Tag Archives: Мирка Жук

І. Мельнікаў пра яўрэяў Ішкалдзі / Dr. Melnikau on Jews of Ishkaldz

(перевод на русский см. внизу)

Ігар Мельнікаў

Трагедыя Леі з Ішкалдзі

ПОВЯЗЬ ЧАСОЎ 13-12-2017 (cайт газеты «Новы час»)

Падчас Другой сусветнай вайны шмат каму з жыхароў Беларусі давялося рабіць цяжкі выбар: ратаваць габрэяў і выракаць сваіх блізкіх на небяспеку знішчэння нацыстамі ці маўкліва назіраць за тым, як нацысты і іх памагатыя забіваюць учорашніх суседзяў. Гэта гісторыя адбылася ў 1942 годзе ў заходнебеларускай Ішкалдзі.

Паліцаі / Полицаи

За польскім часам

Да вайны мястэчка Ішкалдзь было заможным і прыгожым. Уваходзіла яно ў склад Паланечкаўскай гміны (Баранавіцкі павет Навагрудскага ваяводства) Другой Рэчы Паспалітай. У пачатку 1930-х гадоў польскія ўлады распарадзіліся пракласці тут брукаванку. Звязана гэта было яшчэ і з тым, што ў Ішкалдзі знаходзіўся вялікі кірмаш. Дарэчы, рынкавая плошча засталася тут і сёння, хаця яна ўжо зусім не нагадвае былы рэгіянальны гандлёвы цэнтр.

Усё змянілася з пачаткам Другой сусветнай вайны. У выніку «вызвольнага паходу Чырвонай Арміі ў Заходнюю Беларусь» Ішкалдзь апынулася ў складзе БССР.

Рынкавая плошча ў Ішкалдзі / Рыночная площадь в Ишколди

«Я памятаю 17 верасня 1939 года. Мы тады ў школу пайшлі. Настаўніца (памятаю, прозвішча яе — Сікорская) пачула гук самалёта і загадала нам усім хавацца. Думала, што гэта немцы ляцяць Баранавічы бамбіць, а гэта савецкі самалёт на Захад праляцеў. Чырвонаармейцы з’явіліся хутка. Усё спявалі пра тое, як добра жывецца ў СССР. Бачаць, а людзі з касцёлу ідуць — добра апранутыя, у ботах «факстротах». Дык кажуць, тут усе паны. А якія мы паны? Такія ж сяляне, як і гэтыя з БССР, проста працаваць умелі і гаспадарамі былі. Арыштоўваць палякаў сталі, хто пры той уладзе нейкія пасады меў. Але і сялян чаплялі, у кулакі запісвалі», — распавядае жыхарка Ішкалдзі Ганна Жырко.

Хутка вайна зноў завітала ў мястэчка — і чарговыя трагедыі абрынуліся на галаву мясцовых жыхароў.

Паліцаі / Полицаи

Расстрэл

«У 1942 годзе сюды на конях прыехалі паліцэйскія ў суправаджэнні нямецкага афіцэра. Нас паклікалі, а мы ж малыя былі тады. Далі нам гэтых коней, каб мы іх па хлявах развялі. Сагналі ўсіх мясцовых на рынкавую плошчу і загадалі: «Калі знойдзем нешта ваеннае, нават вопратку, не кажучы пра зброю, расстраляем. Усё прыносьце і здавайце». І тут жа пайшлі за габрэямі. У нас тут няшмат габрэяў да вайны жыло. Дзве сям’і. Яны краму трымалі. Добрыя людзі былі. Там была дзяўчына Лея. Маладая, гадоў за дваццаць. Калі яе маці зразумела, навошта прыехалі паліцаі, пачала прасіць мясцовых жыхароў, каб схавалі дачку. Але тыя баяліся: немцы ж тады ўсіх расстраляюць. І вось бачым, вядуць іх, а мужчына, адзін з іх, на сябе маток калючага дроту нясе. Габрэі тады думалі, што іх павязуць у вёску Вольна, бо там быў пастарунак паліцыі», — узгадвае жыхар Ішкалдзі Жыгімонт Абрамовіч.

