Гэты нарыс Эліёгу Шульман з Нью-Ёрка напісаў у памяць пра свайго дзеда Ёсла Барона і пра ўсіх Баронаў, знішчаных у Слуцку, Нясвіжы і Мінску, ён быў апублікаваны ў 1962 г. на ідышы, а ў 2022 г. – у перакладзе на рускую ва ўжо згаданай кнізе «Еврейский Слуцк – земной и небесный». Тут нарыс падаецца ў скарочаным выглядзе.
Беларусь (або «Райсн») вельмі часта паказвалася ў яўрэйскай літаратуры. Аўром Рэйзен, Довід Эйнгорн, Мойшэ Кульбак, Лейб Найдус, Г. Лейвік і «Дзядуля» Мендэле Мойхер-Сфорым малявалі краявіды, палі і лясы з беларускімі бярозкамі. Рахманым, спакойным, сумным быў пагляд на гэты край. Сум адчуваўся і ў народных песнях беларускіх сялян, і ў апісаннях з яўрэйскай літаратуры. Але нельга сказаць, што ўся Беларусь была беднай і шэрай. Слуцк быў жывым горадам, поўным актыўных і надзіва імпэтных яўрэяў. Ён з’яўляўся «павятовым горадам» – цэнтрам эканамічнага і культурнага жыцця вялікай акругі. У суседніх з ім мястэчках таксама напоўніцу віравала жыццё.
Слуцк узгаданы ў хроніках паўстання Хмяльніцкага. Можна прыняць як пацверджаны факт, што яўрэйскаму Слуцку – не менш за 400 год.
Я ўспамінаю Слуцк як яўрэйскі горад, хоць у ім жыло таксама шмат хрысціян. Неяўрэямі былі ўсе чыноўнікі, настаўнікі ва ўсіх рускіх школах і гімназіях. У Слуцку жылі таксама лютэране (на Шырокай вуліцы каля бульвара знаходзілася лютэранская царква) і нямала палякаў. У 1918 г. была адчынена польская гімназія, якую наведвала мноства вучняў. Хрысціяне жылі ў Трайчанах, ля манастыра, на Шырокай вуліцы, на Юр’еўскай вуліцы побач з земствам, на Новай вуліцы, у прадмесці Востраў і на некалькіх завулках, але асноўнае насельніцтва было ўсё ж яўрэйскае.
Слуцкія яўрэі вялі рэй у гандлі і рамёствах. Прыгадваю толькі каліва неяўрэйскіх крамак у Слуцку, напрыклад «Крама братоў Мухіных», «Гарохавіч» і яшчэ пару. Амаль усе іншыя крамы на шашы і вуліцах былі яўрэйскія. Апрача гандлю ў крамах, яўрэі займаліся фізічнай працай. Горад поўніўся яўрэйскімі краўцамі і іх чаляднікамі, шаўцамі, закройшчыкамі, мулярамі, цеслярамі, ганчарамі, цырульнікамі, малярамі, кастарэзамі і інш.
Слуцк насарэч быў пасярэднікам паміж горадам і вёскай. Кожную нядзелю ў горад з усіх бакоў з’язджаліся сяляне са сваімі прадуктамі. Яўрэі – мужчыны і жанчыны – куплялі жыта, пшаніцу, авёс, яйкі, бульбу, курэй і быдла. Гешэфты здзяйсняліся ў нядзелю да 12 гадзін апоўдні, таму што потым ладзіліся набажэнствы ў цэрквах, аднак і пасля 12-й гадзіны ўсе крамы былі адчынены, і сяляне маглі купіць усё, што ім патрабавалася.
У вёсках вакол горада нарыхтоўвалася шмат збожжа, слуцкія гандляры яго скуплялі і перапрадавалі па ўсёй Расіі. У Слуцку было тры паравыя млыны – Файнберга, Гутцайта і Мышалава. Мука таксама вывозілася ў далёкія краі. Яўрэі скуплялі таксама свіную шчэць, якую экспартавалі нават за мяжу.
І ў найскладанейшыя часіны Першай сусветнай вайны, а асабліва ў змрочны перыяд пад уладай бальшавікоў – з канца 1918 да жніўня 1919 гг., да таго, як палякі ўзялі Слуцк – у горадзе, нягледзячы на голад ва ўсёй Расіі, было дастаткова хлеба не толькі для ўласнага спажывання, але і для экспарту. У той час у Слуцк штодня прыбывалі «мяшочнікі» – людзі з мяхамі для набытага хлеба. Са Слуцка штодзень вывозіліся – і чыгункаю, і на фурманках – тысячы пудоў мукі.
