(Русский текст под оригиналом на белорусском)
Арон Вяргеліс дома і на службе
Пра Арона Алтэравіча Вяргеліса было напісана многа добрага і кепскага яшчэ пры яго жыцці. Нарадзіўся ён у 1918 г. у мястэчку пад Жытомірам – амаль зямляк… Памёр у 1999 г. у Маскве, дзе працаваў некалькі дзесяцігоддзяў. Дзякуй Б-гу, жывыя людзі, якія ведалі яго куды лепей, чым я, і больш-менш падрабязна распавялі свету пра складаную, супярэчлівую асобу «А. В.» (назаву Зісі Вейцмана, Велвла Чэрніна, Леаніда Школьніка, Генадзя Эстрайха…). Не прэтэндую на ўклад у «вяргелісазнаўства», але, як бы там ні было, і мне ёсць што ўспомніць, хоць бачыў Вяргеліса я раз у жыцці, а затым адзін раз гутарыў з ім па тэлефоне.
Надоечы я адшукаў у сваёй бібліятэцы і перачытаў вядомую кнігу А. В. «16 краін, уключаючы Манака». На ёй замацаваўся аўтограф аўтара – «Сімпатычнаму Валодзю Рубінчыку» і г. д.
У 2016-м гэтая кніга здалася мне значна больш цікавай, чым у 1990-х. Можа быць, таму, што сам за апошнія 20 гадоў паездзіў па розных краінах і зразумеў дзве з паловай рэчы: а) у гасцях добра, а дома… б) немажліва расказаць пра падарожжа так, каб усім дагадзіць.
У верасні ж 1995 г. я ў каторы раз гартаў «16 краін…», седзячы ў цягніку «Мінск – Масква», і думаў, пра што спытаць аўтара. Чаму паехаў? У нейкім сэнсе па інэрцыі. У чэрвені мне споўнілася 18, і я ўпершыню замахнуўся на выправу ў Ізраіль. Брат маці прыслаў запрашэнне, але ў тое лета па ініцыятыве міністра ўнутраных спраў (здаецца, Эліягу Свісы) былі ўведзены дадатковыя патрабаванні, і паездка сарвалася, давялося адкласці яе на год. У жніўні замест Іерусаліма я выправіўся на Палессе, прычым пабываў і ў заходняй, і ва ўсходняй частках (Брэст – Кобрын – Пінск, Гомель – Мазыр). Перад другой паездкай спытаўся ў Дзіны Харык, з кім пабачыцца, і яна дала мне тэлефон нейкіх сваіх далёкіх сваякоў… У іх я заначаваў у Мазыры пасля таго, як на ўласных рабрынах адчуў, што спаць на дровах у выпадковай паветцы – гэта занадта нават у летнюю ноч. Агулам, даволі шмат пабачыў і пачуў у тое лета, адчуў смак… І падрадзіўся прывезці з Масквы кніжачку вершаў Ізі Харыка «Лірыше матывун», выдадзеную рэдакцыяй часопіса «Ды ідышэ гас» пад камандзёрствам Арона Вяргеліса. Заданне гучала прыкладна так: «Чым больш асобнікаў, тым лепш». Дарэчы, А. В. дапамог выпусціць зборнік Харыка ў перакладзе на рускую яшчэ ў 1958 г. І напісаў прадмову да тых «Стихов и поэм».