Жыгімонт Абрамовіч паказвае месца расстрэлу габрэяў / Жигимонт Абрамович показывает место расстрела евреев

Паліцаі знайшлі двух мясцовых жыхароў, загадалі ім узяць рыдлёўкі і павялі на ўскраіну Ішкалдзі, каб тыя капалі магілы для ахвяр. Адзін з паліцаяў быў мясцовы, з суседняй вёскі. Ён і канваяваў небаракаў да месца кары.

Па гэтай дарозе вялі на расстрэл габрэяў / По этой дороге вели на расстрел евреев

Калона дайшла да ўскрайку Ішкалдзі, і за старымі могілкамі канвойныя і іх ахвяры павярнулі налева. Каты загадалі ахвярам распранацца. Габрэі пачалі плакаць, крычаць.

«Да нас людзі ў хату беглі, каб паглядзець, куды габрэяў гоняць, бо паліцаі казалі, што на Паланечку. Сярод ахвяр былі Хана, яе дачка Лея, добрая такая дзяўчына была, чорненькая, Вура, яе бацька, а таксама Ента, Ласка і Мірка — іх сваякі. У Енты было два сыны, Файбель і Евель. Высокія хлопцы, моцныя, яны яшчэ да вайны кудысьці паехалі. Магчыма, у ЗША», — расказвае Ганна Жырко.

Брукаванка ў Ішкалдзі / Мощёная камнем дорога в Ишколди

«Мы, дзеці, чалавек дванаццаць, пабеглі паглядзець, куды ж гэтых няшчасных павялі. Адзін «паліцман» усё на нас крычаў: куды вы, і вас пастраляюць. Тым часам габрэяў завялі за вёску, загадалі залезці ў магілу, а паліцаі насупраць сталі. Наперадзе стаў нямецкі афіцэр і нешта зачытаў, а потым загадаў страляць. Паліцэйскія з аўтаматаў расстралялі людзей. Пасля гэтага ахвяры яшчэ варушыліся, але афіцэр загадаў закапаць магілу. Мясцовыя жыхары, што прыйшлі з рыдлёўкамі, адмовіліся: казалі, людзі ж яшчэ жывыя. А паліцай ім: «Жадаеце побач ляжаць, зараз мы і вас тут пакладзем». Кроў там паўсюль была, зямлёй цяжка было прыкрыць. Што тычыцца паліцаяў, то там розныя былі. Некаторых немцы мабілізавалі сілай, а шмат хто сам ішоў. Вунь там хата раскіданая, дык ён сам пайшоў. «Паліцманы» па навакольных вёсках часта ездзілі, партызан шукалі. Але ж у нас, акрамя партызан і паліцаяў, яшчэ трэцяя сіла была — «куфэрнікі». Прыходзілі ўначы, ламіліся ў хаты: «Мы партызаны, адчыняй». І забіралі ўсё. Бацька, нябожчык, як з касцёла прыходзіў, то здымаў касцюм, боты-факстроты і трымаў побач з вакном. Як хто грукаў у хату ноччу, адразу выкідаў усё на вуліцу, каб не забралі», — успамінае Жыгімонт Абрамовіч.

Партызан / Партизан

«Яму габрэям капаў Зуй і яшчэ адзін мясцовы жыхар. Паліцаі іх пагналі туды. Дык Зуй, калі зразумеў, навошта капае роў, страціў прытомнасць», — кажа Ганна Жырко. Дарэчы, брат жанчыны таксама служыў у паліцыі, ці службе «Самааховы», як яе называлі немцы. З-за гэтага сям’я хлопца вельмі баялася, што савецкія партызаны іх спаляць разам з хатай. «Маці хадзіла, прасіла немцаў, каб Янэка нашага не прызначалі на антыпартызанскія акцыі, каб ён проста быў у пастарунку ў Вольне. І немцы пайшлі ёй насустрач. Брат нават партызанам дапамагаў, аддаваў ім патроны, што немцы давалі. Але калі Саветы прыйшлі, то яму тую службу ўзгадалі. Далі 10 гадоў за супрацу з ворагам, і сядзеў брат у Комі ССР, а калі вызваліўся, то з’ехаў у Польшчу і там памёр. Дарэчы, у Ішкалдзі быў адзін, што пайшоў добраахвотна ў паліцыю. Звалі яго Альфрэд Лашчэўскі. Ён у канцы вайны збег з немцамі на Захад. Пасля вайны ў Ішкалдзь прыязджалі нейкія габрэі. Здаецца, з ЗША. Я ім паказвала гэтую магілу. Можа, гэта былі сваякі тых хлопцаў, што з’ехалі за мяжу», — расказвае Ганна Жырко.

