаю пачутую аднойчы ў Балгарыі гісторыю. Ёсць на балгарскім узбярэжжы гарадок Залатыя Пяскі з цёплым морам і мяккім, як праз дробнае сіта прасеяным, пяском. Але там доўга не маглі зрабіць курорт, бо ў прыбярэжных вінаградніках вяліся змеі, якія выпаўзалі на пляжы і адпалохвалі адпачыннікаў. На іх палявалі, іх труцілі – нічога не дапамагала. І тады нехта прывёз у Залатыя Пяскі вожыкаў. Праз год там не засталося ніводнага гада.

Цяпер у Беларусі гадам раздолле…

Міхась Скобла, fb (19.11.2021)

***

Мне вельмі шкада зьнікненьня «Вожыка». Я частавата чытаў яго. Раней мая бабуля выпісвала яго – я чытаў яго ў яе ў вёсцы. Пазьней, калі быў у Беларусі, то купляў яго, а потым зь Летувы чытаў яго ў сеціве. І сьмяяўся. Хоць ён стаў апошнім часам праставатым і нават прымітыўным у гумары, бо, вядома, ня мог па ідэалягічных прычынах быць а-ля Charlie Hebdo. Наагул палюбляю гумар, асабліва на сацыяльныя, палітычныя тэмы. Таму навіну аб сьмерці «Вожыка» ўспрыняў зь вялікім засмучэньнем. Да ўсяго гэта сьмерць і так рэдкага голасу па-беларуску. Упэўнены, у будучыні ён адновіцца. Раней я страшэнна палюбляў «Навінкі» – такі часопіс ці газэта павінны быць у нас. Гэта і ё аналяг Charlie Hebdo ці le Canard enchaîné, якія я таксама рэгулярна чытаю і купляю, калі трапляю ў Францыю. Раней нават думаў неяк спрычыніцца да выданьня такой газэты, але патрэбны калектыў.

Цяпер я чытаю «Звязду» і ўспрымаю яе ня так, як яны хочуць – афіцыйна, бо рагачу зь іх прымітыўшчыны і малюнкаў. З газэты «Звязда» можна файна кпіць і сьмяяцца – сваім узроўнем яна сама напрашваецца на гэта.

Я сам чалавек з гумарам, палюбляю пакпіць, нават каліва пазьдзеквацца ў палітыцы, таму лічу, што якраз праз гумар і трэба крытыкаваць усё і ўсіх.

Карацей, калі аднаўляць «Вожык», то, вядома, ня ў тым фармаце, у якім ён існаваў апошнія гады і нават дзесяцігодзьдзі. Думаю, трэба зьліць «Вожык» і «Навінкі» – атрымаецца ідэальная формула.

Д-р Уладзіслаў Гарбацкі, лектар унівэрсытэту ў Вільні (23.12.2021)

***

«Вожык» я амаль не чытаў. Калі быў малы, то маці выпісвала «Крокодил», таму «Вожык» трапляў у рукі рэдка і выпадкова. І ў параўнанні з «К» выглядаў трохі правінцыйна, мо таму, што пісаў пра тутэйшыя праблемы.

Не магу сказаць, што «Вожык» на мяне неяк паўплываў, на мяне і «Крокодил» не паўплываў, глядзеў карцінкі збольшага. І вось тут, мабыць, галоўнае адрозненне ад «В» – у «К» друкавалі часам выдатных графікаў, якія выходзілі за межы «сатыры-сартыры» на мастацкі ўзровень, у першую чаргу эстэтычна. Тое была сапраўдная графіка. Напрыклад, у Леаніда Сайферціса – тонкая, вышуканая (на ваенную тэму ў тым ліку!), з лёгкім, я б сказаў, шляхетным ці англійскім гумарам. Гэта вельмі ўздымала ўзровень «К». Такіх мастакоў не было ў «Вожыку», на жаль.

Безумоўна, шкада, што «В» «усыпілі», і я б у ягонай рэінкарнацыі паўдзельнічаў. Але ж ягоны аналаг я бачу не «міметычна»-басенны («Вожык» – у фарватэры анімалістычна-драпежнай тэмы «Крокодила»)… Узгадваю назоў англійскага гумарыстычнага часопіса – «ПАНЧ». Панч (англ. Punch) – персанаж англійскага народнага тэатра лялек, яму адпавядае расійскі Пятрушка.

А назву для новага выдання прапанаваў бы такую – «ЧАКАН». З тлумачальнага слоўніка: «1. Штэмпель для выбівання відарысаў на паверхні металічных вырабаў (манет, медалёў і пад.). 2. Інструмент у выглядзе зубіла з тупым ці закругленым канцом, якім робяць чаканку… 3. Старажытная зброя ў выглядзе доўгага дзяржання з насаджаным на яго завостраным з абуха малатком. “У верхнім памяшканні было ціха, праз вузкія вокны лілося пыльнае святло. На сценах віселі старыя чаканы, двухручныя мячы, кальчугі” (Караткевіч).»

Андрэй Дубінін, мастак, г. Мінск (24.12.2021)

***

Аня Гож, маладая і перспектыўная мастачка з цэнтра Еўропы, распрацавала арт-суб’ект «Чакан» (вышыня 20 см, палатно, шыццё, вышыўка па канве, пярловая крупа 1 кг, апілкі). Формаўтварэнне адбылося на падставе зліцця знакамітай скульптуры «Пачакун» і баксёрскай пальчаткі.

Элемент, ужыты ў арнаменце вышыванкі, азначае «сілу» і сведчыць аб пэўнай беларускасці «Чакана». Бо «Чакан»-беларус умее талерантна чакаць (у назве прасочваецца семантыка «чакання»), але тым жа часам акумулюе і сілу (намёк на форму баксёрскай пальчаткі), што выдатна сфармулявана ў першым куплеце гімна Рэспублікі Беларусь: «Шчыра сябруем, сілы гартуем». Але гэта толькі парафраз верша «Мужык» (1909 г.) Якуба Коласа:

Я — мужык, а гонар маю.

