Tag Archives: Игорь Мельников

І. Мельнікаў. У які футбол гулялі ў Заходняй Беларусі?

04-12-2022 Ігар Мельнікаў

У Заходняй Беларусі было нямала прафесійных футбольных каманд, некаторыя з іх нарабілі шуму ў польскім чэмпіянаце. А падчас першага пасляваеннага чэмпіянату БССР клубы з Брэста і Гродна занялі, адпаведна, 2-е і 3-е месцы.
.

Матч “Якар” Пінск — “Чорныя львы” Львоў. Фота з архіва Ігара Мельнікава     Матч “Якар” Пінск — “Чорныя львы” Львоў. Фота з архіва Ігара Мельнікава

Пачатак «пілкі ножнай»

У верасні 1918 года быў створаны агульнапольскі саюз, які павінен быў заняцця развіццём спорту ў адроджанай Польшчы. Калі ў 1921 годзе ў Другой Рэчы Паспалітай было каля 70 тысяч спартоўцаў, то праз тры гады іх было ўжо 115 тысяч. У 1927 годзе пытанні развіцця спорту ў краіне былі перададзены ў вядзенне Дзяржаўнага бюро фізічнага выхавання і вайсковай падрыхтоўкі. Калі казаць пра развіццё футбола, то ў снежні 1919 года ў Варшаве адбыўся з’езд польскіх футбольных клубаў, у якім удзельнічалі прадстаўнікі 31 каманды.

Па выніках пасяджэння быў створаны Польскі футбольны саюз (PZPN) са штаб-кватэрай у Кракаве (знаходзілася там да 1928 года — аўт.). Адпаведна, першым старшынёй арганізацыі быў абраны кіраўнік клуба «Краковія» Эдвард Цэтнароўскі. Тэрыторыя краіны была падзелена на 5 футбольных акруг: кракаўскую, львоўскую, лодзьскую, познаньскую, варшаўскую. Першы чэмпіянат павінен быў прайсці ў 1920 годзе, але вайна з бальшавікамі перакрэсліла планы тагачасных польскіх футбольных функцыянераў.

Пасля заканчэння савецка-польскай вайны ў складзе Другой Рэчы Паспалітай аказаліся новыя тэрыторыі на ўсходзе і на захадзе. Гэты факт паўплываў і на фармаванне структуры футбольных акруг. Да ўжо пералічаных вышэй дадаліся: горнасілезская, люблінская, торуньская і віленская. У 1929 годзе да іх дадаліся палеская і беластоцкая. У апошніх трох акругах і канцэнтравалася футбольнае жыццё Заходняй Беларусі.

Гульня №1 у Заходняй Беларусі

На першым кангрэсе FIFA ў красавіку 1923 года Польскі футбольны саюз быў прыняты ў яго структуру. У 1927 годзе была створана так званая «польская ліга» (экстраліга). У яе ўвайшлі 14 клубаў. Трапіць у эліту можна было праз рэгіянальныя спаборніцтвы, якія праводзіліся ў рэгіянальных футбольных акругах. Па сутнасці, клас А, у якім якраз і разыгрывалася званне чэмпіёна, быў другой лігай польскага чэмпіянату. Пераможца гульняў у акрузе восенню пачынаў змагацца за выхад у вышэйшую лігу. На першым этапе ў групе збіраліся суседзі, таму з года ў год пераможцы палескай, беластоцкай і віленскай акруг разыгрывалі паміж сабой адзіны білет у экстралігу.

На тэрыторыі заходнебеларускіх ваяводстваў найбольшага поспеху дасягнуў шэраг футбольных клубаў. У 1929 годзе гродзенская «Крэсовія» выйграла чэмпіянат Беластоцкай акругі, абыграўшы свайго галоўнага канкурэнта — клуб «WKS 42 PP» (спартыўны клуб арміі, што прадстаўляў 42-і пяхотны полк з Беластока — аўт.). У складзе гродзенскага клуба гуляў такі вядомы польскі ігрок, як Марыян Схалер. Дарэчы, пазней ён перайшоў у варшаўскую «Легію» і пяць разоў запрашаўся ў нацыянальную зборную Польшчы.

Іншым знакамітым гродзенскім клубам быў «WKS 76 PP» (СКА 76-га пяхотнага палка імя Людвіка Нарбута). У 1930-х гадах гэты клуб проста дамінаваў у Беластоцкай футбольнай акрузе. На працягу 1930-х гадоў «WKS 76 PP» толькі аднойчы, у 1935 годзе, прапусціў іншую каманду да чэмпіёнства. Справа ў тым, што службу ў палку праходзіла шмат таленавітых гульцоў з добрым досведам. Напрыклад, нападаючы Ежы Хасельбуш, што выступаў у свой час за «Варшавянку», ці абаронца Адам Халішка, які 3 разы (у 1934–1935 гадах) выступаў за нацыянальную зборную Польшчы.

Аднак было і шмат сваіх, досыць добрых футбалістаў. Сярод іх варта вылучыць нападаючага Яўгена Адамчыка, які ў сезоне 1938 года забіў 30 (!) галоў. Яго брат Тадэвуш разам з Кастусём Мельнікавым складалі добрую звязку паўабаронцаў. Надзейна гуляў брамнік Зенка, абаронцы — Юргелевіч, Пабурэнны ды іншыя.

У 1931 годзе «WKS 76 PP», набраўшы 25 балаў, упершыню заняў першае месца ў чэмпіянаце Беластоцкай акругі. А ў наступным годзе абыграў свайго галоўнага канкурэнта, «Ягелонію» з Беластока, з лікам 6 : 2. У сезоне 1938 года гродзенцы выйгралі 11 матчаў з 12 і яшчэ адзін матч скончыўся нічыёй. У наступным годзе, падчас апошняга перадваеннага чэмпіянату, разграмілі клуб «Макабі Ломжа» з лікам 13 : 1. Дарэчы, у 1939 годзе гродзенскі клуб згуляў таварыскі матч з літоўскім прафесійным клубам «LSGF Kaunas» і абыграў літоўцаў з лікам 4 : 2.