Слуцк меў багатыя сады і гароды – як у межах горада, так і на прылеглых землях. Знакамітыя слуцкія грушы «бэры» пакаваліся ў скрыні, а потым вывозіліся далёка ў Расію. У Слуцку таксама вырабляўся цудоўны гусіны тлушчы, вядомы паўсюдна. Увогуле, можна сказаць, што горад сапраўды жыў і тварыў.
Слуцк быў поўны ідышкайту, яўрэйскасці. Сярод яго жыхароў было нямала людзей, якія сур’ёзна вывучалі Тору. Ва ўсіх сінагогах ад мінхі да майрэва вывучалі «Эйн Якаў», «Хаей Адам» або раздзелы з Мішны. Удзень у суботу, па абедзе, сінагогі былі перапоўненыя. Між іншага, у горадзе было 18 сінагог і дамоў навучання. Толькі на адным сінагагальным двары знаходзіліся пышная і насамрэч цудоўная Халодная сінагога, вельмі стары «Клойз», Вялікі дом навучання (бесмедрэш), Рагавая сінагога і Кравецкая сінагога. Недалёка ад гэтага двара стаялі Мясніцкая сінагога, сінагога рабі Ісеркі і сінагога «Мішнаёс». У Халоднай сінагозе былі дзве каменныя прыбудовы-«мураванкі», у бесмедрэшы – прыбудова для ранішняй малітвы «ватыкін». У сінагозе «Мішнаёс» была адзіная ў горадзе хасідская малельня-прыбудова.
М. Філіповіч, «Сінагога ў Слуцку за ракой» (акварэль 1925 г.)
Апрача згаданых, былі і яшчэ сінагогі: Капыльская, Гаспадарская, Гарбарская, Зарэчная, Выгодская, Астроўская, Кавальская, новая і старая сінагогі на Хапашкінскай вуліцы. Горад меў мноства хедэраў, маленькіх ешываў (была і адна вялікая), у ім былі дзве талмуд-торы і «выпраўлены», «прагрэсіўны» хедер. Слуцкая ешыва славілася ва ўсёй Расіі, у ёй вучыліся ешыботнікі з далёкіх месцаў. Ешыва выпускала часопіс «Ягдыл Тора», унутры яе вялася барацьба паміж «мусарнікамі» і апанентамі руху «Мусар». Слуцк быў проста пранізаны старасвецкай яўрэйскасцю, аднак у горад прабіраўся і дух сучаснасці. Так, у Слуцку працавалі рускія школы: класічныя мужчынскія гімназіі, жаночыя гімназіі, камерцыйная школа. Былі таксама пансіён, некалькі прагімназій, «яўрэйская вучэльня», «гарадская вучэльня». Пры манастыры існавала «духоўнае вучылішча». У гімназіях панавала «працэнтная норма», але нямала яўрэйскіх дзяцей там усё ж навучалася.
Апрача ўсяго іншага, у 1917 г. былі заснаваныя рэальная вучэльня, беларуская гімназія і тэхнічная школа. Слуцк быў дапраўды культурным цэнтрам, і ў горад сцякалася мноства вучняў з суседніх гарадкоў і мястэчак. Яны карысталіся падручнікамі, і таму ў горадзе былі кнігагандляры: Грынвальд, Рубінштэйн, Тамашоў, Файтэльсон, яшчэ некалькі. У кнігагандляра Рэйсера і яго кампаніі можна было набыць кнігі на ідышы і старажытнаяўрэйскай, а таксама газеты і часопісы.
Калі мне было шэсць гадоў, я пайшоў у «абноўлены», або прагрэсіўны хедэр, які моцна адрозніваўся ад старых хедэраў. Па-першае, у абноўленым вучыліся да трох гадзін апоўдні, а не да васьмі вечара, як у старых. Па-другое, ён быў падзелены на класы. Таксама вучні сядзелі не за адным доўгім сталом, а кожны на сваім услончыку; зрэшты, гэта было ўжо толькі фармальнае адрозненне. Абноўлены хедэр быў іншым у больш значных аспектах; вучылі ў ім пры дапамозе куды больш сучасных метадаў. Вучні карысталіся сучаснымі хрэстаматыямі, вывучалі граматыку і Танах, яўрэйскую гісторыю, геаграфію Зямлі Ізраіля. За кароткі час навучэнцы асвойвалі старажытнаяўрэйскую мову. У абноўленым хедэре «Морыя» часта здараліся таксама вечарыны («сходы»), калі паказваліся карцінкі праз «чароўны ліхтар», дэкламаваліся вершы і спяваліся песні на старажытнаяўрэйская. Руская мова і арыфметыка ў мой час у выпраўленым хедэры не вывучаліся, аднак у параўнанні са старым хедэрам абноўлены быў прагрэсіўнай з’явай.