Справа пачалася як авантура (удава паэта не паведаміла рэдактару пра маю паездку; зрэшты, наўрад ці ў яе быў запісаны хатні тэлефон Вяргеліса, напэўна, яна ведала толькі адрас) і суправаждалася прыгодамі. Расійскімі рублямі я сябе не забяспечыў; спадзяваўся канверсаваць 20 долараў увечары на вакзале ў Оршы, але абменны пункт к таму часу быў ужо закрыты. Побач стаяў малады чалавек у скуранцы, які адклікаў мяне ў старонку і прапанаваў выгодны курс. «То давайце 50 долараў памяняем!» – гукнуў дурны студэнцік. Адвёў яго ў старонку мяняла, узяў 50-доларавую купюру, неяк дзіўна скруціў яе, а потым крыкнуў: «Асцярожна, міліцыя!» Вярнуў купюру і даў лататы. Ці трэба казаць, што на паверку замест 50 долараў у мяне ў руках застаўся 1, а міліцыі побач не было заваду…
49 долараў у тыя часы – дзве месячныя зарплаты ў Беларусі. Спаў я ноччу, мякка кажучы, сярэдне, і ад засмучэння забыўся нават, што, апрача 20 долараў, у маім загашніку таілася яшчэ адна зялёная паперка з партрэтам Уліса Гранта… У пад’езд Вяргеліса на вул. Заалагічнай па прастаце душэўнай уваліўся ранічкаю, амаль адразу з Беларускага вакзала. Дзверы адчыніў гаспадар са слядамі зубной пасты на твары. Я нешта прамармытаў на ідышы – можа быць, элементарнае «іх бін фун Мінск». «Ві гейсту?» – спытаўся Вяргеліс, але я настолькі разгубіўся, што не зразумеў. Тады ён паўтарыў (па-руску): «Як цябе зваць?» Я сяк-так распавёў пра сябе і працягнуў цыдулку ад Дзіны Звулаўны. Мой суразмоўца прачытаў некалькі радкоў на ідышы і сказаў: «Ну, яна цябе тут хваліць…» Пасля чаго я быў запрошаны на кухню.
Жонка Арона Алтэравіча падала нам яечню, але нешта не здаволіла паэта ў гэтым няхітрым сняданку, і ён злёгку пабурчэў. Увогуле ж размова прайшла ў «цёплай, сяброўскай атмасферы». Я гаварыў пра Мінскае аб’яднанне яўрэйскай культуры (МОЕК), якое тады яшчэ не загіналася, пра свае «падарожжы» па Беларусі, пра палітычную сітуацыю… Скардзіўся на ўказ Лукашэнкі аб рэпрэсаваных, ад якога пацярпела, у прыватнасці, Дзіна Звулаўна (з таго месяца ёй давялося плаціць за кватэру 100%, хаця закон, які ўстанавіў ільготы па аплаце, указам скасаваны не быў). Падзяліўся чуткамі пра тое, што вакол рэзідэнцыі прэзідэнта збіраюцца ўзвесці мур. Вывад зрабіў такі: «Лукашэнка хоча адгарадзіцца ад народа». Мур ля К. Маркса, 38 не пабудавалі: зрэшты, па сутнасці я не вельмі памыляўся…
Вяргеліс уважліва слухаў, і на мае развагі пра ўладу заўважыў, што і ў Расіі ўрад не лічыцца з народам (як паказаў расстрэл «Белага дома», які ў тагачаснай Маскве быў «незагоенай ранай»). На жаль, я не запісваў даслоўна яго рэплікі, перадаю агульны сэнс. Непрыкметна гаспадар перайшоў на тэму вайны, сказаў, што служыў у авіяцыі і што ў многіх у той час (у яго таксама) была мара трапіць у шпіталь: гэта давала адтэрміноўку ад баёў, што абяцалі амаль непазбежную смерць… Яго «мара» часам збывалася – магчыма, таму ён і застаўся ў жывых.
Дзякуючы сайту podvignaroda.mil.ru праз 20 з лішнім гадоў я даведаўся некаторыя падрабязнасці пра старшыну Вяргеліса А. А.: «У РЧСА з 11.08.1940 года. Месца прызыву: Фрунзенскі РВК, г. Масква». Ён быў узнагароджаны медалём «За баявыя заслугі». Адрывак з атэстацыі 3 жніўня 1945 г. прыводзіцца ніжэй.
У нейкі момант я наважыўся спытаць, ці не змянілася стаўленне паэта да рэлігіі: «Вы ж так рэзка крытыкавалі рабінаў…» А. В. адказаў словамі Альберта Эйнштэйна: «Я веру ў Бога Спінозы». І дадаў, што ў час напісання кнігі спяшаўся: удзень – мітынг, а ўвечары, «па гарачых слядах», – адпор апанентам. Таму, маўляў, сустракаліся ў яго нарысах залішнія рэзкасці.