Ахвяры антыпартызанскай акцыі / Жертвы антипартизанской акции

Злачынствы і пакаранне

У кнізе «Памяць. Баранавіцкі раён» змешчаны спіс ахвяр нацысцкіх акупантаў. Узгадваюцца там і габрэйскія сем’і з Ішкалдзі: Лея Гулько(віч), нарадзілася ў 1919 годзе; Вера (Вура) Гульковіч, нарадзіўся ў 1887 годзе; Хана Гульковіч, нарадзілася ў 1893 годзе; Ента Жук (1885); Ласка Жук (1914); Мірка Жук (1917). Менавіта гэтыя людзі былі расстраляныя ў 1942 годзе мясцовымі паліцэйскімі пад камандаваннем нямецкага афіцэра. На месцы, дзе знайшлі свой апошні прытулак жыхары Ішкалдзі, сёння няма ні помніку, ні мемарыяльнага знака.

Антыпартызанскі плакат / Антипартизанский плакат

Цяжка сказаць, ці былі пакараныя непасрэдныя выканаўцы гэтага злачынства. У снежні 1967 года ў Мінску ў Клубе імя Дзяржынскага адбыўся судовы працэс над чарговай групай памагатых нацыстаў, якія прымалі ўдзел у злачынствах супраць мясцовага насельніцтва Беларусі ў гады Другой сусветнай вайны. На лаве падсудных тады аказалася больш за 10 калабарантаў, якія выконвалі розныя абавязкі ў Шталагу №337 у Баранавічах.

Невядомая габрэйская дзяўчына з Баранавічаў, 1930-я гады / Неизвестная еврейская девушка из Барановичей, 1930-е гг.

Частка гэтых людзей служыла ў паліцыі ў Баранавіцкай акрузе. Магчыма, нехта з іх «адзначыўся» і ў Ішкалдзі. Не выключана, што вінаватыя ў расстрэле дзвюх габрэйскіх сем’яў у Ішкалдзі праходзілі па следчай справе № 35075, якую вяло Упраўлення МДБ БССР у адносінах да былых жаўнераў 57-га ўкраінскага шума-батальёна. Знаходзячыся на тэрыторыі Беларусі ў мястэчку Гарадзішча, камандаванне гэтай часткі набірала ў свае шэрагі рэкрутаў з мясцовага насельніцтва. Нехта з гэтых людзей удзельнічаў у засадах на партызан, іншыя арыштоўвалі і канваявалі мясцовае насельніцтва.

Паліцаі / Полицаи

У выніку большасць з былых паліцаяў атрымала па 10 гадоў папраўча-працоўных лагераў. У пасляваенны перыяд органы КДБ Брэсцкай вобласці пакаралі больш за 700 асоб, якія падчас нацысцкай акупацыі Беларусі са зброяй у руках супрацоўнічалі з нацыстамі на тэрыторыі Брэстчыны.

Што ж тычыцца трагедыі яўрэйскіх сямей, забітых у Ішкалдзі ў 1942 годзе, то спадзяюся, што на месцы іх гібелі будзе ўсталяваны памятны знак, а гэтая гісторыя дапоўніць жудасны летапіс Халакосту, які нацысты ажыццяўлялі на беларускай зямлі ў гады Другой сусветнай.

Фота з асабістага архіва Ігара Мельнікава / Фото из личного архива Игоря Мельникова

***

Перевод с белорусского (от belisrael.info; при перепечатке просьба ссылаться на сайт):

Игорь Мельников

Трагедия Леи из Ишколди

Во время Второй мировой войны многим жителям Беларуси довелось делать трудный выбор: спасать евреев и обрекать своих близких на опасность уничтожения нацистами, или молча наблюдать за тем, как нацисты и их приспешники убивают вчерашних соседей. Эта история случилась в 1942 году в западнобелорусской Ишколди.

