Tag Archives: «УНОВИС»

А. Дубінін у віцебскім музеі (ч.2)

Музей гісторыі Віцебскай народнай мастацкай вучэльні

(Віцебск, вул. Марка Шагала, 5а)

Піша мастак Андрэй Дубінін. Пачатак агляду – тут

Назаву ўсе няпэўныя з майго пункту гледжання рашэнні.

Мы ведаем, што Казімір Малевіч менаваў “Чорны квадрат” “живым царственным младенцем”, што ў самім назове групы падкрэслена навізна падзеі – “Утвердители нового искусства”. Ці не было б дасціпней пакласці альманах з выявамі “жывога царственнага немаўляці” ў супрэматычную калыску накшталт той, што спраектаваў у Баўхаўзе Петэр Келер (Peter Keler)? Ды яшчэ захінуўшы пялюшкамі; хай бы глядач апрадмеціў метафару і пагартаў-патрымаў на руках тое міфічнае немаўля… Сённяшняя вітрына больш падыходзіць да захавання ўрны з прахам.

Памылка плафона ў тым, што цяпер гэта плафон існуючай архітэктурнай прасторы, утылітарнае прыкладное аздабленне пакоя з элементамі мадэрну. Супрэматызм жа існуе ў сваёй, аўтаномнай прасторы, і як мінімум патрэбна было зрабіць плашчызну падвеснага сафіта, які нахілены па двух восях, каб ён абсалютна не супадаў, не суадносіўся з існуючай геаметрыяй. Гэта была б аўтаномная самадастатковая прастора для чырвонага квадрата, што існуе незалежна ад бачнай геаметрыі. Гэта былі б зрокавыя ўвасабленні ідэй новай эстэтыкі.

Можна было б падумаць пра падлогу ў выглядзе сектара сферы – такі сферычны сегмент, атрыманы шляхам перасячэння падлогі пакоя з уяўнай планітай-сферай. Тады наведвальніку проста фізічна прыйдзецца пабыць “інша-планіцянінам”, караскаючыся па крывізне кулі супрэматычнай планіты.

Вернемся да калыскі з “чорным квадратам” – або “ЧК”, як празвалі яго дасціпныя мастацтвазнаўцы. Гэтае скарачэнне нагадвае жудасную “Чрезвычайную Комиссию”, што вяла “чырвоны тэрор у адказ на белы тэрор”. Такое стылістычнае супадзенне практыкі органаў “ЧК” з рыторыкай супрэматыстаў не выпадковае – гэта абсалютна гамагенныя з’явы. І я прапанаваў бы зрабіць такі “літаратурна-мастацкі” мантаж – у люльку з выявай карціны “Чорны квадрат” К. Малевіча пакласці чорную скуранку супрацоўніка “ЧК”, замкнуўшы вольны палёт супрэматызму, праявіўшы яго канчатковыя памкненні. Якраз з чорных квадратаў, па лекалах, распрацаваных авангардыстамі, і былі пашыты “Чёрные кожанки” (нават тое, што яны былі ад пачатку пашытыя для авіятараў Першай сусветнай, толькі яднае ўсё вышэйсказанае).

У гэтым плане і супрэматысты, і лефаўцы, і канструктывісты выявіліся сапраўднымі носьбітамі бальшавіцкага стылю. Сацыялізм у СССР і быў рэалізацыяй мары авангарда: жыццёўладкаванне, арганізаванае па законах новай эстэтыкі, гэта значыць татальная арганізацыя матэрыялу, і далёка не ў апошнюю чаргу – “чалавечага матэрыялу”, людзей (якія ўпорліва не хацелі “татальна арганізоўвацца”), татальнае панаванне стылю. Звернем увагу на гідкі неалагізм эпохі – “чалавечы матэрыял”, яскравае расчалавечванне чалавека, дэгуманізацыя паняцця.