WKS (Гродна) перад сустрэчай  літоўскім клубам з Каўнаса. Фота з архіва Ігара Мельнікава

Гульні ў Гродна адбываліся на стадыёне Акруговага таварыства фізічнага выхавання, які знаходзіўся на вуліцы Сабескага, 3. Квіткі на гульню каштавалі досыць дорага — 1 злоты, але вольных месцаў на стадыёне амаль не было.

Яшчэ адным вайсковым клубам з Заходняй Беларусі быў «WKS 82 PP» (СКА 82-га пяхотнага палка) з Брэста. У 1930 годзе, падчас барацьбы за месца ў 1-й лізе, брэсцкі клуб абыграў вельмі моцны віленскі «Агніска» і беластоцкі клуб 42-га пяхотнага палка. Аднак у выніку Брэст прайграў аднаклубнікам з Седлец і аддаў ім адзіную пуцёўку ў вышэйшую лігу. Удала гуляў і брэсцкі клуб танкістаў 4-га танкавага дывізіёна. Дарэчы, у горадзе на Бугу былі і іншыя клубы («Рух Брэст», «Пагоня Брэст»), якія даволі паспяхова змагаліся ў чэмпіянаце Палесся.

Былі свае клубы і ў яўрэйскага насельніцтва заходнебеларускіх ваяводстваў Польшчы. Так, у Гродна гулялі каманды «Макабі» і «Крафт». Дарэчы, менавіта ігрок-яўрэй Юзаф Клоц забіў у 1922 годзе першы гол у гісторыі польскай зборнай па футболу. Той матч супраць Швецыі палякі выйгралі 2 : 1. У студзені 1938 года пад ціскам з боку кіраўніцтва Трэцяга Рэйха Польскі футбольны саюз выключыў са свайго складу ўсе яўрэйскія клубы. Пасля гэтага частка футбалістаў-яўрэяў, у тым ліку і з Заходняй Беларусі, эмігравала ў Палесціну.

У Пінску гуляў клуб «Якар». Па назве зразумела, што гэта быў марскі клуб і складаўся з вайсковых маракоў, якія служылі ў Пінскай флатыліі. Гэты клуб двойчы станавіўся чэмпіёнам Палесся, а яго галоўнай зоркай быў Караль Косак, які меў досвед гульні ў польскай зборнай. У 1933 годзе ў Вільне быў створаны аб’яднаны вайсковы клуб «Сміглы» (WKS Śmigły Wilno). Хутка гэта каманда стала дамінаваць у спаборніцтвах у Заходняй Беларусі і нават прайшла ў экстралігу. Найбольш удалым яе іграком быў Юліуш Балосек, які нарадзіўся пад Гродна.

* * *

1 верасня 1939 года пачалася Другая сусветная вайна. Шматлікія польскія футбалісты з першых дзён удзельнічалі ў вайсковых дзеяннях. Некаторыя з іх загінулі ў баях. Іншыя апынуліся ў нямецкім і савецкім палоне. Шэраг польскіх паліцэйскіх з Познані, якія ў міжваенны час гулялі ў прафесійных і паўпрафесійных футбольных камандах, апынуліся ў руках НКУС і пазней утрымліваліся ў турмах Мінска. Іх прозвішчы могуць знаходзіцца ў Беларускім катынскім спісе. Што ж тычыцца футбольных клубаў з Заходняй Беларусі, то пра іх добрую падрыхтоўку сведчыць той факт, што падчас першага пасляваеннага чэмпіянату БССР па футболе каманды з Брэста і Гродна занялі, адпаведна, 2-е і 3-е месцы.

Крынiца

Апублiкавана 05.12.2022  20:07

«З нас ніхто не выжыве. Мы хочам уратаваць гонар народа»

19-04-2021 Ігар Мельнікаў

Паўстанне ў Варшаўскім гета было адным з найбольш моцных узброеных выступаў грамадзян супраць нацыстаў. Даведзеныя да адчаю людзі замест таго, каб паслухмяна ісці на бойню, выбралі загінуць як салдаты са зброяй у руках.
78 гадоў таму, 19 красавіка 1943 года, пачалося паўстанне ў Варшаўскім гета.