Гнуся, але да пары.

Я маўчу, маўчу, трываю,

Але скора загукаю:

“Стрэльбы, хлопчыкі, бяры!”

У гэтым жа коласаўскім вершы ёсць тлумачэнне і знешняга выгляду «Чакана», і яго начыння:

Я — мужык, я — сын пакуты,

На мякіне вырас я,

Гічанамі пуза ўздута,

Ногі ў лапцікі абуты,

Бедна вопратка мая.

Гэта і «пачакун-ждун», і «зброя» ў адной абалонцы. На форму носа паўплывала фігурка «Панча-Пульчынэлы» (гл. ніжэй).

Ілюстрацыі ласкава прадастаўлены А. Дубініным, які мяркуе, што выява Чакана магла б стаць лагатыпам новага сатырычнага выдання. ПаЧАКАНім – пабачым…

***

Найчасцей «Вожык» я чытаў у «перабудову», г.зн. у канцы 1980-х – пачатку 1990-х. Дагэтуль памятаю карыкатуру на ўрэдную кабету, што моліцца на партрэт Сталіна, кажучы: «Уваскрэсні, бацька родны, дапамажы справіцца з гэтымі перабудоўшчыкамі…» Аднак у цэлым стылістыка часопіса ніколі не была мне блізкая – тутэйшая газета «Навінкі» на рубяжы стагоддзяў цешыла болей. Падабаліся таксама гумарыстычныя старонкі ізраільскіх рускамоўных выданняў канца 1990-х – напрыклад, газеты «Русский израильтянин». Калажамі, шаржамі ды каламбурамі ад «РИ» дзяліўся з супрацоўнікам «Вожыка» – карыкатурыстам Яўгенам Царковым, які з 2003 г. жыве з сям’ёй у ЗША. Не раз бачыўся з Яўгенам Бацькавічам у рэдакцыі, балазе 20 год таму яна мясцілася ў зручным месцы – побач з кінатэатрам «Кастрычнік», насупраць Акадэміі навук. У той будынак на праспекце Скарыны, адрозна ад суседняга «дома прэсы» на вул. Хмяльніцкага, пускалі без фэйскантролю: дагэтуль дзіўлюся, як сакрэты «Вожыка», «Алесі» ды «Мастацтва» не трапілі ў Пентагон & штаб-кватэру НАТА? 😉

У пачатку 2000-х дух казёншчыны ўсё-ткі лунаў над «Вожыкам», і слушна пісаў філолаг Андрэй Скурко, цяперашні вязень: «Як і іншыя дзяржаўныя выданьні, ён працуе з абабітым за дзясяткі год колам сваіх „вечных сюжэтаў“, якія проста крыху трансфармуюцца — часам без усякай суадноснасьці з рэчаіснасьцю — і мяняюцца месцамі з нумару ў нумар. Перавага абстрактна-побытавай тэматыкі ды алькагольныя рэмінісцэнцыі несьвядома падмацоўваюць каляніяльную зададзенасьць часопіса, маючы на мэце звужаць прастору мысьленьня чытача, каб ён страціў мажлівасьць успрымаць як сьмешныя ды абсурдныя зьявы вышэйшага кшталту і, цераз гэта, зрабіць яго бясьпечным для існае палітычнае сыстэмы» («Arche», №6, 2000). Дзіва што наклад надалей падаў: за апошнія 20 год ён зменшыўся на парадак, і найвялікшым жартам у часопісе выглядаў у 2021 г. доўгі спіс членаў рэдкалегіі (з дырэктарам — 12 чалавек!). На ідышы ў такіх выпадках кажуць: «ба а сах нянькес вэрт дос кінд дэрштыкт». «Дзе нянек многа, там дзіця бязнога».

Св. памяці паэт М. Шабовіч (1959—2021) памёр 16 лістапада — асабіста супраць яго нічога не маю, ён быў не горшы ў гэтай цёплай кумпаніі…

Чатыры гады таму, калі «Вожыку» планавалі зрэзаць урадавую фінансавую падтрымку, я без фанатызму заступаўся за яго:

Выданне выконвае важную «псіхатэрапеўтычную» функцыю: актывісты і «простыя людзі» на перыферыі адчуваюць сябе з ім крыху больш абароненымі ад чынавенскіх свавольстваў. Часам праз «Вожык» удавалася развязаць нейкія праблемкі. Высмейвання баіцца і той, хто агулам нічога не баіцца – банальна, але часам спрацоўвае.

Штомесячны белмоўны часопіс, прысутны ва ўсіх раённых бібліятэках, – гэта і сродак пашырэння першай дзяржаўнай мовы. Да таго ж трэба, каб было дзе размінацца літаратурнаму маладняку… (гэтую функцыю «Вожык» сяк-так выконвае нават з тысячным накладам).

Апошнім жа часам і тысячнага тыражу не было, і зніклі тыя смяшынкі-яскаркі, якія шчэ трапляліся ў «Вожыку»-2017…

На вокладках — пацаватыя сатыра й гумар (унутры бадай тое самае). Пазнака «16+» патэнцыйную аўдыторыю, па-мойму, хутчэй адпужвала

Ну, гэта яшчэ сяк-так

Таму пра закрыццё шкадую меней, чым шкадаваў бы раней. Мажліва, насамрэч лепей запусціць новы праект, улічваючы як дасягненні, так і хібы старога.

Вольф Рубінчык, палітолаг, г. Мінск (25.12.2021)

***

Старыя вожыкаўскія карыкатуры гл. на нашым сайце тут:

ПО СТРАНИЦАМ «ВОЖЫКА». Деструктивные женщины БССР и…

Олег Новиков листает «Вожык»…

Да 85-годдзя Сямёна Гафштэйна

Апублiкавана 26.12.2021 11:05

***

Ці шкадую “Вожыка”? Так, шкадую. Як шкадуюць БССР, як шкадуюць частку сябе. Але разумею, што дарогі назад няма.