У мастацтве няма неарганізаванага матэрыялу, заяўляў Віктар Шклоўскі. Але гэткі падыход акурат уласцівы любому таталітарызму. На прыкладзе канструктывіста, заснавальніка эстэтыкі “ЛЕФа” Аляксандра Родчанкі мы можам назіраць перамешванне эстэтыкі і жыццёвай практыкі творцы. “Беспрадметнасць у жывапісе вас дзівіць цяпер таму, што жывапіс апярэдзіў жыццё, ён не адарваны ад жыцця, як думаюць. Ён толькі прадбачыць будучыню. Усе вы будзеце так існаваць, як існуюць цяпер гэтыя беспрадметныя формы, тон, вага і кампазіцыя”. У мастака Родчанкі гэта называлася “Вопыты для будучыні”. Гэтай бліжэйшай будучыняй стала эпоха сталінізму, у якой чалавек сапраўды ператварыўся ў беспрадметную форму, дзе грамадства набыло адзіную вагу і тон, адзіны змест, і дзе “галоўны мастак” [Сталін] выкарыстаў у сваёй творчасці не пэндзлі і фарбы, не кінакамеру і фотастужку, але чалавека і грамадства для сваіх канструкцый будучыні. Як у Маякоўскага: “Улицы – наши кисти, площади – наши палитры”… Адпаведна людзі – усяго толькі рысачкі, штрыхі, супрэматычныя першаэлементы.

Вось што піша Родчанка ў прафесійным часопісе “Савецкае фота” пра “перабудову мастака” – на прыкладзе “перавыхавання” забойцаў і “ворагаў народа” на будоўлі Беламорканала: “Мяне ўзрушыла тая чуласць і мудрасць, з якой ажыццяўлялася перавыхаванне людзей. Там умелі знаходзіць індывідуальны падыход да кожнага. У нас [фатографаў] гэтых чулых адносін да творчага работніка яшчэ не было тады…”

На фота Родчанкі – “чалавечы матэрыял”, арганізаваны па законах супрэматызму.

***

Зараз нас чакае наступны зал – арганізаваны ў выглядзе пляца пры дапамозе плаката “Клином красным бей белых” Эля Лісіцкага. Ён выкананы ў тэхніцы мазаікі на падлозе. На сцяне – роставы фотаздымак 1922 года ўдзельнікаў групы УНАВІС.

На фота – УНАВІС у чэрвені 1922 г., Віцебск (справа прысуседзіўся аўтар артыкула).

Падымаемся на другі паверх, трапляем у першы пакой. Тут жыў і працаваў у час знаходжання ў Віцебску Марк Шагал. Трэба адзначыць – паўсюль вас апякаюць ветлівыя наглядчыцы, добра інфармаваныя аб усіх дэталях экспазіцыі і абставінах тагачаснага жыцця. Яны вам распавядуць, што аздабленне пакоя адноўлена паводле рэшткаў захаваных шпалераў і паркета. Таксама гледача ўразіць “чароўнае” люстэрка-экран, на якім паступова праяўляюцца радкі верша, напісанага Шагалам, яго карціны і партрэт.

Гэта вельмі кранальна, пакуль не пачынаеш прыгадваць, як ён пісаў пра сябе: “Бачыш дрэва і думаеш: а наша дрэва іншае, неба іншае, усё не тое, і з гадамі ўсё больш і больш адчуваеш, што сам ты “дрэва”, якому патрэбная свая зямля, свой дождж, сваё паветра…” (1936 г.). “Глеба, якая наталяла карані майго мастацтва, – гэта горад Віцебск, але маладому жывапісцу патрэбен быў Парыж, як дрэву патрэбна вада, каб яно не засохла” (1950 г.). “Як дрэва з Радзімы, вырванае з карэннем, я быццам вісеў у паветры. Але ўсё ж такі жыў і рос” (1973 г.). Як адзначыў Валянцін Акудовіч у выдатным эсэ “Марк Шагал”: “у Шагале гэтае “дрэва” зусім не нейкае там дрэва-абстракцыя, а жывое дрэва з рэальнага ландшафту, як у сантыментах кожнага беларуса на чужыне”.

Дрэва-Шагал, два дрэвы – Бэла і Марк, сплеценыя галінкамі і пераплеценыя каранямі, лунаючыя ў паветры, пад столяй, нахіленыя (у бок акна) – як на той знакамітай карціне “Закаханыя над Віцебскам”. Гэта з Шагала і пра Шагала…

“Прысвячэнне Шагалу”, эскіз, 2019 г. А. Дубінін

Наступны пакой займаў разам з сям’ёй калега-антаганіст Шагала, Казімір Малевіч.