Яўрэйскі раён

Да пачатку Другой сусветнай вайны яўрэйскае насельніцтва Варшавы складала, паводле розных падлікаў, каля 400 тысяч чалавек, прычым большая частка, каля 300 тысяч, жылі ў так званым яўрэйскім квартале. У тым жа раёне Варшавы жылі і каля 80 тысяч палякаў. Прадстаўнікі яўрэйскай інтэлігенцыі жылі ў іншых раёнах польскай сталіцы. Неўзабаве пасля акупацыі Польшчы па загадзе губернатара Ханса Франка палякі, якія пражывалі на тэрыторыі будучага гета, былі адселеныя, а іх месца занялі яўрэі з іншых раёнаў Варшавы.
У студзені 1940 года пачалося будаўніцтва муроў, якія аддзялялі гета ад горада. Мяжа яўрэйскага квартала праходзіла па вуліцах Велькай, Багно, Плац Гжыбоўскі, Зімна, Плац Банковы, Огруд Красіньскіх, Конвікторска, Стаўкі і г. д. Больш за 400 тысяч чалавек аказаліся адрэзанымі ад знешняга свету. Тэрыторыя гета была падзеленая на тры часткі: першая — рамесная, у другой знаходзілася вялікая фабрыка, што вырабляла шчоткі і пэндзлі, а ў трэцяй знаходзіліся прамысловыя прадпрыемствы і адміністрацыя.
У гета быў створаны «Юдэнрат» (Яўрэйскі савет), які складаўся з 24 сябраў, прызначаных нацысцкімі ўладамі з ліку багатых і вядомых варшаўскіх яўрэяў. Сядзіба гэтай арганізацыі знаходзілася на вуліцы Гжыбоўскай 26/28, там, дзе да вайны была Управа яўрэйскай гміны. У функцыі «Юдэнрата» ўваходзіла камплектаванне «працоўных батальёнаў» і арганізацыя адпраўкі яўрэяў у Трэблінку — бліжэйшы да Варшавы лагер масавага знішчэння. Была яшчэ адна рэч, якую сябры «Юдэнрата» рабілі ўжо выключна па ўласнай ініцыятыве: гета літаральна кішэла правакатарамі, ад якіх гестапа атрымлівала інфармацыю аб узнікненні падпольных арганізацый, закупцы зброі і месцах яе захоўвання, аб таемных месцах выхаду з гета ў горад.

                                     Варшаўскае гета

                                     Варшаўскае гета

Германская ваенная прамысловасць, што набірала ўсё большы размах, вельмі хутка адчула недахоп у кваліфікаванай рабочай сіле. У той жа час, згодна з рапартамі гестапа, «40 працэнтаў з паўмільёна яўрэяў, што знаходзіліся ў гета, — былі рамеснікамі высокай кваліфікацыі». Гаворка ішла пра краўцоў, цесляроў і г. д. Немцы выкарыстоўвалі гэтую бясплатную працоўную сілу.
Гета было перанаселенае. На адзін квадратны кіламетр прыходзілася каля 150 тысяч жыхароў. З пачатку існавання гета і да лета 1942 года ад голаду і хвароб там памерлі каля 100 тысяч чалавек. У кастрычніку 1941 года Ханс Франк выдаў загад расстрэльваць на месцы кожнага яўрэя, які трапіць у рукі нямецкіх улад па-за межамі гета. А таксама кожнага паляка, які будзе ратаваць ці хаваць яўрэя.

                    Аб’ява акупацыйных улад для жыхароў гета

                                             Аб’ява акупацыйных улад для жыхароў гета

Неўзабаве рэйхсфюрэр Гімлер аддаў загад «ачысціць Варшаўскае гета». Першая дэпартацыя ў Трэблінку адбылася ў ліпені 1942 года. Каб падмануць яўрэяў, нацысты развешвалі на тэрыторыі гета ўлёткі, у якіх інфармавалі, што вываз людзей ажыццяўляецца дзеля таго, каб палепшыць іх жыллёвы стан. Спачатку вывозілі старых і дзяцей, а потым узяліся і за іншых. Да сакавіка 1943 года ў гета засталося каля 55 тысяч чалавек.

Падрыхтоўка да паўстання

Жыхары гета хутка зразумелі, што нацысты адпраўляюць яўрэйскае насельніцтва на смерць, таму сярод прадстаўнікоў розных падпольных арганізацый, якія дзейнічалі на тэрыторыі гета, стаў выспяваць план узброенага выступу супраць нацыстаў. Большасць сучасных еўрапейскіх гісторыкаў падкрэслівае, што, у адрозненне ад палякаў, якія ўзнялі ў 1944 годзе Варшаўскае паўстанне і якія пры акрэсленых абставінах мелі шансы на перамогу, яўрэйскае ўзброенае выступленне было асуджана на правал. Аднак сэнс паўстання ў гета заключаўся ў дэманстрацыі мужнасці людзей, якія кінулі выклік смерці.
Дарэчы, спробы ўзброенага выступу супраць нацыстаў рыхтаваліся і ў гета, размешчаных на тэрыторыі Заходняй Беларусі. Напрыклад, лідары моладзевых сіянісцкіх падпольных арганізацый Віленскага гета ў 1942 годзе звярнуліся да яўрэяў з заклікам, у якім былі словы: «Гітлер плануе знішчыць усіх еўрапейскіх яўрэяў. Мы не быдла, якое вядуць на бойню. Трэба змагацца. Лепей загінуць у баі». Тое ж самае адбывалася і ў Беластоцкім гета. І калі ў Вільні ўзброенага выступу так і не адбылося, то ў Беластоку ў лютым 1943 года яўрэі ажыццявілі напад на аддзелы СС. Некаторым паўстанцам удалося прабіцца ў лясы і далучыцца да польскіх партызан. Узброеныя выступленні яўрэяў адбываліся таксама ў гета ў Брэсце, Браславе, Нясвіжы і Кобрыне.
                     Яўрэйская паліцыя ў гета

                     Яўрэйская паліцыя ў гета

Што ж тычыцца Варшаўскага гета, то галоўную ролю ў падрыхтоўцы паўстання там адыграў «Яўрэйскі вайсковы саюз» (ЯВС). Варта падкрэсліць, што рыхтаваліся да паўстання і пракамуністычныя падпольныя групы, але ў 1942 годзе большасць з іх былі ліквідаваныя гестапа. У сваю чаргу, ЯВС перад пачаткам паўстання ў красавіку 1943 года меў на тэрыторыі гета каля пяцісот падрыхтаваных і ўзброеных байцоў. Армія Краёва накіравала ў гета 4 ручныя кулямёты, 15 аўтаматаў, 50 пісталетаў, 300 гранат. Акрамя гэтага, жыхары гета куплялі зброю ў варшавян. На тэрыторыі гета дзейнічала і іншая падпольная структура — «Яўрэйская баявая арганізацыя» (ЯБА), у складзе якой было таксама каля 500 сяброў. ЯВС перадало ЯБА частку зброі і амуніцыі. Тэрыторыя гета была падзеленая на дзве баявыя акругі.