Самае галоўнае, чаго не было ў “Вожыку”, – палітыкі. Для сатыры, прынамсі ва Ўсходняй Еўропе, гэта праблема. Сатыра павінна займацца палітыкай. Пасля кароткага перыяду, калі “Вожык” услед за ўсесаюзным “Крокодилом” друкаваў карыкатуры і пісаў тэксты на палітычныя падзеі (недзе ў 1990-93 гадах), надышоў разгул мужоў з камандзіроўкі і п’яных рыбакоў з русалкамі. Думаю, гэта было нацягнутае ненароднае мастацтва, таму амаль ніхто і не купляў часопіс апошнія гадоў дваццаць пяць. А так брэнд – трывалы, можна паспрабаваць адрадзіць, але, безумоўна, цалкам з новым зместам і бліжэй да народа.

Павал Касцюкевіч, перакладчык, пісьменнік (28.12.2021)

Дадана 28.12.2021 11:17

Снова о чемпионате СССР (Минск-79)

Вольф Рубинчик. Подготовил я материал о событиях 40-летней давности (он опубликован 04.12.2019), вставил одно твоё наблюдение… И с запозданием вспомнил, что у тебя о чемпионате 1979 г. имелся чуть ли не отдельный материал. Назывался «Гарри Каспаров в Минске», печатался в минском же издании «Шахматы» № 1, 2003 на белорусском языке.

Обложка журнала «Шахматы»; Ю. Я. Тепер в 2019 г.

Юрий Тепер. Да, было… Но там больше о Каспарове и его маме, чем о самом чемпионате.

В. Р. Всё же процитирую, тем более что тираж того номера отчасти уничтожили «добрые люди» (до читателей из отпечатанных 700 экземпляров дошло около 300):

После блестящего старта темп Каспарова немного замедлился. Он сделал подряд 6 ничьих и после 9 туров делил 1-3-е места с В. Купрейчиком и москвичом Ю. Балашовым. В 10-м туре (15 декабря) в партии Г. Каспаров – К. Лернер случился казус, который существенно повлиял на дальнейшее выступление Каспарова. Накануне, 14 декабря, в день доигрывания бакинец был свободен. В этот день имела место своеобразная встреча «Карпов – Каспаров» вне шахматной доски. В то время как 12-й чемпион мира, прибывший в Минск лишь на 1 день, выступал перед любителями шахмат в клубе имени Дзержинского (клуб КГБ), его будущий победитель был приглашён в шахклуб Белорусского политехнического института (нынешний БНТУ). Комсомольская организация «политеха» вместе с шахматистами вуза устроила для школьника – Гарик тогда учился в 10-м классе – большую экскурсию, чтобы показать все аспекты студенческой жизни. Экскурсия гостю очень понравилась. На вечер было назначено выступление Каспарова перед аудиторией. Поскольку назавтра должен был играться 10-й тур чемпионата, договорились, что вместо Гарри сеанс одновременной игры проведёт его тренер А. Никитин. Неожиданно, учтя настроение публики, которая слушала молодого шахматиста с огромным интересом, а возможно, пожелав отблагодарить хозяев за тёплый приём, Гарри решил сам провести сеанс. В ответ на напоминание тренера о необходимости беречь силы перед туром, Гарри самоуверенно заявил: «Ничего, я их за полчаса разгромлю!»

Сеанс, однако, затянулся до позднего вечера. Из 20 участников сеансёр переиграл 19; единственным победителем Гарри стал студент политеха Бельфер. На следующий день, достигнув преимущества в дебюте, бакинец выиграл три пешки у международного мастера из Одессы. При этом Лернер находился в сильном цейтноте. Решив красиво завершить партию, Каспаров начал жертвовать одну фигуру за другой. Белые отдали качество, затем две пешки и в конце концов – коня. Мата не оказалось, и житель черноморского города «выплыл из шторма» с лишней ладьёй. Как сказал в газете «Физкультурник Белоруссии» С. Флор: «Каспаров уж слишком спешил записать в таблицу заслуженную единицу и в этой спешке просчитался. Странно: даже Каспаров умеет “зевнуть”? Жаль целого очка, жаль отлично проведенной Каспаровым партии до его просчёта. Увы, бывает».

Этот драматический случай имел комический финал: когда вечером мать Каспарова, Клара Шагеновна, выполнявшая роль его пресс-атташе, передавала в бакинские газеты информацию об итогах тура, она примерно так объяснила поражение: «Накануне Гарри буквально вынудили дать сеанс. Из-за этого сеанса он не сумел как следует отдохнуть». Комментарии излишни. Обидное поражение внесло расстройство в игру юноши – после победы над Р. Ваганяном в 11-м туре (блестящая защита в тяжёлой позиции) последовали два проигрыша подряд – в партиях с Ю. Аникаевым и А. Белявским. Две победы на финише – над В. Купрейчиком и С. Долматовым – позволили «без пяти минут гроссмейстеру» (звание «гросса» он завоевал на турнире в Баку в апреле 1980 г.) поделить 3-4-е места с Ю. Балашовым.

Ю. Т. Благодарствую за обширную цитату!

В. Р. Немного тебя поправлю: матовой атаки в партии с Лернером нигде не просматривалось, а Карпов приезжал в Минск всё же на два дня (13-14 декабря). Но кто не ошибается? Вот гроссмейстер Алексей Суэтин писал о выступлении Виктора Купрейчика в конце 1979 года: «За шесть туров до конца турнира единоличная победа Купрейчика казалась предрешённой. Его лидерство выглядело прочным и непоколебимым. Всё, что от него требовалось – завершить вничью оставшиеся партии» (цитирую по книге «Виктор Купрейчик: Иду на вы», Москва, 2019, с. 12). Между тем после 11-го тура в Минске-1979 впереди был «квинтет»: Балашов, Геллер, Каспаров, Купрейчик и Юсупов. Все они набрали по 7 очков из 11 и рвались в бой.

Дадим слово и самому Каспарову… Жаль, что он не рассказал предысторию партии с Лернером.