Калі я скончыў абноўлены хедэр, дзед адправіў мяне ў звычайны – да меламеда Аўрэмеле (Затуранскаму). Навошта ён так зрабіў, я не разумею. Я ўжо дастаткова ведаў Хумеш, дый Танах, а тут мне раптам давялося сядзець у старым хедэры і вучыць азы кшталту «“Бэрэйшыс” значыць “у пачатку”». Нядоўга я сядзеў у гэтым хедэры, а потым нейкі час вучыўся ў Стыфакова, прыхільніка Гасколы (яўрэйскага Асветніцтва). Яго сістэма была даволі старамоднай, аднак у яго мы вучылі старажытнаяўрэйскую мову і пісалі сачыненні. У той час абноўлены хедэр «Морыя» ужо не існаваў, але Гутцайт разам з Аўромам-Ічам Шпількіным адкрыў прыватную школу ў доме Бенцыёна Шпількіна. У іх я вучыўся да таго, як у 1917 г. паступіў у камерцыйную вучэльню.
Пасля лютаўскай рэвалюцыі 1917 г. пачаўся моцны прыток яўрэйскіх дзяцей у рускія школы. Была скасавана працэнтная норма, і яўрэю ўжо не выпадала плаціць за навучанне некалькіх неяўрэйскіх дзяцей, каб яго дзеці паступілі ў навучальную ўстанову «звыш нормы». Хедэры зачыняліся адзін за другім. Каб прыпыніць навалу паступлення ў рускія школы, арганізацыя «Агудас-Ісроэль» нават адкрыла мадэрнізаваную рэлігійную сярэднюю школу. Аднак я вырашыў, што лепей насіць шапку з зялёным аколышкам ды мундзір з зялёнымі палоскамі на каўняры, і пачаў рыхтавацца да іспытаў. Рыва Віленская дапамагла мне падрыхтавацца, і неўзабаве я трымаў экзамен. У верасні 1917 г. мяне такі прынялі ў слуцкую «камерцыйную вучэльню». Ёю кіраваў ліберальны дырэктар Дзімітрый Іванавіч Іваноў. Сярод вучняў старэйшых класаў налічвалася прыкладна роўная колькасць яўрэяў і хрысціян. У малодшых класах пераважную большасць вучняў складалі яўрэі.
Яўрэйскія вучні размаўлялі міжсобку на ідышы – не толькі на перапынках, але і ў класах. Настаўніцы збольшага былі рускія. Настаўнікам гімнастыкі служыў паляк – пазней, у час польскай акупацыі, ён стаў начальнікам слуцкай турмы. Яшчэ адным настаўнікам быў вядомы бундавец Лейб Мышкоўскі.
Владимир Хворов
Слуцк. Будынак старой камерцыйнай вучэльні. Фота адсюль
Камерцыйная вучэльня ў параўнанні са старым хедэрам была сапраўднай акадэміяй. У ёй часта ладзіліся танцавальныя вечарыны і спектаклі. У гэтай вучэльні я правучыўся тры гады.
Увесну 1920 г. польская жандармерыя выявіла ў вучэльні камуністычную ячэйку, і праз гэта ўстанова была зачынена. Неўзабаве палякі пакінулі Слуцк; сыходзячы, яны, між іншага, спалілі будынак камерцыйнай вучэльні. Пазней, увосень 1920 г. – калі палякі зноў увайшлі ў Слуцк – «камерцыйная вучэльня» адчынілася наноў у будынку мужчынскай гімназіі. Але я к таму часу ўжо стаяў на парозе эміграцыі ў Амерыку.
На працягу трох гадоў камерцыйная вучэльня шмат чаго дабілася. У час нямецкай акупацыі ўлады не мяшаліся ў дзейнасць установы; іх задавальняла тое, што нямецкая мова выкладалася ў вучэльні з першага года навучання. У час польскай акупацыі быў уведзены курс польскай мовы і польскай гісторыі.
Пад бальшавіцкай акупацыяй (снежань 1918 – жнівень 1919 гг.) у вучэльні ажыццяўляліся пэўныя рэформы: хатнія заданні скасоўваліся, ладзіліся прагулкі па свежым паветры (па тэрыторыі маёнткаў і па лясах), пачалі чытацца лекцыі пра рэвалюцыйны рух. Плата за навучанне была адменена.
Тры гады навучання ў камерцыйнай вучэльні сталі для маладых людзей цікавым і важным досведам. У той жа час я працягваў вывучаць старажытнаяўрэйскую мову і літаратуру і новай вячэрняй школе асацыяцыі «Тарбут». Вячэрнія ўрокі ладзіліся ў будынку «талмуд-торы», маімі настаўнікамі былі Хазановіч, Хініч і Некрыч.
Пераклаў з ідыша В. Р.
***