Просьбу перадаць кніжкі для бібліятэкі МОЕКа А. Вяргеліс успрыняў добразычліва і патэлефанаваў сакратарцы «Ды ідышэ гас», паведаміў, што прыйдзе хлопец з Мінска (сам ён у рэдакцыю заходзіў ужо рэдка). Падобна, ува мне ён убачыў патэнцыйнага распаўсюдніка часопіса, пра што сведчыць рэпліка, што запала мне ў душу: «Раней Рэлес ездзіў па мястэчках, агітаваў яўрэяў, ну, а зараз, Валодзя, відаць, твая чарга».
А. В. патлумачыў, як даехаць ад Заалагічнай да Мясніцкай, але я настойваў на тым, што прайду некалькі кіламетраў пехатой – так і зрабіў. Сустрэлі мяне добра (запомнілася лагодная ўсмешка Барыса Магільнера, намесніка галоўрэда), паднеслі 50 (!) асобнікаў кнігі Харыка і некалькі нумароў часопіса. Усё гэта я паспяхова давёз «куды належыць». Адзін асобнік зборніка, падпісаны ўдавой паэта, і цяпер захоўваецца ў мяне.
Той самы зборнік
Дзіне Звулаўне не хапіла 50 ас. (з 1000 агульнага накладу) – дзіва што, яна раздавала іх направа і налева. Нехта з мінчан неўзабаве зноў быў адпраўлены ў Маскву… і прывёз яшчэ 30 кніжак Ізі Харыка.
Раніцай 20 верасня я не ведаў дакладна, дзе буду начаваць. Вяргеліс даў знаць, што дапаможа з начлегам, калі будуць цяжкасці; няйначай яго расчуліў аповед пра махлярства на аршанскім вакзале. Аднак мой авантурны разлік на старых знаёмых па Кіславодску, якіх не бачыў з 1987 года, апраўдаўся; яны прытулілі мяне на цэлых 5 дзён. Тым часам знайшлася і доларавая заначка… Назаўтра я патэлефанаваў Вяргелісу, падзякаваў за падарункі, паведаміў, што «жыццё наладжваецца» і пажадаў добрага Ём-Кіпуру. Па тэлефоне ён, як мне здаецца, размаўляў менш ахвотна, чым «ужывую» (а можа, прыхварэў), але падзякаваў за пажаданне.
* * *
У 1997 г. пазнаёміўся я ў Мінску з брытанскім ідышыстам Гіршам-Довідам Кацам. Разгаварыліся – згадаў я і сустрэчу з Вяргелісам. Кац тады адгукнуўся пра «рудога» дужа няўхвальна і на маё дапушчэнне аб тым, што стары камуніст мог змяніцца, адказаў так: «Не, Вяргеліс не змяніўся. Проста ён вельмі хітры».
Так, я сёе-тое ведаў пра «цёмны бок» дзейнасці А. В. і да помнай паездкі ў Маскву, а цяпер мне вядома яшчэ болей. Напрыклад, нядаўна я прачытаў пісьмо Вяргеліса ад 16.12.1949 у партбюро Саюза пісьменнікаў, напісанае па заказу апошняга. У ім яўрэйскі літаратар абрынаецца на калег – пачынаючы з малавядомых у наш час Мацвея Штурмана і Іосіфа Альбірта, канчаючы прызнанымі класікамі. Публікатар Станіслаў Куняеў ёрнічаў наконт учынка Вяргеліса: «у яго пісьме-даносе многа канкрэтнай праўды, дакладных характарыстык, нямала цікавых ацэнак і звестак пра творчасць сваіх, у асноўным, бясталентных сучаснікаў… І, вядома ж, пасля 1956 года або пасля жнівеньскага перавароту ў 1991 годзе Вяргеліс павінен быў стаць аб’ектам асуджэння і астракізму з боку яўрэйскіх лібералаў…»
Я не апраўдваю Вяргеліса, але ён быў чалавекам часу і пісаў сваё пісьмо (ці быў гэта данос?), як мне здаецца, шчыра, а не «праз баімства іудзейскае». Магу дапусціць, што знаходжанне ў заваляшчым даваенным Бірабіджане, дый на фронце, зрабіла яго жорсткім, прытупіла пачуццё салідарнасці з гнанымі сталічнымі літаратарамі, паняволі вымусіла шукаць у іх праявы «буржуазнага нацыяналізму». І ў далейшым Вяргеліс у імя камуністычнай ідэалогіі не вельмі-та бярог сваіх, але… па меры сіл і магчымасцей пасля «адлігі» аднаўляў справядлівасць у адносінах да знішчаных пісьменнікаў. Пра таго ж Дэр Ністара ён цёпла напісаў у «16 краінах…», Пераца Маркіша і Давіда Гафштэйна друкаваў у часопісах. Мне хочацца верыць, што ў глыбіні душы ён каяўся за свае непрыгожыя крокі, нават калі не заўсёды гэта прызнаваў публічна.