“Супрэматычная” столя пакоя, і ўжо звыкла “па-дарагому” – тач-скрын на рабочым стале (стол не Малевічаў; наогул, аўтэнтычных рэчаў няма). Зразумелае памкненне – адсутнасць хоць якіх твораў ці рэчаў, што належалі творцам УНАВІСа, вымагае шукаць нейкай замены праз паказ дарагіх тэхналагічных фокусаў.

На мой погляд, вельмі проста надаць чалавечай цеплыні “квадратнаму” вобразу стваральніка супрэматызму. Вось гэты флакон адэкалону “Паўночны” распрацаваў Казімір Малевіч у 1908 г., і, мяркую, зусім не цяжка знайсці такі флакон ды паставіць яго на стале побач з “чароўнай” тач-скрынкай (адэкалон выпускаўся з 1911 г. да пачатку 1990-х гадоў):

Злева флакон, выпушчаны ў 1930 г. Справа – флакон 1990 г.

Упакоўка адэкалону “Паўночны” (“Северный”) была выканана з белага матавага шкла. Флакон выглядаў як глыба айсберга, корак-верхавіну якога вянчала фігурка белага мядзведзя – ручка. Вышыня флакона – 19,5 сантыметраў. Адэкалон “Паўночны” быў вельмі папулярны, і выгляд флакона ў 1910–1990-х гг. практычна не мяняўся: у дарэвалюцыйны перыяд грані айсберга на флаконе былі ўвагнутыя, а затым іх зрабілі выпуклымі. Мы толькі можам пасміхацца, прыгадваючы, з якім выразам твару Казімір Севярынавіч Малевіч праектаваў флакон адэкалону “Северный”, вухам мастака адчуваючы сугучнасць свайму прозвішчу па бацьку.

Наступны пакой – з дзвюх няроўных частак. Першая – невялічкі клас для лекцый і заняткаў, які дзейнічае.

Другая частка – пакой-майстэрня Эля Лісіцкага, з яго фотаздымкам у рост і рэпрадукцыямі работ на сценах.

У наступным пакоі мясцілася скульптурная майстэрня Давіда Якерсона. Цяпер на сцяне – калектыўны здымак навучэнцаў майстэрні з Д. Якерсонам:

Студзень 1920 г. Стаіць Д. Якерсон, у першым радзе злева направа: Ф. Рабкіна, І. Байцін, Л. Юдзін, у другім радзе А. Кабішчар, Х. Зэльдзін, Хабас.

Рэканструкцыі твораў скульптурнай майстэрні, і самае жывое месца майстэрні – шэрая магнітная дошка з магнітнымі канструктыўнымі элементамі, забаўка для дзяцей – тут яны могуць таксама далучыцца да канструявання сваіх ідэй. Наглядчыца ветліва прадэманстравала нам на сваім смартфоне прыклады фігур, створаных дзецьмі. Фігуры былі вельмі ўдалыя, і я дагэтуль шкадую, што не папрасіў падзяліцца.

Апошні зал – хутчэй майстэрня-офіс, дзе працуюць з дарослымі (на стале і ў вітрынах можна ўбачыць іх творы):

Па сходах з каванай агароджай яшчэ “банкірскіх” часоў мы вяртаемся да пачатку экспазіцыі.

Ёсць магчымасць наведаць зменную экспазіцыю сучасных мастакоў у выставачным зале:

***

Вярнуўшыся да ўваходу з сувенірнымі вітрынамі, хацеў бы пераасэнсаваць і падсумаваць свае ўражанні.