Из книги «Безлимитный поединок», Москва, 1990

А вообще, «не было бы речки – не было б моста, не было б овечки – не было б хвоста». Я к тому, что, не будь чемпионата СССР в Минске, организованного фактически на правительственном уровне (шахматисты входили в оргкомитет, но не доминировали там), не приехали бы к нам в 1979 г. ни Карпов, ни Каспаров. И не cлучилось бы памятного сеанса в «политехе».

Ю. Т. Спасибо партии и правительству за наше счастливое детство! 🙂

В. Р. Вместе с тем крупные международные состязания проводились в постсоветском Минске и на частные деньги… Ладно, это особый разговор, что лучше для шахматистов: щедрое госфинансирование (точных сведений о том, в какую сумму обошёлся чемпионат-1979, у меня нет, но, похоже, сумма была немалая) или полуголодная «свобода». Давай вернёмся к вопросу о наполненности зала на углу Ленинского проспекта и улицы Комсомольской 40 лет назад.

Ю. Т. Трудно согласиться с теми, кто утверждает, что зал постоянно был набит битком, а любители за сотни метров спрашивали лишний билетик. Может, отдельные случаи в начале турнира и были…

В. Р. Андрей Ковалёв, витебский гроссмейстер, 1961 г. р., член тренерского совета БФШ: «Своими глазами видел, как в Минске, где в 1979 г. проходила высшая лига чемпионата СССР, люди спрашивали “лишний билетик на Купрейчика”, чтобы поболеть за своего кумира» («Виктор Купрейчик: Иду на вы», с. 107).

Ю. Т. Скажу за себя. Мой рабочий день в библиотеке заканчивался в 17.30, а игра начиналась в 17.00. Я появлялся на Комсомольской примерно в 17.45 и спокойно, без очереди, брал билет за рубль, проходил в турнирный зал и наблюдал за игрой. Не видел очередей, не слышал вопросов о лишнем билете, не помню отсутствия свободных мест в зале (он заполнялся в среднем на 80-90%).

«Советский спорт», 11.12.1979

В. Р. А как часто ты посещал клуб Дзержинского?

Ю. Т. Хотелось бы чаще, но поначалу вышла накладка. В пединституте проходил командный чемпионат среди студентов (3 раза в неделю), я был его главным и единственным судьёй…

В. Р. В дни накладок совсем не ходил на туры?

Ю. Т. Всё-таки старался совмещать. В 17.45 был на Комсомольской, минут 40-50 набирался впечатлений, а потом шёл выполнять свою работу на спартакиаде в МГПИ им. Горького на площади Ленина.

В. Р. И не жаль было платить советский целковый за 40-50 минут просмотра? Это ведь (по покупательной способности) доллара 3-4 на нынешние деньги…

Ю. Т. Даже не задумывался над этим – настолько увлекательной была борьба в чемпионате СССР.

В. Р. А каково было после «сражений гигантов» смотреть на «первенство бани», как выразился бы известный шахматист-психолог Л.?

Ю. Т. Нормально. Это был первый год моей работы в институте, и я старался всё делать по максимуму. Да, уровень игры студентов был не шибко высок, но по накалу борьбы спартакиада не уступала высшей лиге. Пять команд примерно одинаковой силы боролись за победу… А ещё в два декабрьских дня проходили соревнования сотрудников вуза.

Но вернёмся к нашим маэстро. Пару недель я то совмещал походы на соревнования, то – в свободные дни – полностью отдавался наблюдениям за чемпионатом СССР. С середины декабря все вечера проводил на чемпионате.

В. Р. Твои первые впечатления?

Ю. Т. Запомнились партии 3-го тура Цешковский – Купрейчик и Каспаров – Юсупов. О первой хорошо написал Борис Гельфанд: «Ошеломляющий разгром» и т. д. Вообще, трудно было сконцентрироваться на чём-то одном. Интересно было всё – игра, антураж, множество зрителей, с которыми обменивался мнениями в фойе. Отличный буфет – тоже важно (шёл с работы голодным, и можно было перехватить бутерброд с копчёной рыбой или ветчиной, запить напитком или пивом).

В. Р. За кого ты болел?

Ю. Т. Не буду оригинальничать – как и большинство в зале, за минчанина. А помимо Купрейчика, зал симпатизировал Каспарову и Талю. Вспоминается статья С. Флора после 5-го тура: минчане, мол, согласны уже закончить чемпионат, провозгласив чемпионами коренного минчанина Купрейчика и Каспарова, выполнившего в Минске мастерскую норму на Мемориале Сокольского 1978 г. Доля правды в этом была.

После сравнительно быстрой победы Купрейчика над Аникаевым в 6-м туре значительная часть публики покинула зал. Один из моих друзей прокомментировал это так: «Ушли болельщики Купрейчика, остались болельщики шахмат».

«Физкультурник Белоруссии», 19.12.1979 и 26.12.1979

В. Р. Что скажешь о фиаско Таля? Илья Смирин, 1968 г. р., побывавший на чемпионате благодаря витебскому тренеру Льву Паку, в наше время писал о Тале: «Для меня это был кумир номер один, а Купрейчик, наверное, был кумир номер два из участников турнира» («Виктор Купрейчик: Иду на вы», с. 87).

Ю. Т. Экс-чемпион мира разочаровал болельщиков не столько результатом (14-15-е места), сколько содержанием игры. После «турнира звёзд» в Канаде и межзонального турнира в Риге от Таля ждали «продолжения банкета», а что получили? Ни одной типично «талевской» партии с жертвами и яркими неожиданными ходами (во всяком случае, я не видел).

В. Р. А как же ничейная партия Купрейчик – Таль? Она запомнилась и Смирину, и самому Виктору Давыдовичу…

Ю. Т. Там, как кто-то верно подметил, в роли Таля выступал именно Купрейчик… но доигрался до проигранной позиции. Таль, в свою очередь, упустил выигрыш. «Купрей» на встрече с болельщиками говорил, что Таля за записанный ход ругала его жена. Вообще, не помню другого турнира, где «рижский волшебник» столько партий проводил бы в защите. Похоже, основных причин две – неважная форма и ухудшение здоровья. Понятно, второе влияло на первое.