«Зорны час» Вяргеліса як грамадскага дзеяча прыпаў на 1960-я гады, калі часопіс «Саветыш геймланд» быў толькі створаны (пад ціскам знакамітых замежнікаў) і карыстаўся пэўным попытам сярод яўрэяў СССР. Паказальна, што ў сярэдзіне 1960-х часопіс пачаў выходзіць не 6, а 12 разоў на год. На Захадзе рэдактар бачыўся аўтарытэтным лідарам – ледзь не правай рукой Хрушчова, «галоўным яўрэем Савецкага Саюза». Да Вяргеліса звяртаўся па садзеянне лаўрэат Нобелеўскай прэміі лорд Бертран Расел, а прапагандныя выступы А. В. перад яўрэямі ЗША ў 1963 г. спрабаваў сарваць не больш і не менш як ізраільскі ўрад…
А. Вяргеліс (стаіць другі злева) сярод савецкіх і польскіх яўрэйскіх пісьменнікаў. Варшава, 1960-я гг. Фота з кнiгі Г. Эстрайха «Еврейская литературная жизнь Москвы, 1917–1991». СПб, 2015.
К пачатку 1970-х гг. наклад «Саветыш геймланд» упаў з 25 тыс. да 10 тыс.; з таго часу рэдактара ўсё менш апасаліся як за мяжой, так і «на яўрэйскай вуліцы» СССР. Мяркую, у ЦК КПСС часткова расчараваліся ў Вяргелісу як «ахоўніку парадка» пасля 1969 г., калі пачалася масавая эміграцыя яўрэяў, у тым ліку пісьменнікаў. Можа, ён і бачыў «сябе і часопіс цэнтрам усяго яўрэйскага жыцця ў краіне», але аб’ектыўна гэта было далёка не так. Калі разважаць пра «галоўнага яўрэя», то для наменклатуры ў брэжнеўскі час ім, бадай, быў намеснік старшыні Саўміна Веніямін Дымшыц, а для народа – артыст Аркадзь Райкін. Як вынікае са зборніка «Еврейская эмиграция в свете новых документов» (Тэль-Авіў, 1998), толькі ў 1973 г. Леанід Брэжнеў і Аляксей Касыгін упершыню даведаліся пра існаванне «Саветыш геймланд». У тым жа годзе Вяргелісу ў ЦК далі прачуханца за спрэчку з аўтарам адыёзнай антысіянісцкай кніжкі «Фашизм под голубой звездой», а яго праекты «ўмацавання» яўрэйскіх ансамбляў у 1970-х грузлі ў бюракратычнай багне… Карацей кажучы, жылося Арону Алтэравічу не так ужо і лёгка, дарма што «пераседзеў» ён на сваёй пасадзе некалькіх савецкіх правадыроў.
У канцы 1980-х А. В. прыязджаў на сустрэчу з чытачамі ў Мінск – і трапіў пад абструкцыю мясцовых маладых сіяністаў, якія бачылі ў ім «ворага Ізраіля». Насамрэч жа, вядома, не Вяргеліс ініцыяваў антыізраільскія кампаніі ў СССР; ён быў выканаўцам, у крайнім выпадку – менеджэрам сярэдняга звяна. У пачатку 1990-х, каб уратаваць часопіс, ён выправіўся «з шапкай па коле», не грэбуючы ахвяраваннямі ад былых непрыяцеляў. Калі ён казаў мне, што ніколі не быў у Ізраілі і наўрад ці ўжо туды паедзе, у голасе пачулася шкадоба…
Мне ўяўляецца, што Арон Вяргеліс большую частку жыцця заставаўся найперш літаратурным работнікам (паэтам і перакладчыкам, нарысістам, рэдактарам). На другім месцы ў яго былі інтарэсы яўрэйства – галоўным чынам, захаванне ідыш-культуры – і толькі на трэцім «левая» ідэалогія, няхай нават у нейкія моманты яна вылазіла на першы план.