Под Польшей

До войны местечко Ишколдь было зажиточным и красивым. Входило оно в состав Полонечковской гмины (Барановичский уезд Новогрудского воеводства) Второй Речи Посполитой. В начале 1930-х гг. польские власти распорядились замостить дорогу камнем. Связано это было еще и с тем, что в Ишколди проводилась большая ярмарка. Кстати, рыночная площадь осталась здесь поныне, хотя она уже совсем не напоминает о бывшем региональном торговом центре.

Всё изменилось с началом Второй мировой войны. В результате «освободительного похода Красной Армии в Западную Беларусь» Ишколдь оказалась в составе БССР.

«Я помню 17 сентября 1939 года. Мы тогда в школу пошли. Учительница (помню, фамилия ее – Сикорская) услышала звук самолета и приказала нам всем прятаться. Думала, что это немцы летят Барановичи бомбить, а это советский самолет на Запад пролетел. Красноармейцы появились скоро. Всё пели о том, как хорошо живётся в СССР. Видят, а люди из костела идут – хорошо одетые, в сапогах-«фокстротах». И говорят, что все здесь «паны». А какие мы паны? Такие же крестьяне, как и те из БССР, просто работать умели и хозяевами были. Арестовывать поляков стали, кто при той власти какие-то должности имел. Но и крестьян донимали, в кулаки записывали», – рассказывает жительница Ишколди Анна Жирко.

Вскоре война снова заглянула в местечко – и очередные трагедии обрушились на головы местных жителей.

Расстрел

«В 1942 году сюда на конях приехали полицейские в сопровождении немецкого офицера. Нас позвали, а мы же маленькие были тогда. Дали нам этих коней, чтобы мы их по хлевам развели. Согнали всех местных на рыночную площадь и приказали: «Если найдем что-нибудь военное, даже одежду, расстреляем. Всё приносите и сдавайте». И тут же пошли за евреями. У нас тут немного евреев до войны жило. Две семьи. Они держали лавку. Хорошие люди были. Там была девушка Лея. Молодая, лет за двадцать. Когда ее мать поняла, зачем приехали полицаи, стала просить местных жителей, чтобы спрятали дочь. Но те боялись: немцы же тогда всех расстреляют. И вот видим, ведут их, а мужчина, один из них, на себе моток колючей проволоки несет. Евреи тогда думали, что их повезут в деревню Вольно, ведь там был полицейский участок», – вспоминает житель Ишколди Жигимонт Абрамович.

Полицаи нашли двух местных жителей, приказали им взять лопаты и повели на окраину Ишколди, чтобы те копали могилы для жертв. Один из полицаев был местным, из соседней деревни. Он и конвоировал бедолаг к месту казни.

Колонна дошла до окраины Ишколди, и за старым кладбищем конвоиры и их жертвы повернули налево. Палачи приказали жертвам раздеваться. Евреи начали плакать, кричать.

«К нам люди в хату бежали посмотреть куда евреев гонят, потому что полицаи говорили, что в Полонечку. Среди жертвы были Хана, ее дочка Лея, хорошая такая девушка была, черненькая, Вура, ее отец, а также Ента, Ласка и Мирка – их родственники. У Енты было двое сыновей, Файвель и Евель. Высокие парни, крепкие, они еще до войны куда-то уехали. Возможно, в США», – рассказывает Анна Жирко.