В. Р. И нужен был Талю, уже попавшему в претендентский цикл, этот чемпионат?

Ю. Т. Мне кажется, Таль хотел отблагодарить минчан за ту помощь, которую ему оказывал в межзональном турнире Альберт Капенгут (кстати, помню, как Таль стоял в дверях клуба Дзержинского после тура, курил и жаловался Капенгуту: «Зевнул колоссальный темп!»). Или же посчитал, что лучшим способом поддержания формы перед матчем со Львом Полугаевским для него, Таля, будет игра.

В. Р. Симпатизировали ли зрители Ефиму Геллеру? Виктор Купрейчик называл игру чемпиона «поистине задорной»…

Ю. Т. После скромного старта (7 ничьих) от Геллера ничего особого не ждали. Как было позже – не помню, но партии его производили сильное впечатление.

Очень интересно играл Артур Юсупов, практически без срывов (затем В. Купрейчик написал о нём: «Серебряная медаль отдавала блеском серебряных эполет. Из скромного, даже застенчивого дебютанта, родился серьёзный гроссмейстер»).

Ещё о Юсупове («Шахматы, шашки в БССР», 1980 г.)

Неожиданно выдвинулся Тамаз Георгадзе, проигравший на старте Каспарову и Романишину. Именно с проигрыша Тамазу началась серия неудач Купрейчика.

В. Р. Ты видел ту партию?

Ю. Т. Да, и хорошо её помню. Купрейчик выиграл качество и продолжил рискованную игру. Георгадзе этим воспользовался, учинив сопернику форменный разгром. Уже на втором часу чёрные могли сдаться, но минчанин продолжал сопротивление в безнадёжной позиции. Когда он сделал очередной ход, из-за кулис появился Георгадзе с чашкой кофе на блюдце. Он сел и стал неторопливо размешивать кофе. Публика оценила юмор и наградила Тамаза аплодисментами. Купрейчик тоже улыбался и вскоре сдал партию. Затем проиграл подряд Свешникову и Каспарову, не найдя в партии с Гарри довольно простого опровержения наскока белых…

В. Р. Возможно, повествуя о чемпионате в «Шахматах, шашках в БССР» («Минчане радушно приняли гостей, а те подарили им эффектный шахматный спектакль, где вдоволь было юмора и драматизма, захватывающей интриги и блестящих реплик»), В. Купрейчик имел в виду и эпизод с Т. Георгадзе… Ещё что-нибудь интересное вспомнишь?

Ю. Т. Раз уж речь зашла о Георгадзе, вот ещё две истории. Первая: грузинский гроссмейстер играл пропущенную партию (с кем – не помню) в помещении старого клуба. Мой друг Миша Каган, демонстратор на турнире, рассказывал мне: «В зале сидела жена Георгадзе – единственный зритель. Я воспроизводил ходы на демонстрационной доске и спускался в зал. Жена регулярно спрашивала меня: “Миша, как позиция у Тамаза?” Выглядела она не молодо, и я решил, что это мать гроссмейстера. Ответил: “Не беспокойтесь, у Вашего сына всё в порядке”…». Когда выяснилось, who is who, мой друг, конечно, чувствовал себя не очень.

В. Р. Зато было, что рассказать. А вторая история?

Ю. Т. В девятом туре происходило принципиальное кавказское противостояние Ваганян – Георгадзе. Я в тот день проводил турнир в институте, а за филфак выступали грузин Тамаз Гогоберишвили и армянин из Тбилиси Юрий Галстян. Я, как обычно, зашёл перед своим турниром на чемпионат. Пора уже идти на свой турнир, но тут встречаю у выхода Галстяна. Он хвалится: «Взял автографы у Ваганяна и Таля». Я спросил: «А у Георгадзе не взял? Всё-таки твой земляк». – «Нет». – «Зря: как бы второй Тамаз не обиделся…». В ответ был только смех.

В. Р. Ещё интереснее было бы, если бы Гогоберишвили с Галстяном учились на разных факультетах и в тот день играли между собой.

Ю. Т. Ну, присочинять не вижу смысла… А партию в чемпионате выиграл Георгадзе.

В. Р. Ты рассказывал, что сидел рядом с «великим и ужасным»…

Ю. Т. Не помню, в каком туре, но при желании можно выяснить: Гарри сделал быструю ничью и пошёл в зрительный зал. Возле меня было свободное место, он его занял и минут 20 сидел рядом со мной. Я ничего у него не спрашивал, другие болельщики – тоже. Потом к Каспарову подошёл его тренер Александр Никитин и сказал, что по телевизору идёт многосерийный фильм «Три мушкетёра». Каспаров пошёл смотреть…

В. Р. Вроде и мелочь, но «для истории» пригодится. А когда Минск посетил Карпов, ты не встречался с ним? Между прочим, ещё 17.11.1979 газета «Физкультурник Белоруссии» писала о его выступлении в чемпионате как о деле решённом («Можно с уверенностью сказать, что участие Анатолия Карпова будет гарантией острой творческой борьбы»), а затем «что-то пошло не так». Надеюсь, Анатолий Евгеньевич прочтёт эти заметки и сам расскажет, что именно 🙂

Ю. Т. Мог бы я повидаться с Карповым, но увы… Утром чемпион мира отправился на встречу в ЦК комсомола Беларуси. Капитан команды филфака Саша Лядинский пришёл ко мне на работу звать на мероприятие, но я тогда работал в хранилище, искал книгу по заявке… Короче, меня не нашли. А вечером, во время выступления Карпова в клубе Дзержинского, я был занят. В тот вечер Таль выступал в консерватории, а Каспаров – в политехническом институте.