Бой за гонар народа

19 красавіка 1943 года нямецкія часткі пры падтрымцы бронетэхнікі, а таксама дапаможных украінскіх і латышскіх падраздзяленняў накіраваліся ў Варшаўскае гета. На гэты дзень была прызначана канчатковая ліквідацыя гета і вываз яго насельніцтва ў лагеры смерці. Але як толькі першыя часткі СС увайшлі на тэрыторыю яўрэйскага раёна, на іх пасыпаўся град куль. Вось як тыя падзеі апісваў брыгадэфюрэр СС Юрген Штроп: «З усіх вокнаў і падвалаў стралялі так моцна, што цяжка было падняць галаву, каб заўважыць, адкуль вядзецца стральба. Узарваўся бранявік. Гранаты і бутэлькі з запальнай сумессю затрымлівалі рух. У некаторых месцах мы былі вымушаны ўжываць зянітную гармату. […] Сярод паўстанцаў былі не толькі мужчыны, але і жанчыны».
                               Афіцеры СС у гета

                               Афіцеры СС у гета

Хутка на адным з дамоў на вуліцы Мураноўскай былі вывешаныя бела-блакітны і бела-чырвоны сцягі. Яўрэйскіх паўстанцаў падтрымалі байцы Арміі Краёвай пад камандаваннем маёра Хенрыка Іваньскага. Але што маглі зрабіць слаба ўзброеныя жыхары гета супраць рэгулярнага войска…

                         Калабарацыяністы забіваюць яўрэяў у Варшаўскім гета

                         Калабарацыяністы забіваюць яўрэяў у Варшаўскім гета

8 мая 1943 года немцы захапілі штаб-кватэру ЯБА. У ноч з 13 на 14 мая ў небе над Варшавай паказаліся савецкія бамбардзіроўшчыкі, якія скінулі бомбы на казармы войск СС. Падчас бамбардзіроўкі частка паўстанцаў прарвалася з гета. 16 мая нацысты афіцыйна абвясцілі аб заканчэнні акцыі па знішчэнні Варшаўскага гета. Аднак малыя атрады паўстанцаў змагаліся ў развалінах да ліпеня. Усяго ў баявых дзеяннях загінулі каля тысячы абаронцаў гета. Яшчэ 5 тысяч згарэлі ў агні. Немцы, паводле розных падлікаў, страцілі некалькі дзясяткаў забітымі і параненымі.

                                 Паўстанец у руінах

                                 Паўстанец у руінах

Адзін з удзельнікаў паўстання Арыя Вільнэр пісаў: «Мы не збіраемся ратаваць сябе. З нас ніхто не выжыве. Мы хочам уратаваць гонар народа». Да гэтага цяжка нешта дадаць. Памяць пра тыя падзеі павінна жыць у стагоддзях.
                     Дом у Варшаве на тэрыторыі гета

                                              Дом у Варшаве на тэрыторыі гета

Крыніца

***

Ранейшы варыянт гэтага артыкула (2017 г.) чытайце тут

Апублiкавана 22.04.2021  19:25

І. Мельнікаў пра яўрэяў Ішкалдзі / Dr. Melnikau on Jews of Ishkaldz

(перевод на русский см. внизу)

Ігар Мельнікаў

Трагедыя Леі з Ішкалдзі

ПОВЯЗЬ ЧАСОЎ 13-12-2017 (cайт газеты «Новы час»)

Падчас Другой сусветнай вайны шмат каму з жыхароў Беларусі давялося рабіць цяжкі выбар: ратаваць габрэяў і выракаць сваіх блізкіх на небяспеку знішчэння нацыстамі ці маўкліва назіраць за тым, як нацысты і іх памагатыя забіваюць учорашніх суседзяў. Гэта гісторыя адбылася ў 1942 годзе ў заходнебеларускай Ішкалдзі.

Паліцаі / Полицаи

За польскім часам

Да вайны мястэчка Ішкалдзь было заможным і прыгожым. Уваходзіла яно ў склад Паланечкаўскай гміны (Баранавіцкі павет Навагрудскага ваяводства) Другой Рэчы Паспалітай. У пачатку 1930-х гадоў польскія ўлады распарадзіліся пракласці тут брукаванку. Звязана гэта было яшчэ і з тым, што ў Ішкалдзі знаходзіўся вялікі кірмаш. Дарэчы, рынкавая плошча засталася тут і сёння, хаця яна ўжо зусім не нагадвае былы рэгіянальны гандлёвы цэнтр.

Усё змянілася з пачаткам Другой сусветнай вайны. У выніку «вызвольнага паходу Чырвонай Арміі ў Заходнюю Беларусь» Ішкалдзь апынулася ў складзе БССР.

Рынкавая плошча ў Ішкалдзі / Рыночная площадь в Ишколди

«Я памятаю 17 верасня 1939 года. Мы тады ў школу пайшлі. Настаўніца (памятаю, прозвішча яе — Сікорская) пачула гук самалёта і загадала нам усім хавацца. Думала, што гэта немцы ляцяць Баранавічы бамбіць, а гэта савецкі самалёт на Захад праляцеў. Чырвонаармейцы з’явіліся хутка. Усё спявалі пра тое, як добра жывецца ў СССР. Бачаць, а людзі з касцёлу ідуць — добра апранутыя, у ботах «факстротах». Дык кажуць, тут усе паны. А якія мы паны? Такія ж сяляне, як і гэтыя з БССР, проста працаваць умелі і гаспадарамі былі. Арыштоўваць палякаў сталі, хто пры той уладзе нейкія пасады меў. Але і сялян чаплялі, у кулакі запісвалі», — распавядае жыхарка Ішкалдзі Ганна Жырко.