Тое, што пакуль пануе ў нас у дачыненні да авангарда ўвогуле, я б акрэсліў як інфантыльна-камерцыйны рамантызм. Тэмай усяго сусветнага авангарда было мастацтва як мадэль сацыяльнай арганізацыі, эстэтычнае абгрунтаванне таталітарызму, які, аднак, яшчэ не быў усвядомлены як таталітарызм. Савецкія дваццатыя гады – культурна-міфалагічная эмблема. Гэта быў абсалютна ўтапічны праект па стварэнні такой мадэлі быцця, якая была б цалкам рацыяналізаванай, тэхнічна выверанай, прадказальнай. Прасцей кажучы, спроба стварыць з чалавека і грамадства машыну. Гэтым і займаліся з аднаго боку – мастакі-авангардысты, з другога – раннія бальшавікі. Барыс Парамонаў: “І мы ні ў якім разе не павінны забываць, што… касмічныя, анталагічныя ўтопіі сапраўды валодалі свядомасцю тагачасных людзей, у тым ліку найталенавіцейшых з іх, накшталт Шклоўскага з Маякоўскім, што рэвалюцыя сапраўды праецыравала падобны настрой думак”. На мой погляд, гэтая тэма павінна артыкулявацца музеем на сённяшнім узроўні разумення, сур’ёзна і па-даросламу. За авангардныя ілюзіі і досвед заплачана крывавая цана таталітарызмаў ХХ стагоддзя. Аднак сённяшняя беларуская кампліментарна-сямейная крытыка і мастацтвазнаўства не напрацавалі адпаведнага паняццёвага ды ідэалагічнага інструментарыя.

Калі ўжо і прадаваць “супрэматычныя” сувеніры, дык падкрэсліваючы небяспечнасць або ідэалагічную амбівалентнасць некаторых праяў авангарда ХХ стагоддзя… Напрыклад, чорны квадрат і іншыя супрэматычныя творы можна клеіць на пачкі з запалкамі. Запалкі дзецям – не забаўка: “Не жартуйце з агнём і супрэматызмам”.

Андрэй Дубінін, 08.09.2019

Мінск–Віцебск

Апублiкавана 10.09.2019  00:22

А. Дубінін. Падарожжа ў музей

Музей гісторыі Віцебскай народнай мастацкай вучэльні

(Віцебск, вул. Марка Шагала, 5а)

Круты адхон вуліцы, што пачынаецца ад вуліцы Леніна, імкліва вядзе ўніз, леваруч пралятае прыгожы, зграбны будынак – былы дом банкіра Вішняка, і амаль адразу вуліца ўпіраецца ў папярэчную вуліцу Калініна, за ёй – як перасячэш невялічкі парк, трапляеш на стромкі бераг Дзвіны.

Звернемся да будынка музея гісторыі вучэльні. Сёлета яму было 106 год. Пабудаваны быў у модным на пачатак ХХ стагоддзя стылі мадэрн банкірам Ізраілем Вішняком, у ім было паравае ацяпленне, ванны пакой, ватэрклазет і лазня.

Кароткая перадгісторыя стварэння мастацкай вучэльні, якая таксама тлумачыць назоў вуліцы: “Хаця Шагал не быў чалавекам, так бы мовіць, “практычным”, але, калі справа заходзіла аб вучэльні, ён выяўляў немалы арганізацыйны талент: у параўнальна кароткі тэрмін дабіўся ад уладаў Віцебска перадачы добрага будынку… Менавіта Шагалу належыць заслуга прыцягнення ў вучэльню для выкладання… выдатных мастакоў, скульптараў, гісторыкаў мастацтва” (Майсей Лерман, архітэктар, былы навучэнец Віцебскай мастацкай школы).

14 верасня 1918 г. М. Шагал быў прызначаны ўпаўнаважаным па справах мастацтва Віцебскай губерні: “Тав. Шагал(у) прадастаўляецца права арганізацыі мастацкіх школ, музеяў, выстаў, лекцый і дакладаў па мастацтву і ўсіх іншых мастацкіх спраў у межах г. Віцебска і ўсёй Віцебскай губерні”.

І, нарэшце, словы самога Шагала (з ліста да П. Эцінгера ад 2 красавіка 1920 г.): “Ідэя стварэння Маст. Вучэл. прыйшла мне ў голаў пасля прыезду з-за мяжы, у час працы над “Віцебскай серыяй” эцюдаў. У Віцебску… мастацкія таленты дзесьці драмалі. Адарваўшыся ад палітры, я памчаўся ў Піцер, Маскву, і Вучэльня ўзведзена напрыканцы 1918 г. У яе сценах каля 500 юнакоў і дзяўчат розных класаў, розных талентаў і ўжо… розных “кірункаў””.