Блізкая мне ідэя перакладаць на ідыш (і іўрыт) вершы славянскіх паэтаў. У 1993 г. А. Вяргеліс выдаў дадаткам да «Ды ідышэ гас» цэлую кніжачку сваіх ідышных перакладаў «Мая маленькая анталогія». Вось як у яго выглядае найвядомейшы верш Аляксея Суркова «У зямлянцы»:
Адзін знаўца заўважыў у інтэрнэце: «Вяргеліс дбаў пра развіццё сучасных жанраў, адзін з нумароў «Саветыш геймланд» быў цалкам прысвечаны навуковай фантастыцы і асваенню космаса. Вершы Вяргеліса не тое каб былі выдатнымі, але некаторыя з іх варта прачытаць». Прызнаюся, што ніводнага нумара «С. Г.» да канца не асіліў (зразумела, праблема ўва мне), аднак у свой час падкупілі мяне артыкулы на ідышы пра шахматыстаў – канкрэтна, пра Гары Каспарава і яго процістаянне з Анатолем Карпавым. Асобныя матэрыялы часопіса мы скарыстоўвалі пры падрыхтоўцы газеты «Анахну кан» і бюлетэня «Мы яшчэ тут!», а таксама зборніка вершаў Гірша Рэлеса (Мінск, 2013).
На падзяку «дарагому Валодзю» адкажу праз 21 год: «а данк, рэб Арн!» – хаця б за тое, што сумленна ваявалі супроць нацыстаў. Не, не мне быць Вам суддзёй…
Вольф Рубінчык, г. Мінск
19.09.2016
wrubinchyk[at]gmail.com
Апублiкавана 19.09.2016 02:40
***
Об Ароне Алтеровиче Вергелисе было написано много хорошего и плохого ещё при его жизни. Родился он в 1918 г. в местечке под Житомиром – почти земляк… Умер в 1999 г. в Москве, где работал несколько десятилетий. Слава Б-гу, живы люди, которые знали его гораздо лучше, чем я, и более-менее подробно рассказали миру о сложной, противоречивой личности «А. В.» (назову Зиси Вейцмана, Велвла Чернина, Леонида Школьника, Геннадия Эстрайха…). Не претендую на вклад в «вергелисоведение», но, как бы то ни было, и мне есть что вспомнить, хоть видел Вергелиса я раз в жизни, а затем один раз говорил с ним по телефону.
Недавно я отыскал в своей библиотеке и перечитал известную книгу А. В. «16 стран, включая Монако». На ней запечатлён автограф автора – «Симпатичному Володе Рубинчику» и т. д.
В 2016-м эта книга показалась мне куда более интересной, нежели в 1990-х. Может быть, потому, что сам за 20 последних лет поездил по разным странам и понял две с половиной вещи: а) в гостях хорошо, а дома… б) невозможно рассказать о путешествии так, чтобы всем угодить.
В сентябре же 1995 г. я в который раз перелистывал «16 стран…», сидя в поезде «Минск – Москва», и думал, о чём спросить автора. Почему поехал? В каком-то смысле по инерции. В июне мне исполнилось 18, и я впервые замахнулся на поездку в Израиль. Брат матери прислал приглашение, но в то лето по инициативе министра МВД (кажется, Элиягу Свиссы) были введены дополнительные требования, и поездка сорвалась, ее пришлось отложить на год. В августе вместо Иерусалима я отправился на Полесье, причём побывал и в западной, и в восточной частях (Брест – Кобрин – Пинск, Гомель – Мозырь). Перед второй поездкой спросил у Дины Харик, с кем увидеться, и она дала мне телефон каких-то своих дальних родственников… У них я заночевал в Мозыре после того, как на собственных рёбрах почувствовал, что спать на дровах в случайно подвернувшемся сарае – это чересчур даже в летнюю ночь. В общем, довольно много увидел и услышал в то лето, вошёл во вкус… И вызвался привезти из Москвы книжечку стихов Изи Харика «Лирише мотивн», изданную редакцией журнала «Ди идише гас» под руководством Арона Вергелиса. Задание звучало примерно так: «Чем больше экземпляров, тем лучше». Кстати, А. В. помог выпустить сборник Харика в переводе на русский ещё в 1958 г. И написал предисловие к тем «Стихам и поэмам».