Хутка вайна зноў завітала ў мястэчка — і чарговыя трагедыі абрынуліся на галаву мясцовых жыхароў.

Паліцаі / Полицаи

Расстрэл

«У 1942 годзе сюды на конях прыехалі паліцэйскія ў суправаджэнні нямецкага афіцэра. Нас паклікалі, а мы ж малыя былі тады. Далі нам гэтых коней, каб мы іх па хлявах развялі. Сагналі ўсіх мясцовых на рынкавую плошчу і загадалі: «Калі знойдзем нешта ваеннае, нават вопратку, не кажучы пра зброю, расстраляем. Усё прыносьце і здавайце». І тут жа пайшлі за габрэямі. У нас тут няшмат габрэяў да вайны жыло. Дзве сям’і. Яны краму трымалі. Добрыя людзі былі. Там была дзяўчына Лея. Маладая, гадоў за дваццаць. Калі яе маці зразумела, навошта прыехалі паліцаі, пачала прасіць мясцовых жыхароў, каб схавалі дачку. Але тыя баяліся: немцы ж тады ўсіх расстраляюць. І вось бачым, вядуць іх, а мужчына, адзін з іх, на сябе маток калючага дроту нясе. Габрэі тады думалі, што іх павязуць у вёску Вольна, бо там быў пастарунак паліцыі», — узгадвае жыхар Ішкалдзі Жыгімонт Абрамовіч.

Жыгімонт Абрамовіч паказвае месца расстрэлу габрэяў / Жигимонт Абрамович показывает место расстрела евреев

Паліцаі знайшлі двух мясцовых жыхароў, загадалі ім узяць рыдлёўкі і павялі на ўскраіну Ішкалдзі, каб тыя капалі магілы для ахвяр. Адзін з паліцаяў быў мясцовы, з суседняй вёскі. Ён і канваяваў небаракаў да месца кары.

Па гэтай дарозе вялі на расстрэл габрэяў / По этой дороге вели на расстрел евреев

Калона дайшла да ўскрайку Ішкалдзі, і за старымі могілкамі канвойныя і іх ахвяры павярнулі налева. Каты загадалі ахвярам распранацца. Габрэі пачалі плакаць, крычаць.

«Да нас людзі ў хату беглі, каб паглядзець, куды габрэяў гоняць, бо паліцаі казалі, што на Паланечку. Сярод ахвяр былі Хана, яе дачка Лея, добрая такая дзяўчына была, чорненькая, Вура, яе бацька, а таксама Ента, Ласка і Мірка — іх сваякі. У Енты было два сыны, Файбель і Евель. Высокія хлопцы, моцныя, яны яшчэ да вайны кудысьці паехалі. Магчыма, у ЗША», — расказвае Ганна Жырко.

Брукаванка ў Ішкалдзі / Мощёная камнем дорога в Ишколди

«Мы, дзеці, чалавек дванаццаць, пабеглі паглядзець, куды ж гэтых няшчасных павялі. Адзін «паліцман» усё на нас крычаў: куды вы, і вас пастраляюць. Тым часам габрэяў завялі за вёску, загадалі залезці ў магілу, а паліцаі насупраць сталі. Наперадзе стаў нямецкі афіцэр і нешта зачытаў, а потым загадаў страляць. Паліцэйскія з аўтаматаў расстралялі людзей. Пасля гэтага ахвяры яшчэ варушыліся, але афіцэр загадаў закапаць магілу. Мясцовыя жыхары, што прыйшлі з рыдлёўкамі, адмовіліся: казалі, людзі ж яшчэ жывыя. А паліцай ім: «Жадаеце побач ляжаць, зараз мы і вас тут пакладзем». Кроў там паўсюль была, зямлёй цяжка было прыкрыць. Што тычыцца паліцаяў, то там розныя былі. Некаторых немцы мабілізавалі сілай, а шмат хто сам ішоў. Вунь там хата раскіданая, дык ён сам пайшоў. «Паліцманы» па навакольных вёсках часта ездзілі, партызан шукалі. Але ж у нас, акрамя партызан і паліцаяў, яшчэ трэцяя сіла была — «куфэрнікі». Прыходзілі ўначы, ламіліся ў хаты: «Мы партызаны, адчыняй». І забіралі ўсё. Бацька, нябожчык, як з касцёла прыходзіў, то здымаў касцюм, боты-факстроты і трымаў побач з вакном. Як хто грукаў у хату ноччу, адразу выкідаў усё на вуліцу, каб не забралі», — успамінае Жыгімонт Абрамовіч.

Партызан / Партизан

«Яму габрэям капаў Зуй і яшчэ адзін мясцовы жыхар. Паліцаі іх пагналі туды. Дык Зуй, калі зразумеў, навошта капае роў, страціў прытомнасць», — кажа Ганна Жырко. Дарэчы, брат жанчыны таксама служыў у паліцыі, ці службе «Самааховы», як яе называлі немцы. З-за гэтага сям’я хлопца вельмі баялася, што савецкія партызаны іх спаляць разам з хатай. «Маці хадзіла, прасіла немцаў, каб Янэка нашага не прызначалі на антыпартызанскія акцыі, каб ён проста быў у пастарунку ў Вольне. І немцы пайшлі ёй насустрач. Брат нават партызанам дапамагаў, аддаваў ім патроны, што немцы давалі. Але калі Саветы прыйшлі, то яму тую службу ўзгадалі. Далі 10 гадоў за супрацу з ворагам, і сядзеў брат у Комі ССР, а калі вызваліўся, то з’ехаў у Польшчу і там памёр. Дарэчы, у Ішкалдзі быў адзін, што пайшоў добраахвотна ў паліцыю. Звалі яго Альфрэд Лашчэўскі. Ён у канцы вайны збег з немцамі на Захад. Пасля вайны ў Ішкалдзь прыязджалі нейкія габрэі. Здаецца, з ЗША. Я ім паказвала гэтую магілу. Можа, гэта былі сваякі тых хлопцаў, што з’ехалі за мяжу», — расказвае Ганна Жырко.