Зойдзем у музей: на панараме былога Віцебску кружочкам пазначаны будынак банкіра Вішняка, перададзены народнай мастацкай вучэльні:

У вестыбюлі, пад скляпеннямі другога паверха, сённяшнія нашчадкі адраджаюць дух ужо не столькі супрэматыстаў, колькі банкіра Вішняка – “манетызуюць” мастацкую творчасць футурыстаў, забыўшыся на тое, што “грошы – зброя Антанты”.

У першым зале музея – экспазіцыя тагачаснай фактуры, стылізаваная пад афішную тумбу, побач – калектыўны здымак мастакоў школы Юдаля Пэна з самім майстрам:

У тым жа зале насупраць – найноўшыя тач-скрыны, дзе дотыкам можна вывесці падрабязную візуалізацыю таго, што зацікавіла:

Такі непасрэдны дотык да музея (які ў прынцыпе з’яўляецца зонай “don’t touch”) у першым жа зале, зразумела, ухвальнае рашэнне. Ты дакранаешся да гісторыі, да вытокаў мастацкай вучэльні і супрэматызму… Адзінае, што муляе, – гэтае дакрананне не “сфармулявана”, не аформлена ідэалагічна. Зараз пройдзем далей, дзе і паспрабуем раскрыць гэты тэзіс.

Наступны зал – з дзвюх частак. Гэта паўзагончык, які адкрываецца ў храм-скарбніцу супрэматызму.

Як бачым, плафон распісаны па матывах карціны Казіміра Малевіча “Чырвоны квадрат”, а пад ім, у форме алтара, футарал, аздоблены адпаведна другой, самай знакамітай карціны Малевіча “Чорны квадрат”. У ім захоўваецца факсімільны экзэмпляр альманаха “УНОВИС”. У чэрвені 1920 года заснаваная Малевічам група Унавіс выпусціла пяць машынапісных асобнікаў аднайменнага альманаха, якія ўтрымлівалі артыкулы, маніфест, дэкларацыі і малюнкі УНАВІСаўцаў. Як тут не хапае тактыльнасцi – прагартаць, хай сабе факсімільны, экзэмпляр альманаха (каб зразумець, напрыклад, да чаго тут чырвоны квадрат на плафоне і чорны – у “алтары”):

А пры чым тут Шагал, запытаеце вы. Сапраўды, пераход у другі зал у гэтым выпадку – транзіт у іншы стан вучэльні. Тут адбыўся нейкі пералом, чалавечы канфлікт, які быў вынікам канфлікту ідэалагічнага. Заўважым, альманах выдадзены ў чэрвені 1920 г., а ў пачатку таго ж месяца М. Шагал пакідае мастацкую школу ў Віцебску і ад’язджае ў Маскву. Мастацтвазнаўца Абрам Эфрос піша: ”Малевіч… абвінавачваў Шагала ў памяркоўнасці, у тым, што ён яшчэ ўсё важдаецца з выявай нейкіх рэчаў і фігур, тады як праўдзівае рэвалюцыйнае мастацтва беспрадметна”. Мастак Іван Гаўрыс сведчыць: “М. Шагал пад націскам самага левага мастацтва не здолеў пераканаўча абгрунтаваць ідэалогію свайго індывідуальна-наватарскага кірунку. Яго аўдыторыя была разагітавана. У вучнях адчувалася незадаволенасць сваёй работай. Убачыўшы гэтакі паварот спраў, М. Шагал, як чалавек самалюбны, пакінуў сваю майстэрню і з’ехаў у Маскву”.

Гэты пералом мы прасачылі на індывідуальным лёсе адной з навучэнак народнай мастацкай вучэльні, Яўгеніі Магарыл.

Што тычыцца зала, дык тут якраз бракуе “візуалізацыі” гэтага ідэалагічнага канфлікту. Як дарэчы была б такая інсталяцыя пры ўваходзе ў гэты супрэматычны храм – зламаныя палітра і пэндзлі на падлозе, праз якія наведвальнік мусіць пераступіць – такі кошт “утверждения нового искусства”.