Дело началось как авантюра (вдова поэта не уведомила редактора о моей поездке, впрочем, вряд ли у неё был записан домашний телефон Вергелиса, наверняка она знала только адрес) и сопровождалось приключениями. Российскими рублями я не запасся; надеялся конвертировать 20 долларов вечером на вокзале в Орше, но обменный пункт был к тому времени уже закрыт. Рядом стоял молодой человек в кожанке, отозвавший меня в сторонку и предложивший выгодный курс. «Так давайте 50 долларов поменяем!» – воскликнул глупый студентик. Отвёл его в сторонку меняла, взял 50-долларовую купюру, как-то странно свернул ее, а затем крикнул: «Осторожно, милиция!» Вернул купюру и был таков. Нужно ли говорить, что на поверку вместо 50 долларов у меня в руках остался 1, а милиции рядом не было в помине…
49 долларов по тем временам – две месячные зарплаты в Беларуси. Спал я ночью, мягко говоря, неважно, и от огорчения даже забыл, что помимо 20 долларов в моём загашнике таилась ещё одна зелёная бумажка с портретом Улисса Гранта… В подъезд Вергелиса на ул. Зоологической по простоте душевной ввалился рано утром, почти сразу с Белорусского вокзала. Дверь открыл хозяин со следами зубной пасты на лице. Я что-то пробормотал на идиш – может быть, элементарное «их бин фун Минск». «Ви гейсту?» – спросил Вергелис, но я настолько растерялся, что не понял. Тогда он повторил по-русски: «Как тебя зовут?» Я кое-как рассказал о себе и протянул записку от Дины Звуловны. Мой собеседник прочёл несколько строк на идише и сказал: «Ну, она тебя тут хвалит…» После чего я был приглашён на кухню.
Жена Арона Алтеровича подала нам яичницу, но что-то не устроило поэта в этом нехитром завтраке, и он слегка поворчал. Вообще же беседа прошла «в тёплой, дружеской обстановке». Я говорил о Минском объединении еврейской культуры (МОЕКе), которое тогда ещё не загибалось, о своих «путешествиях» по Беларуси, о политической ситуации… Жаловался на указ Лукашенко о репрессированных, от которого пострадала, в частности, Дина Звуловна (с того месяца ей пришлось платить за квартиру 100%, хотя закон, установивший льготы по оплате, указом отменен не был). Изложил слухи о том, что вокруг резиденции президента собираются возвести стену. Вывод сделал такой: «Лукашенко хочет отгородиться от народа». Стену у К. Маркса, 38 не возвели; впрочем, по сути я не очень ошибался…
Вергелис внимательно слушал, и на мои рассуждения о власти заметил, что и в России правительство не считается с народом (как показал расстрел «Белого дома», бывший в тогдашней Москве ещё «незажившей раной»). Увы, я не записывал дословно его реплики, передаю общий смысл. Незаметно хозяин перешёл на тему войны, сказал, что служил в авиации и что у многих в то время (у него тоже) была мечта попасть в госпиталь: это давало отсрочку от боёв, суливших почти верную смерть… Его «мечта» иногда сбывалась – возможно, потому он и остался в живых.
Благодаря сайту podvignaroda.mil.ru спустя 20 с лишним лет я узнал некоторые подробности о старшине Вергелисе А. А.: «В РККА с 11.08.1940 года. Место призыва: Фрунзенский РВК, г. Москва». Он был награждён медалью «За боевые заслуги». Отрывок из аттестации 3 августа 1945 г. приводится ниже.
В какой-то момент я осмелился спросить, не изменилось ли отношение поэта к религии: «Вы ведь так резко критиковали раввинов…» А. В. ответил словами Альберта Эйнштейна: «Я верю в Бога Спинозы». И добавил, что во время написания книги спешил: днём – митинг, а вечером «по горячим следам» – отпор оппонентам. Поэтому, мол, встречались в его очерках излишние резкости.