Ахвяры антыпартызанскай акцыі / Жертвы антипартизанской акции

Злачынствы і пакаранне

У кнізе «Памяць. Баранавіцкі раён» змешчаны спіс ахвяр нацысцкіх акупантаў. Узгадваюцца там і габрэйскія сем’і з Ішкалдзі: Лея Гулько(віч), нарадзілася ў 1919 годзе; Вера (Вура) Гульковіч, нарадзіўся ў 1887 годзе; Хана Гульковіч, нарадзілася ў 1893 годзе; Ента Жук (1885); Ласка Жук (1914); Мірка Жук (1917). Менавіта гэтыя людзі былі расстраляныя ў 1942 годзе мясцовымі паліцэйскімі пад камандаваннем нямецкага афіцэра. На месцы, дзе знайшлі свой апошні прытулак жыхары Ішкалдзі, сёння няма ні помніку, ні мемарыяльнага знака.

Антыпартызанскі плакат / Антипартизанский плакат

Цяжка сказаць, ці былі пакараныя непасрэдныя выканаўцы гэтага злачынства. У снежні 1967 года ў Мінску ў Клубе імя Дзяржынскага адбыўся судовы працэс над чарговай групай памагатых нацыстаў, якія прымалі ўдзел у злачынствах супраць мясцовага насельніцтва Беларусі ў гады Другой сусветнай вайны. На лаве падсудных тады аказалася больш за 10 калабарантаў, якія выконвалі розныя абавязкі ў Шталагу №337 у Баранавічах.

Невядомая габрэйская дзяўчына з Баранавічаў, 1930-я гады / Неизвестная еврейская девушка из Барановичей, 1930-е гг.

Частка гэтых людзей служыла ў паліцыі ў Баранавіцкай акрузе. Магчыма, нехта з іх «адзначыўся» і ў Ішкалдзі. Не выключана, што вінаватыя ў расстрэле дзвюх габрэйскіх сем’яў у Ішкалдзі праходзілі па следчай справе № 35075, якую вяло Упраўлення МДБ БССР у адносінах да былых жаўнераў 57-га ўкраінскага шума-батальёна. Знаходзячыся на тэрыторыі Беларусі ў мястэчку Гарадзішча, камандаванне гэтай часткі набірала ў свае шэрагі рэкрутаў з мясцовага насельніцтва. Нехта з гэтых людзей удзельнічаў у засадах на партызан, іншыя арыштоўвалі і канваявалі мясцовае насельніцтва.

Паліцаі / Полицаи

У выніку большасць з былых паліцаяў атрымала па 10 гадоў папраўча-працоўных лагераў. У пасляваенны перыяд органы КДБ Брэсцкай вобласці пакаралі больш за 700 асоб, якія падчас нацысцкай акупацыі Беларусі са зброяй у руках супрацоўнічалі з нацыстамі на тэрыторыі Брэстчыны.

Што ж тычыцца трагедыі яўрэйскіх сямей, забітых у Ішкалдзі ў 1942 годзе, то спадзяюся, што на месцы іх гібелі будзе ўсталяваны памятны знак, а гэтая гісторыя дапоўніць жудасны летапіс Халакосту, які нацысты ажыццяўлялі на беларускай зямлі ў гады Другой сусветнай.

Фота з асабістага архіва Ігара Мельнікава / Фото из личного архива Игоря Мельникова

***

Перевод с белорусского (от belisrael.info; при перепечатке просьба ссылаться на сайт):

Игорь Мельников

Трагедия Леи из Ишколди

Во время Второй мировой войны многим жителям Беларуси довелось делать трудный выбор: спасать евреев и обрекать своих близких на опасность уничтожения нацистами, или молча наблюдать за тем, как нацисты и их приспешники убивают вчерашних соседей. Эта история случилась в 1942 году в западнобелорусской Ишколди.

Под Польшей

До войны местечко Ишколдь было зажиточным и красивым. Входило оно в состав Полонечковской гмины (Барановичский уезд Новогрудского воеводства) Второй Речи Посполитой. В начале 1930-х гг. польские власти распорядились замостить дорогу камнем. Связано это было еще и с тем, что в Ишколди проводилась большая ярмарка. Кстати, рыночная площадь осталась здесь поныне, хотя она уже совсем не напоминает о бывшем региональном торговом центре.

Всё изменилось с началом Второй мировой войны. В результате «освободительного похода Красной Армии в Западную Беларусь» Ишколдь оказалась в составе БССР.

«Я помню 17 сентября 1939 года. Мы тогда в школу пошли. Учительница (помню, фамилия ее – Сикорская) услышала звук самолета и приказала нам всем прятаться. Думала, что это немцы летят Барановичи бомбить, а это советский самолет на Запад пролетел. Красноармейцы появились скоро. Всё пели о том, как хорошо живётся в СССР. Видят, а люди из костела идут – хорошо одетые, в сапогах-«фокстротах». И говорят, что все здесь «паны». А какие мы паны? Такие же крестьяне, как и те из БССР, просто работать умели и хозяевами были. Арестовывать поляков стали, кто при той власти какие-то должности имел. Но и крестьян донимали, в кулаки записывали», – рассказывает жительница Ишколди Анна Жирко.