Андрэй Дубінін, г. Мінск

03.09.2019

(працяг будзе)

Апублiкавана 04.09.2019  22:07 

Віцебск, УНАВІС, Магарыл…

Віцебск, УНАВІС, Магарыл…

(супрэматычны калаж)

Піша Андрэй Дубінін.

Пакой у музеі гісторыі віцебскай народнай мастацкай вучэльні, Віцебск, вул. Марка Шагала, 5а.

Юлія Макарэвіч 5 жніўня 2019 г. на lady.tut.by распавядала пра Яўгенію Магарыл: “У сваёй творчасці яна была далёкая ад метадаў авангардыстаў, з якімі працавала ў Віцебску. Ступень уплыву на яе Малевіча была не такой моцнай, як на іншых членаў УНАВІСа [УНОВИС – «Утвердители нового искусства»]. Хутчэй на яе паўплывала сістэма колераўспрымання Мацюшына. Пераняўшы навыкі настаўніка, мастачка ўсё ж інтэрпрэтавала іх па-свойму. Яна аддавала перавагу ў колеры імпульсіўнай эмацыйнасці і каляроваму кантрасту, з дапамогай дапаўняльных колераў і каляровых пераходаў дамагалася перадачы пэўнага настрою”.

М. Мацюшын, “Даведнік па колеры”

Выглядае, сказанага малавата, каб свядома абраць Яўгенію Магарыл у якасці ўзору яркага і плённага жыцця. Калі ж дадаць, што ўсе даваенныя працы і большасць блакадных работ мастачкі загінула падчас блакады, то робіцца зусім сумна – ці магчыма наогул весці гутарку аб ёй, як аб мастачцы.

Скарыстаемся нагодай паразважаць пра грунтоўныя для культуры Беларусі рэчы ў рэчышчы біяграфіі Яўгеніі Маркаўны Магарыл. Выбярэм з яе біяграфіі пэўныя факты і згадкі.

У 1922 годзе Яўгенія Магарыл, ураджэнка Віцебска, пераехала ў Петраград, дзе з 1922 па 1926 год вучылася ва Ўсерасійскай акадэміі мастацтваў, у майстэрні прасторавага рэалізму Міхаіла Мацюшына. Я. Магарыл, нароўні з іншымі мастакамі, ўваходзіла ў асноўную групу “школы Мацюшына”. М. В. Мацюшын гэтак згадваў аб Я. Магарыл у сваім рукапісы “Творчы шлях мастака” (напісаным у 1933–1934 гг.): “Магарыл стыхійна таленавітая. Ёй не хапае арганізаванага падыходу, і яе карціны, вельмі змястоўныя, пакутуюць ад непадобнасці зместу і формы. Але яна працуе над сабой на ўсю моц”.

Гэта вельмі важная заўвага. Сфармулюю троху інакш: змест, матэрыял не хоча ў творах Магарыл уцісквацца ў клішэ форм, якім навучалі студэнтаў. Відавочна, ён “выпіраў” рогам у работах мастачкі, калі сам настаўнік у адным сказе двойчы ўзгадаў аб змесце-матэрыяле: “карціны вельмі змястоўныя… непадобнасць зместу і формы”. Заўважым – фармалісты процістаўлялі форме матэрыял, а не змест.

На гэтым прынцыповым моманце – што матэрыял пераважаў над формай у карцінах Магарыл – варта прыпыніцца. Да Мацюшына (сябра і паплечніка К. Малевіча) мастачка вучылася ў Віцебскім мастацкім вучылішчы ў Марка Шагала, Казіміра Малевіча. Пад час навучання пазнаёмілася з В. М. Ермалаевай, Л. М. Лісіцкім, К. Л. Багуслаўскай. З’яўлялася ўдзельніцай групы мастакоў УНАВІС “Сцвярджальнікі новага мастацтва” (Віцебск), куды ўваходзілі Эль Лісіцкі, Лазар Хідэкель, Мікалай Суэцін. У такім асяродку мастачка разам з паплечнікамі шукала метады афармлення новага жыцця, іншыя мадэлі пераўтварэння побыту. Па сутнасці, гэта была тэўргічная ўтопія, што вырастала на глебе старога сімвалізму, але ў тэорыі і практыцы супрэматызму сфармуляваная ў новым, авангардным варыянце.