Просьбу подарить книжки для библиотеки МОЕКа А. Вергелис воспринял благосклонно и позвонил секретарше «Ди идише гас», сообщил, что придёт парень из Минска (сам он в редакцию уже заходил редко). Похоже, во мне он увидел потенциального распространителя журнала, о чём свидетельствует запавшая мне в душу реплика: «Раньше Релес ездил по местечкам, агитировал евреев, ну, а теперь, Володя, видимо, твоя очередь».
А. В. объяснил, как доехать от Зоологической до Мясницкой, но я настаивал на том, что пройду несколько километров пешком – так и поступил. Встретили меня хорошо (запомнилась добрая улыбка Бориса Могильнера, зама главреда), преподнесли 50 (!) экземпляров книги Харика и несколько номеров журнала. Всё это я благополучно довёз «куда следует». Один экземпляр сборника, подписанный вдовой поэта, и теперь хранится у меня.
Тот самый сборник
Дине Звуловне не хватило 50 экз. (из 1000 общего тиража) – неудивительно, она раздавала их налево и направо. Кто-то из минчан вскоре снова был отправлен в Москву… и привёз ещё 30 книжек Изи Харика.
Утром 20 сентября я не знал точно, где буду ночевать. Вергелис дал понять, что поможет с ночлегом, если будут трудности; не иначе как его растрогал рассказ о мошенничестве на оршанском вокзале. Однако мой авантюрный расчёт на старых знакомых по Кисловодску, коих не видел с 1987 года, оправдался; они приютили меня на целых 5 дней. Тем временем нашлась и долларовая заначка… Назавтра я позвонил Вергелису, поблагодарил за подарки, сообщил, что «жизнь налаживается» и пожелал хорошего Йом-Кипура. По телефону он, как мне кажется, разговаривал менее охотно, чем «вживую» (а может, приболел), но поблагодарил за пожелание.
* * *
В 1997 г. познакомился я в Минске с британским идишистом Гиршем-Довидом Кацем. Разговорились – упомянул я о встрече с Вергелисом. Кац тогда отзывался о «рыжем» весьма неодобрительно и на моё предположение о том, что старый коммунист мог измениться, ответил так: «Нет, Вергелис не изменился. Просто он очень хитрый».
Да, я кое-что знал о «тёмной стороне» деятельности А. В. и до памятной поездки в Москву, а сейчас мне известно ещё больше. Так, недавно я прочёл письмо Вергелиса от 16.12.1949 в партбюро Союза писателей, написанное по заказу последнего. В нём еврейский литератор обрушивается на коллег – начиная с малоизвестных ныне Матвея Штурмана и Иосифа Альбирта и кончая признанными классиками. Публикатор Станислав Куняев ёрничал насчёт поступка Вергелиса: «в его письме-доносе много конкретной правды, много точных характеристик, немало любопытных оценок и сведений о творчестве своих, в основном, бесталанных современников… И, конечно же, после 1956 года или после августовского переворота в 1991 году Вергелис должен был подвергнуться осуждению и отлучению со стороны еврейских либералов…»
Я не оправдываю Вергелиса, но он был человеком времени и писал своё письмо (донос ли?), как мне кажется, искренне, а не «страха ради иудейска». Могу допустить, что пребывание в завалящем довоенном Биробиджане, да и на фронте, ожесточило его, притупило чувство солидарности с гонимыми столичными литераторами, поневоле вынудило искать у них проявления «буржуазного национализма». И в дальнейшем Вергелис во имя коммунистической идеологии не очень-то щадил «своих», но… по мере сил и возможностей после «оттепели» восстанавливал справедливость по отношению к уничтоженным писателям. О том же Дер Нистере он тепло написал в «16 странах…», Переца Маркиша и Давида Гофштейна печатал в журналах. Мне хочется верить, что в глубине души он каялся за свои неблаговидные шаги, даже если не всегда это признавал публично.