В. Р. Судя по публикации в «ФБ» 14.12.1979, это был вечер следующего дня. Гости покоряли Минск, а ты, чтобы никого из них не обидеть, проводил свой турнир 🙂 На том и завершим, но прежде – пара карикатур от минчанина Евгения Царькова, прекрасного художника и человека, в 2000-х гг. потерявшегося где-то на просторах США…

«Физкультурник Белоруссии», 19.12.1979

Ю. Т. Спасибо за вопросы, приятно вспомнить былое.

Опубликовано 15.12.2019 19:33

В. Рубінчык. КАТЛЕТЫ & МУХІ (27)

Апошнія тыдні ў Беларусі прайшлі пад знакам сінема. Абсурдны закон пра абавязковую маркіроўку прадукцыі («6+», «12+» і г. д.), дарма што не ўступіў яшчэ ў сілу, выклікае істэрыкі ў затуканых супрацоўніц сферы адукацыі. Асобныя з іх спалохаліся бацькоўскага (чынавенскага?) гневу і сарвалі паказ стужкі «14+» сваім выхаванцам-пяцікласнікам – а заадно і пабочным гледачам – у мінскім кінатэатры «Піянер». Скандальчык з «цэрберамі» выбухнуў 11.11.2016.

Аўтарытэтны рэжысёр Андрэй Кудзіненка, альманах якога фактычна забаранілі на «Бульбамуві» і на «круцейшым» мінкультаўскім кінафэсце «Лістапад» (у інтэрнэце круціцца дакумент, датычны адной з навел альманаха – «Яечня па-беларуску» – падпісаны цэнзаркамі, доктаркай навук Фральцовай і нейкай Гурынай), выказаўся пра Беларусь як пра «дысцыплінарны санаторый». Праўда, ён ці то забыўся, ці то наўмысна не згадаў, адкуль узяты выраз. «Дысцыплінарны санаторый» завецца кніга Эдуарда Лімонава пачатку 1990-х – «самая чорная кніга стагоддзя», якую я прачытаў надоечы. Трэба прызнаць, што «Эдзічка» сказаў нямала трапнага, і некаторыя ягоныя думкі дапамагаюць, між іншага, зразумець, чаму выбары ў ЗША і Беларусі адбываліся так, як адбываліся. Наўскідку:

Каб яны не забыліся, што жывуць у найлепшым з грамадстваў, уціхаміраным масам дэманструюць з вялікім задавальненнем дыстрафічных афрыканскіх дзяцей, аблепленых мухамі. Або шкілеты Аўшвіца… Мараль гэтых дэманстрацый такая: марна спрабаваць наладзіць нейкае іншае грамадства. Паглядзіце, да чаго прыводзяць спробы. Што нарабіў марксізм у Эфіопіі і гітлераўскі фашызм… І напалоханыя масы сядзяць ціха. Тыя, хто ўзбуджаецца, вымушана падаўляюцца ў санаторыі – і гэта надзвычай небяспечна для яго.

Мяркую, быў бы сэнс перакласці на беларускую не толькі «поўны збор твораў» набелянткі-філантропкі (дужа сумняюся, што ён будзе насамрэч поўны, што ў яго ўвойдуць кампілятыўна-апалагетычны артыкул пра Дзяржынскага 1977 г., раннія вершы…), а і колькі твораў Лімонава. З ім можна не згаджацца, але ён пісаў і піша са смакам. І слушна ацэньваў шансы Трампа, вось хаця б тут. Дый што хаваць, пры ўсёй рознасці маіх поглядаў з лімонаўскімі, я таксама люблю «вывальваць праўды так, як яны ёсць, а не займацца візантызмам…» Спадзяюся, чытачы «Катлет…» за 15 месяцаў звярнулі ўвагу.

У гэтым месяцы – нешта накшталт юбілею, 110 гадоў газеце «Наша Ніва». Вядома, яна не «першая» (да яе па-беларуску выдаваліся «Наша доля», «Мужыцкая праўда»…), але ў свой час нарабіла шуму-тлуму. Маю на ўвазе перадусім перыяд 1906-1915 гг.: многія з нумароў «гістарычнай» «НН» я чытаў, гэта і ў ХХІ стагоддзі памысна. Там друкаваліся ўсе «зоркі» беларускай літаратуры…

Кандыдатка гістарычных навук Іна Соркіна з Гродна падрыхтавала артыкул пра адносіны «НН» і яўрэяў. Варыянт на англійскай з’явіўся сёлета ў амбівалентным «яўрэйскім выпуску» навукова-забаўляльнага часопіса «Belarusian Review». Зараз да юбілею дамо колькі ўрыўкаў (дзякуй І. С. за тое, што прыслала белмоўную версію – не прыйшлося вазюкацца з адваротным перакладам).

На фота з be.wikipedia.org i lit-bel.org: І. Соркіна і С. Дубавец.

Працэсу фармавання нацыянальнай самаідэнтыфікацыі сярод беларусаў садзейнічала суседства з «іншымі» – габрэямі, якія былі супольнасцю з ярка выражанай нацыянальнай сутнасцю, з усведамленнем уласных інтарэсаў і мэтанакіраваным іх адстойваннем… уплыў габрэяў на развіццё беларускага нацыянальнага Адраджэння не выклікае сумнення.

На працягу ўсяго перыяду выхаду «Нашай Нівы» на яе старонках прысутнічалі матэрыялы, звязаныя са становішчам габрэяў, іх узаемаадносінамі з беларусамі. Аналітычныя публікацыі «Нашай Нівы», спецыяльна прысвечаныя габрэйскай тэме, – гэта чатыры вялікія артыкулы «Аб жыдох», «Абмежаванні ў законах для жыдоў», «Валасное земства і жыды», «”Нацыянальная” палітыка і гандаль», а таксама невялікі артыкул «Жыды і рэкрутчына». Усе гэтыя матэрыялы патрэбна разглядаць, як выступленні ў абарону габрэяў у перыяд узмацнення антысемітызму і ўзвядзення яго ў ранг афіцыйнай дзяржаўнай палітыкі.