Вскоре война снова заглянула в местечко – и очередные трагедии обрушились на головы местных жителей.

Расстрел

«В 1942 году сюда на конях приехали полицейские в сопровождении немецкого офицера. Нас позвали, а мы же маленькие были тогда. Дали нам этих коней, чтобы мы их по хлевам развели. Согнали всех местных на рыночную площадь и приказали: «Если найдем что-нибудь военное, даже одежду, расстреляем. Всё приносите и сдавайте». И тут же пошли за евреями. У нас тут немного евреев до войны жило. Две семьи. Они держали лавку. Хорошие люди были. Там была девушка Лея. Молодая, лет за двадцать. Когда ее мать поняла, зачем приехали полицаи, стала просить местных жителей, чтобы спрятали дочь. Но те боялись: немцы же тогда всех расстреляют. И вот видим, ведут их, а мужчина, один из них, на себе моток колючей проволоки несет. Евреи тогда думали, что их повезут в деревню Вольно, ведь там был полицейский участок», – вспоминает житель Ишколди Жигимонт Абрамович.

Полицаи нашли двух местных жителей, приказали им взять лопаты и повели на окраину Ишколди, чтобы те копали могилы для жертв. Один из полицаев был местным, из соседней деревни. Он и конвоировал бедолаг к месту казни.

Колонна дошла до окраины Ишколди, и за старым кладбищем конвоиры и их жертвы повернули налево. Палачи приказали жертвам раздеваться. Евреи начали плакать, кричать.

«К нам люди в хату бежали посмотреть куда евреев гонят, потому что полицаи говорили, что в Полонечку. Среди жертвы были Хана, ее дочка Лея, хорошая такая девушка была, черненькая, Вура, ее отец, а также Ента, Ласка и Мирка – их родственники. У Енты было двое сыновей, Файвель и Евель. Высокие парни, крепкие, они еще до войны куда-то уехали. Возможно, в США», – рассказывает Анна Жирко.

«Мы, дети, человек двенадцать, побежали посмотреть, куда же этих несчастных повели. Один «полицман» всё на нас кричал: куда вы, и вас постреляют. Тем временем евреев увели за деревню, приказали залезть в могилу, а полицаи напротив стояли. Впереди стоял немецкий офицер и что-то зачитал, а потом приказал стрелять. Полицейские из автоматов расстреляли людей. После этого жертвы еще шевелились, но офицер приказал закопать могилу. Местные жители, которые пришли с лопатами, отказались: говорили, люди еще живые. А полицай им: «Желаете рядом лежать? Сейчас мы и вас здесь положим». Кровь там повсюду была, землей трудно было прикрыть. Что касается полицаев, то там разные были. Некоторых немцы мобилизовали насильно, а многие сами шли. Вон там хата разоренная, так он сам пошёл. «Полицманы» по соседним деревням часто ездили, партизан искали. Но у нас, кроме партизан и полицаев, еще третья сила была – «куферники» («барахольщики»). Приходили ночью, ломились в хаты: «Мы партизаны, открывай». И забирали всё. Отец, покойник, как из костела приходил, то снимал костюм, сапоги-«фокстроты» и держал у окна. Когда кто-нибудь стучался в дом ночью, то сразу выбрасывал всё на улицу, чтобы не забрали», – вспоминает Жигимонт Абрамович.

«Яму евреям копал Зуй и еще один местный житель. Полицаи их погнали туда, так Зуй, когда понял, зачем копает ров, потерял сознание», – говорит Анна Жирко. Кстати, брат женщины тоже служил в полиции, или службе «самообороны», как ее называли немцы. Из-за этого семья парня очень боялась, что советские партизаны их сожгут вместе с хатой. «Мать ходила, просила немцев, чтобы Янека нашего не назначали на антипартизанские акции, чтобы он просто был в участке в Вольно. И немцы пошли ей навстречу. Брат даже партизанам помогал, отдавал им патроны, что немцы выдавали. Но когда Советы пришли, то ему ту службу припомнили. Дали 10 лет за сотрудничество с врагом, и сидел брат в Коми ССР, а когда освободился, то уехал в Польшу и там умер. Кстати, в Ишколди был один, который пошел добровольно в полицию. Звали его Альфред Лащевский. Он в конце войны убежал с немцами на Запад. После войны в Ишколдь приезжали какие-то евреи. Кажется, из США. Я им показывала эту могилу. Может, это были родственники тех парней, что уехали за границу», – рассказывает Анна Жирко.

Преступления и наказание

В книге «Памяць. Баранавіцкі раён» помещен список жертв нацистских оккупантов. Упоминаются там и еврейские семьи из Ишколди: Лея Гулько(вич), родилась в 1919 г.; Вера (Вура) Гулькович, р. в 1887 г.; Хана Гулькович, р. в 1893 г.; Ента Жук (1885), Ласка Жук (1914), Мирка Жук (1917). Именно эти люди были расстреляны в 1942 году местными полицейскими под командованием немецкого офицера. На месте, где нашли свой последний приют жители Ишколди, сегодня нет ни памятника, ни мемориального знака.

Трудно сказать, были ли наказаны непосредственные исполнители этого преступления. В декабре 1967 года в Минске в клубе им. Дзержинского состоялся судебный процесс над очередной группой приспешников нацистов, которые участвовали в преступлениях против местного населения Беларуси в годы Второй мировой войны. На скамье подсудимых тогда оказалось более 10 коллаборантов, которые исполняли разные обязанности в шталаге № 337 в Барановичах.