«Звёздный час» Вергелиса как общественного деятеля пришёлся на 1960-е годы, когда журнал «Советиш геймланд» был только создан (под давлением видных иностранцев) и пользовался некоторым спросом среди евреев СССР. Показательно, что в середине 1960-х журнал начал выходить не 6, а 12 раз в год. На Западе редактор виделся авторитетным лидером – чуть ли не правой рукой Хрущёва, «главным евреем Советского Союза». К Вергелису обращался за содействием лауреат Нобелевской премии лорд Бертран Рассел, а пропагандистские выступления А. В. перед евреями США в 1963 г. пыталось сорвать не более и не менее как израильское правительство…
А. Вергелис (стоит второй слева) среди советских и польских еврейских писателей. Варшава, 1960-е гг. Фото из книги Г. Эстрайха «Еврейская литературная жизнь Москвы, 1917–1991». СПб, 2015.
К началу 1970-х гг. тираж «Советиш геймланд» упал с 25 тыс. до 10 тыс.; с того времени редактора всё меньше опасались как за рубежом, так и «на еврейской улице» СССР. Полагаю, в ЦК КПСС отчасти разочаровались в Вергелисе как «страже порядка» после 1969 г., когда началась массовая эмиграция евреев, в том числе писателей. Может, он и видел «себя и журнал центром всей еврейской жизни в стране», но объективно это было далеко не так. Если рассуждать о «главном еврее», то для номенклатуры в брежневское время им, пожалуй, был зампред Совмина Вениамин Дымшиц, а для народа – артист Аркадий Райкин. Как следует из сборника «Еврейская эмиграция в свете новых документов» (Тель-Авив, 1998), лишь в 1973 г. Леонид Брежнев и Алексей Косыгин впервые узнали о существовании «Советиш геймланд». В том же году Вергелису в ЦК сделали выволочку за спор с автором одиозной антисионистской книжки «Фашизм под голубой звездой», а его проекты «укрепления» еврейских ансамблей в 1970-х вязли в бюрократическом болоте… Короче говоря, жилось Арону Алтеровичу не так уж легко, хоть и «пересидел» он на своей должности нескольких советских вождей.
В конце 1980-х А. В. приезжал на встречу с читателями в Минск – и подвергся обструкции местных молодых сионистов, видевших в нём «врага Израиля». На самом же деле, конечно, не Вергелис инициировал антиизраильские кампании в СССР; он был исполнителем, в крайнем случае – менеджером среднего звена. В начале 1990-х, чтобы спасти журнал, он отправился «с шапкой по кругу», не гнушаясь пожертвованиями от прежних неприятелей. Когда он говорил мне, что никогда не был в Израиле и вряд ли уже туда поедет, в голосе послышалось сожаление…
Мне представляется, что Арон Вергелис большую часть жизни оставался прежде всего литературным работником (поэтом и переводчиком, очеркистом, редактором). На втором месте у него были интересы еврейства – главным образом, сохранение идиш-культуры – и лишь на третьем «левая» идеология, пусть даже в какие-то моменты она вылезала на первый план.
Близка мне идея переводить на идиш (и иврит) стихи славянских поэтов. В 1993 г. А. Вергелис издал приложением к «Ди идише гас» целую книжечку своих идишских переводов «Моя маленькая антология». Вот как у него выглядит известнейшее стихотворение Алексея Суркова «В землянке»:
Один знаток заметил в интернете: «Вергелис заботился о развитии современных жанров, один из номеров “Советиш Геймланд” был целиком посвящен научной фантастике и освоению космоса. Стихи Вергелиса не то, чтобы были выдающимися, но некоторые из них стоит прочесть». Признаюсь, что ни одного номера «С. Г.» до конца не осилил (разумеется, проблема во мне), однако в своё время подкупили меня статьи на идише о шахматистах – конкретно, о Гарри Каспарове и его противоборстве с Анатолием Карповым. Отдельные материалы журнала мы использовали при подготовке газеты «Анахну кан» и бюллетеня «Мы яшчэ тут!», а также сборника стихов Гирша Релеса (Минск, 2013).
На благодарность «дорогому Володе» отвечу спустя 21 год: «а данк, рэб Арн!» – хотя бы за то, что честно воевали против нацистов. Нет, не мне быть Вам судьёй…
Вольф Рубинчик, г. Минск
19.09.2016
wrubinchyk[at]gmail.com
Опубликовано 19.09.2016 02:40