З Радашковічаў Вілейскага павета карэспандэнт пад псеўданімам «Вецер» [у 1908 г.] паведаміў, што «на рынку нейкі чалавек заклікаў біць жыдоў, але Радашкоўскія мужыкі, не маючы на тое ніякага жадання, не падтрымалі. У нас, у Беларусі, пагромаў не было, як на Кіеўшчыне, у Кішынёве. Беларус лічыць жыда такім жа бедным чалавекам, як і ён сам, да таго ж і правоў жыд мае меньш за хрысціяніна».

Непрыемны эпізод, які негатыўна характарызуе адносіны хрысціянаў да іудзеяў адбыўся ў м. Краснае Вілейскага павета: «У мястэчку хрысціяне такія, што за іх сорамна. Каля Школы бралі шлюб маладыя жыды. Навокал сабралося шмат католікаў і праваслаўных, і пачалі яны здзеквацца з жыдоўскага шлюбу, перашкаджаць шумам чытаць рабіну малітвы. Кожны чалавек паважае сваю веру і хоча, каб яе паважалі іншыя… І чаму яны лічаць сябе хрысціянамі?» («Наша Ніва», № 17, 1908).

Як правіла, негатыўныя паведамленні, якія друкаваліся ў «Нашай Ніве», падсумоўваліся мараллю, г.зн. былі накіраваны на тое, каб «навучыць» паводзінам у адносінах з габрэямі і паказаць адэкватныя прыклады для пераймання. Газета не пазбягала апісання непрыемных эпізодаў у адносінах паміж хрысціянамі і іудзеямі, але пры гэтым старалася расстаўляць маральныя акцэнты…

Сёе-тое было ў маім жыцці звязана і з адноўленай «Нашай Нівай» (з 1991 г. дбаннем мазыраніна Сяргея Дубаўца яна выходзіла ў Вільні, потым – у Мінску). Бачыў я гэтую газету, калі вучыўся ў школе і ў ЕГУ, даволі рэдка, С. Дубаўца дык увогуле ніколі не сустракаў. Тое, што ён чалавек не без гумару, даказвае гісторыя, уключаная ім у кнігу «Як?» (2009):

У 1995 годзе, калі «Наша Ніва» пераяжджала ў Менск, нехта параіў мне знайсьці «круцяля», які б дапамог газэце разьвівацца. Газэта мелася з элітарнага месячніка ператварыцца ў папулярны тыднёвік. І таму быў патрэбны таленавіты прадусар-выдавец, які б, дзякуючы прыроднай інтуіцыі й сувязям, прывёў наша прадпрыемства да посьпеху. «Круцяля» я знайшоў. Патомны менскі габрэй узяўся за справу і… зьнік. Выйшла так, як часта выходзіць у Менску — стандартныя ўяўленьні не спрацоўваюць, а стэрэатыпы аказваюцца падманлівымі. Мой габрэй аказаўся запойным п’яніцам і адправіўся ў нірвану свайго менскага шчасьця. Спачатку, здавалася, ненадоўга, але выйшла — назаўжды.

У канцы 1999 г. даволі моцнае ўражанне пакінуў у мяне «жыдоўскі выпуск» «НН», а ў пачатку 2000 г. я ўпершыню выступіў у часопісе «Аrche» – з водгукам «Яўрэйскі погляд на “жыдоўскі нумар”». Артыкул, здаецца, трапіў у «струмень» – маладыя журналісты мелі патрэбу ў розгаласе і ў тым, каб паказаць фундатарам сваю прыязнасць да яўрэяў. У тым жа годзе дырэктар «Аrche» Андрэй Дынько зрабіўся фактычным гаспадаром «Нашай Нівы» і застаецца ім дагэтуль. Як ён тлумачыў мне пазней, «у “Нашай Ніве” ёсць грошы, у “Аrche” – свабода мыслення».

Мая супраца з «НН» прыпала на 2001-2007 гг. (у маі 2000 г. напісаў туды толькі некалькі радкоў – некралог па Соф’і Рохкінд) і выяўлялася ў актуальных заметках (нячаста), у кароткіх допісах на яўрэйскія тэмы. Яшчэ былі рубрыкі «Каіса» ды «Нашы шашкі», крыжаванкі, эпізадычна – агляды кніг і пераклады з англійскай. У 2006 г., калі газету выкінулі з дзяржаўнай сістэмы распаўсюду, пабываў і кур’ерам – развозіў па розных раёнах г. Мінска да 90 асобнікаў за дзень.

У першыя гады рэдактар час ад часу раіўся са мною, а ў 2001 г. нават прасіў помачы ў пошуку аўтараў… Прыпамінаю, падказаў яму карыкатурыста Яўгена Царкова (у «НН» фігураваў пад псеўданімамі «Яцар», «Зуеў»), які, аднак, скора з’ехаў з сям’ёй у ЗША. Калі Я. Ц. друкаваўся ў «НН», то не быў нездаволены.

За вышэйназваныя рубрыкі я адказваў у 2004-2007 гг.: удалося апублікаваць пад сотню матэрыялаў пра шахматы і шахматыстаў, каля двух тузінаў – пра шашыстаў. Не ўсё ішло гладка, але ў цэлым мае ініцыятывы прымаліся… Нейкі час «Каіса» была адзінай у краіне шахматнай рубрыкай, якая выходзіла рэгулярна – штотыдзень.

Цаню тое, што «Наша Ніва» пісала і пра мае «прыгоды»: сядзенне на Акрэсціна з маладафронтаўцамі (кастрычнік 2001 г.), змаганне за часопіс «Шахматы» (2003-2004 гг.). А допіс пра разбурэнне сінагогі на Дзімітрава, 3 у канцы 2001 г. адкаментаваў «сам» Зянон Пазняк. У 2002 г. «НН» адгукнулася на выхад пілотнага нумару незалежнай яўрэйскай газеты і колькі разоў брала матэрыялы з самвыдатаўскай «Анахну кан» (напрыклад, тут), а калі я вырашыў спыніць выхад «АК», А. Дынько ласкава прапанаваў прадоўжыць праект на старонках «НН». Але 14 год таму галоўным мне здавалася захаваць незалежнасць.