Прэтэнзіі новага авангарда яскрава счытваюцца ў саманазове Лазара Лісіцкага – Эль Лісіцкі. Для чалавека, знаёмага з яўрэйскай культурай, у назве першай літары імя гучыць назоў Бога па-стараяўрэйску, і Лісіцкі акцэнтаваў гэта адмысловым напісаннем El заместа меркаванага L(asar). У літаральным перакладзе – “Бог Лісіцкі”:

Прывядзем словы Малевіча, дзе ён настойліва проціпастаўляе жывапіснасць сюжэтнасці: “Сюжэт заўсёды заб’е фарбу, і мы яе не заўважым. А фарба ёсць тое, чым жыве жывапісец: значыць, яна ёсць галоўным”. І выснова з гэтага: “Жывапісцы павінны кінуць сюжэт і рэчы, калі яны хочуць быць чыстымі жывапісцамі”. Як тут не прыгадаць характарыстыку Магарыл, дадзеную Мацюшыным. Мастачка выйшла са школы УНАВІСа, з жорнаў супрэматызму, з захаваным і, мабыць, умацаваным інтарэсам да сюжэту, матэрыялу, наогул – да жыццёвых праяў, якія перамагалі мёртвы фармалізм на яе палотнах. Як казаў Восіп Мандэльштам, у паэзіі важна не школа, а “сыравіна” (нагадаю аб “матэрыяле-сюжэце”) – першапачатковы, элементарны паэтычны зарад, уласцівы толькі дадзенай асобе. Гэта фармуліроўка дзейсная і ў дачыненні да выяўленчага мастацтва.

Думаю, што мастацкага зараду, “сыравіны” ў Яўгеніі Магарыл было даволі, каб давяраць свайму мастацкаму пачуццю і не растварыцца ў супрэматычным космасе. Можам уявіць, што гэта былі цікавыя, яркія пошукі ў форме моднага авангарду, але з любаваннем праявамі жыцця.

Угледзімся ў фота 1922 года (ніжэй), дзе Я. Магарыл стаіць апошняй справа. У такім атачэнні аўтарытэтаў “стыхійна таленавітая” мастачка здолела захаваць сваю адметнасць менавіта дзякуючы свайму таленту. На фотаздымку яна таксама вылучаецца сваім, крыху адасобленым, паваротам фігуры. Калі пра асноўную групу магчыма сказаць, што яны адчуваюць сябе гаспадарамі, рэпрэзэнтуюць сабой УНАВІС, то яе паварот да іх выражае павагу, але са знешняга боку, не знутры. Яна як бы свядома займае месца мастака другога рэя, зводдаль ад супрэматычнага ядра. Але ці не занадта мы паглыбіліся ў фантазіі?

Я перагледзеў вялікі альбом “Пошук і эксперымент” Ларысы Жадавай па гісторыі расійскага і савецкага авангарда, і там знайшоў другі цікавы фотаздымак. На ім у цэнтры – заснавальнік УНАВІСа К. Малевіч. Я. Магарыл, як і на папярэднім здымку – у верхнім куце на перыферыі калектыўнага здымку. Ці не праглядае тут жыццёвая і мастацкая пазіцыя?

Казімір Малевіч і члены групы УНАВІС на віцебскім вакзале перад ад’ездам у Маскву, 5 чэрвеня 1920 г.

Выкажу здагадку, што гэта і ёсць мастацкае крэда Я. Магарыл. Яна адчула, што не можа цалкам прыняць мастацтва, дзе форма жорстка змяняе, дэфармуе жыццё, “татальна яго арганізуе”. Канструктывізм быў вельмі стыльнай, высокакультурнай з’явай. Канструяванне новых жыццёвых формаў (якое і задавальнялася праектна-макетным этапам) на падставе авангардысцкага мастацтва ў гэтым працэсе пераставала быць мастацтвам, пераўтваралася ў “канструяванне жыцця”.