«Мы, дети, человек двенадцать, побежали посмотреть, куда же этих несчастных повели. Один «полицман» всё на нас кричал: куда вы, и вас постреляют. Тем временем евреев увели за деревню, приказали залезть в могилу, а полицаи напротив стояли. Впереди стоял немецкий офицер и что-то зачитал, а потом приказал стрелять. Полицейские из автоматов расстреляли людей. После этого жертвы еще шевелились, но офицер приказал закопать могилу. Местные жители, которые пришли с лопатами, отказались: говорили, люди еще живые. А полицай им: «Желаете рядом лежать? Сейчас мы и вас здесь положим». Кровь там повсюду была, землей трудно было прикрыть. Что касается полицаев, то там разные были. Некоторых немцы мобилизовали насильно, а многие сами шли. Вон там хата разоренная, так он сам пошёл. «Полицманы» по соседним деревням часто ездили, партизан искали. Но у нас, кроме партизан и полицаев, еще третья сила была – «куферники» («барахольщики»). Приходили ночью, ломились в хаты: «Мы партизаны, открывай». И забирали всё. Отец, покойник, как из костела приходил, то снимал костюм, сапоги-«фокстроты» и держал у окна. Когда кто-нибудь стучался в дом ночью, то сразу выбрасывал всё на улицу, чтобы не забрали», – вспоминает Жигимонт Абрамович.

«Яму евреям копал Зуй и еще один местный житель. Полицаи их погнали туда, так Зуй, когда понял, зачем копает ров, потерял сознание», – говорит Анна Жирко. Кстати, брат женщины тоже служил в полиции, или службе «самообороны», как ее называли немцы. Из-за этого семья парня очень боялась, что советские партизаны их сожгут вместе с хатой. «Мать ходила, просила немцев, чтобы Янека нашего не назначали на антипартизанские акции, чтобы он просто был в участке в Вольно. И немцы пошли ей навстречу. Брат даже партизанам помогал, отдавал им патроны, что немцы выдавали. Но когда Советы пришли, то ему ту службу припомнили. Дали 10 лет за сотрудничество с врагом, и сидел брат в Коми ССР, а когда освободился, то уехал в Польшу и там умер. Кстати, в Ишколди был один, который пошел добровольно в полицию. Звали его Альфред Лащевский. Он в конце войны убежал с немцами на Запад. После войны в Ишколдь приезжали какие-то евреи. Кажется, из США. Я им показывала эту могилу. Может, это были родственники тех парней, что уехали за границу», – рассказывает Анна Жирко.

Преступления и наказание

В книге «Памяць. Баранавіцкі раён» помещен список жертв нацистских оккупантов. Упоминаются там и еврейские семьи из Ишколди: Лея Гулько(вич), родилась в 1919 г.; Вера (Вура) Гулькович, р. в 1887 г.; Хана Гулькович, р. в 1893 г.; Ента Жук (1885), Ласка Жук (1914), Мирка Жук (1917). Именно эти люди были расстреляны в 1942 году местными полицейскими под командованием немецкого офицера. На месте, где нашли свой последний приют жители Ишколди, сегодня нет ни памятника, ни мемориального знака.

Трудно сказать, были ли наказаны непосредственные исполнители этого преступления. В декабре 1967 года в Минске в клубе им. Дзержинского состоялся судебный процесс над очередной группой приспешников нацистов, которые участвовали в преступлениях против местного населения Беларуси в годы Второй мировой войны. На скамье подсудимых тогда оказалось более 10 коллаборантов, которые исполняли разные обязанности в шталаге № 337 в Барановичах.

Часть этих людей служила в полиции в Барановичском округе. Возможно, кто-то из них «отличился» и в Ишколди. Не исключено, что виновные в расстреле двух еврейских семей проходили по следственному делу № 35075, которое вело управление МГБ БССР в отношении бывших бойцов 57-го украинского батальона шума (вспомогательной полиции). Находясь на территории Беларуси в местечке Городище, командование этой части набирало в ряды батальона рекрутов из местного населения. Кто-то из этих людей участвовал в засадах на партизан, другие арестовывали и конвоировали местное население.

В результате большинство бывших полицаев получило по 10 лет исправительно-трудовых лагерей. В послевоенный период органы КГБ Брестской области наказали более 700 человек, которые во время нацистской оккупации Беларуси с оружием в руках сотрудничали с нацистами на территории Брестчины.

Что же касается трагедии еврейских семей, убитых в Ишколди в 1942 году, то надеюсь, что на месте их гибели будет установлен памятный знак, а эта история дополнит жуткую летопись Холокоста, который нацисты устроили на белорусской земле в годы Второй мировой.

Опубликовано 13.12.2017  20:09