К сярэдзіне 2000-х я ў значнай ступені расчараваўся ў рэдакцыйнай палітыцы «НН». Газета выйграла ў аб’ёме, але прайграла ў якасці: усё менш было аналітыкі, усё больш занудства ды палітычна ангажаваных матэрыялаў. Прыкладна ў тую пару паступалі іншыя «спакуслівыя» прапановы: напрыклад, узяць на сябе міжнародны аддзел. Адмовіўся, і думаю, што меў рацыю.

Афіша 2005 г. – пакуль разам… Сеанс паабяцалі без майго ведама, давялося неяк выкручвацца.

У канцы 2005 г. інтэлектуальныя рубрыкі былі закрыты (праз пару тыдняў адноўлены), а ў студзені 2007 г. я аказаўся лішнім у «дружным калектыве», які к таму часу ўжо раскалоўся па прынцыповых пытаннях. Увогуле кур’ёзна атрымалася: пасля таго, як «НН» ачоліў Андрэй Дынько, аўтар юдафільскіх тэкстаў, у газету паступова перасталі пісаць яўрэі: Сымон Глазштэйн, Ганна Штэйнман… Сышла і безліч іншых аўтараў. Як выявілася, розум і вынаходлівасць кіраўнікоў мелі адваротныя бакі: інтрыганства, празмерную (на мой одум) любоў да грошай.

Пару гадоў зусім не чытаў «НН». У 2009-2011 г., бывала, праглядаў раніцамі, калі рыхтаваўся ісці ў дастаўку, а потым зволіўся з пошты… З сярэдзіны 2010-х зноў пачытваю – трэба ж, працуючы над серыялам, быць у курсе. На жаль, «Наша Ніва» ператварылася ў нешта сярэдняе паміж «Звяздой» і «Комсомольской правдой». Адзін прыклад: цяперашнюю «НН» займае той факт, што экс-дэпутатка Віцебскага гарсавета Вольга Карач «пахуліганіла» – змяніла колер валасоў… Таму і стаўлюся да газеты 2016 г., па вялікім рахунку, абыякава: існуе – няхай сабе. Часам цытую, аднак я і шчучынскую «раёнку» цытую…

І свежы анекдот. Выкладчык геаграфіі Рыгор Іофе, які прэзентуе сябе як адзін з галоўных спецыялістаў па нашай краіне ў Амерыцы, упершыню прыехаў у Рэспубліку Беларусь больш чым на 10 дзён для выкладання ў БДУ. Атабарыўся ў студэнцкім інтэрнаце, і нарэшце да яго, аўтара «аб’ектыўных» кніг пра Лукашэнку, штосьці пачало даходзіць: «Я здзіўлены, наколькі тут нізкая аплата працы!» Думаю, трэба і іншых аматараў беларускай стабільнасці (некаторых мы згадвалі год таму; яшчэ адзін, імем Майк, выявіўся ўлетку, другі, з гандлёвай палаты «Ізраіль-Беларусь», толькі што) запускаць сюды для працы на аднолькавых умовах з «сярэднімі» грамадзянамі Беларусі… Іх (нас) зноў кормяць абяцанкамі пра зарплату «папіццот»; калі хто забыўся, ужо к канцу 2015 г. яна павінна была дасягнуць 1000$ у эквіваленце… Кур’ёзная дыяграма паказана тутака: ні разу ў 2016 г. сярэдні заробак па краіне – калі паказчык «у сярэднім» наагул мае сэнс – не дасягаў 400$.

Вольф Рубінчык, г. Мінск

16.11.2016.

wrubinchyk[at]gmail.com

Апублiкавана 17.11.2016 06:46

***

ВОДГУК

Анатоль Сідарэвіч прачытаў публікацыю і задаўся пытаннем: «хто быў той “круцель”, які спіўся?». Прыпомніў: «І мне змоладу даводзілі, што сярод жыдоў п’яніц не бывае…». А яшчэ паважаны даследчык прыслаў нам гісторыю з жыцця:

На вуліцы 14 партызанаў на пачатку 1960-х жыло нямала габрэяў, у тым ліку, калі не памыляюся, і сям’я мастака Цэслера. Калі сайт наведваюць тыя, хто памятае 1960-я, ім будзе прыемна згадаць стары Слуцак.

Так здарылася, што я колькі год (мо шэсць) не быў у Слуцку. І вось недзе на пачатку 1980-х прыехаў у горад. З галоўнай вуліцы, якая і сёння носіць імя Леніна, іду да свайго дзядзькі, які жыве на Мінскай. Іду па вуліцы 14 партызанаў. Каб скараціць шлях, іду праз старыя гарадскія могілкі: спачатку праваслаўныя, потым каталіцкія, за імі (участак асвойвалі пазней, бо ў лагчыне) савецкія (і праваслаўныя, і каталікі разам), а ўжо за савецкімі – на грудку – справа запушчаныя кальвінскія, а злева – новыя іудзейскія (старыя закансервавалі, а потым, як і ў Пінску, забудавалі). Іду я і дзіўлюся: на магілах іудзеяў кветкі, стограмоўкі… У мяне вочы на лоб. Прыходжу ў дзядзькаў дом. Дома цётка, дзядзіна, старая і непахісная пратэстантка, якая Стары Запавет (Танах) ведала лепш за якога іудзея. Пытаюся: што гэта робіцца? На магілах іудзеяў стограмоўкі… Цётка з адчаем кажа: «А цяпер і жыды язычнікамі парабіліся». І ледзь не плача. Каго-каго, а габрэяў яна лічыла цвёрдымі ў веры, у адмаўленні паганства, у непакланенні кумірам (ідалам). А тут такое…

Стандартныя ўяўленні не спрацоўваюць.

Дабаўлена 21.11.2016 21:11