Вернемся да фотаздымка – разняволеная пастава (побач з троху “фараонаўскімі” постацямі патрыярхаў супрэматызму), свабодны сарафан у вялікую складку, дзе адна шлейка саслізнула з пляча, кудзерка на скроні і непаслухмяная кучма валос, дапытлівы позірк – усё гэта не зусім пасуе адэпту канструктывізму-супрэматызму.

Варта тут адзначыць, што пасля заканчэння Акадэміі мастацтваў у 1926 г. Я. Магарыл у 1927–1929 гг. працавала мастаком па тэкстылю на фабрыцы імя Пятра Аляксеева ў Шлісельбургу. Мне і тут бачыцца свядомае памкненне не проста да прамысловага дызайну, але да праектавання малюнкаў тэкстылю – самага мяккага, “жаноцкага” матэрыялу, які непасрэдна абдымае і захінае жывое чалавечае цела. Канструктывізм выносіць вонкі, агаляе ўнутраную канструкцыю і адкідвае ўсе накрыцці, увесь дэкор. У цела агаляецца шкілет, і яго падаюць, як ісціну, але ж гэта – не што іншае, як вобраз смерці. Прыбраць з жыцця лішняе, непатрэбнае – азначае прыбраць самае жыццё. Гэты канфлікт, падаецца, дадзена было інстынктыўна адчуць Яўгеніі Магарыл, і яна свядома заняла месца мастака другога рэя, другараднага, бо заставацца на вастрыні моманту азначала знішчаць эстэтыку, надаючы ёй татальны характар. У гэтым сэнсе і супрэматысты, і лефаўцы, і канструктывісты выявіліся сапраўднымі носьбітамі бальшавіцкага стылю.

Уласна, сацыялізм у СССР быў рэалізацыяй мары авангарда: жыццёўладкаванне, арганізаванае па законах новай эстэтыкі, гэта значыць татальная арганізацыя матэрыяла (які ў Магарыл не хацеў “татальна арганізоўвацца”), татальнае панаванне стылю. У мастацтве няма неарганізаванага матэрыялу, казаў Віктар Шклоўскі. Але гэткая арганізацыя і ёсць схемай усялякага таталітарызму.

У постаці Я. Магарыл мы бачым вопыт удалага персанальнага процістаяння таталітарным павевам ХХ стагоддзя (хай сабе ў мастацтве), таму можам ганарыцца беларускай мастачкай. Але гэтага замала, такі кароткі курс мастацкага анты-таталітарызму абавязкова развярнуць у індывідуальную анты-таталітарную прышчэпку будучым мастакам. Ушанаваць памяць мастачкі лепей за ўсё, па-мойму, так – даваць школьнікам і студэнтам мастацкіх спецыяльнасцяў заданне па праектаванні і выкананні карцін, у якіх матэрыял пераадольвае татальнасць зададзеных супрэматычных форм.

Чысты прастакутнік – поле будучых студэнцкіх работ па мастацкай рэканструкцыі загінулых твораў Я. Магарыл; “Дзяўчына з бантамі” (1970-я гг.), палатно, алей, 60х50 см; “Чорны хлеб” (1979), папера, акварэль, 61,4х47,7 см

 

“Асенні букет” (1978), папера, акварэль, 63х48,2 см; “Партрэт дзяўчынкі” (1983), папера, акварэль, 62х44,5 см; “Пейзаж” (1969), папера, акварэль, 40,8х64,7 см.

Гэтая штудыя ўзнікла з нагоды артыкула Юліі Макарэвіч “Есть кем гордиться. Пять белорусских художниц, чьи имена нам нужно знать”. Нам падалося, што адметная біяграфія беларускай мастачкі Яўгеніі Магарыл тоіць у сабе перасячэнні з ключавымі падзеямі і ідэямі авангарда ХХ ст. Праз тое мы можам зразумець для сябе сённяшніх нешта істотнае, што дапаможа нам не губляць арыенціры гуманізму і ў ХХІ стагоддзі.

Андрэй Дубінін,

Мінск, 19.08.2019

Апублiкавана 20.08.2019  13:05