Часть этих людей служила в полиции в Барановичском округе. Возможно, кто-то из них «отличился» и в Ишколди. Не исключено, что виновные в расстреле двух еврейских семей проходили по следственному делу № 35075, которое вело управление МГБ БССР в отношении бывших бойцов 57-го украинского батальона шума (вспомогательной полиции). Находясь на территории Беларуси в местечке Городище, командование этой части набирало в ряды батальона рекрутов из местного населения. Кто-то из этих людей участвовал в засадах на партизан, другие арестовывали и конвоировали местное население.

В результате большинство бывших полицаев получило по 10 лет исправительно-трудовых лагерей. В послевоенный период органы КГБ Брестской области наказали более 700 человек, которые во время нацистской оккупации Беларуси с оружием в руках сотрудничали с нацистами на территории Брестчины.

Что же касается трагедии еврейских семей, убитых в Ишколди в 1942 году, то надеюсь, что на месте их гибели будет установлен памятный знак, а эта история дополнит жуткую летопись Холокоста, который нацисты устроили на белорусской земле в годы Второй мировой.

Опубликовано 13.12.2017  20:09

І. Мельнікаў. Яны не захацелі быць паслухмянымі рабамі

Повязь часоу 20-04-2017 Ігар Мельнікаў

Паўстанне ў Варшаўскім гета было адным з найбольш моцных узброеных выступаў грамадзян супраць нацыстаў. Даведзеныя да адчаю людзі замест таго, каб паслухмяна ісці на бойню, выбралі загінуць як салдаты са зброяй у руках.

У красавіку спаўняецца 74 гады Паўстанню. Гэта падзея амаль не даследавалася ў айчыннай гістарыяграфіі, а наша грамадства, мабыць, упершыню даведалася пра тую трагедыю толькі паглядзеўшы выдатны галівудскі фільм Рамана Паланскага «Піяніст». А між тым, гэта тэма патрабуе больш глыбокага даследавання і асэнсавання.

Габрэйскі раён

Да пачатку Другой сусветнай вайны габрэйскае насельніцтва Варшавы складала, па розных падліках, каля 400 тысяч чалавек, прычым большая частка, каля 300 тысяч, жыла ў так званым габрэйскім квартале. У тым жа раёне Варшавы жылі і каля 80 тысяч палякаў. Прадстаўнікі габрэйскай інтэлігенцыі жылі ў іншых раёнах польскай сталіцы. Неўзабаве пасля акупацыі Польшчы па загаду губернатара Ханса Франка палякі, якія пражывалі на тэрыторыі будучага гета, былі адселеныя, а іх месца занялі габрэі з іншых раёнаў Варшавы.

У студзені 1940 года пачалося будаўніцтва муроў, якія аддзялялі гета ад горада. Мяжа габрэйскага квартала праходзіла па вуліцах Велькай, Багно, Плац Гжыбоўскі, Зімна, Плац Банковы, Огруд Красіньскіх, Конвікторска, Стаўкі і г.д. Больш за 400 тысяч чалавек аказаліся адрэзанымі ад знешняга свету. Тэрыторыя гета была падзеленая на тры часткі: першая — рамесная, у другой знаходзілася вялікая фабрыка, што вырабляла шчоткі і пэндзлі, а ў трэцяй знаходзіліся прамысловыя прадпрыемствы і адміністрацыя.

У гета быў створаны «Юдэнрат» (Габрэйскі савет), які складаўся з 24 сябраў, прызначаных нацысцкімі ўладамі з ліку багатых і вядомых варшаўскіх габрэяў. Сядзіба гэтай арганізацыі знаходзілася на вуліцы Гжыбоўскай 26/28, там, дзе да вайны была Управа габрэйскай гміны. У функцыі «Юдэнрата» ўваходзіла камплектаванне «працоўных батальёнаў» і арганізацыя адпраўкі габрэяў у Трэблінку — бліжэйшы да Варшавы лагер масавага знішчэння. Была яшчэ адна рэч, якую сябры «Юдэнрата» рабілі ўжо выключна па ўласнай ініцыятыве: гета літаральна кішэла правакатарамі, ад якіх гестапа атрымлівала інфармацыю аб узнікненні падпольных арганізацый, закупцы зброі і месцах яе захоўвання, аб таемных месцах выхаду з гета ў горад.

                                     Варшаўскае гета

Германская ваенная прамысловасць, што набірала ўсё большы размах, вельмі хутка адчула недахоп у кваліфікаванай рабочай сіле. У той жа час, згодна з рапартамі гестапа, «40 працэнтаў з паўмільёна габрэяў, што знаходзіліся ў гета, — былі рамеснікамі высокай кваліфікацыі». Гаворка ішла пра краўцоў, цесляроў і г.д. Немцы выкарыстоўвалі гэтую бясплатную працоўную сілу.

Гета было перанаселенае. На адзін квадратны кіламетр прыходзілася каля 150 тысяч жыхароў. З пачатку існавання гета і да лета 1942 года ад голаду і хвароб там памерлі каля 100 тысяч чалавек. У кастрычніку 1941 года Ханс Франк выдаў загад расстрэльваць на месцы кожнага габрэя, які трапіць у рукі нямецкіх уладаў па-за межамі гета. А таксама кожнага паляка, які будзе ратаваць ці хаваць габрэя.

                    Аб’ява акупацыйных уладаў для жыхароў гета

Неўзабаве рэйхсфюрэр Гімлер аддаў загад «ачысціць Варшаўскае гета». Першая дэпартацыя ў Трэблінку адбылася ў ліпені 1942 года. Каб падмануць габрэяў, нацысты развешвалі на тэрыторыі гета ўлёткі, у якіх інфармавалі, што вываз людзей ажыццяўляецца дзеля таго, каб палепшыць іх жыллёвы стан. Спачатку вывозілі старых і дзяцей, а потым узяліся і за іншых. Да сакавіка 1943 года ў гета засталося каля 55 тысяч чалавек.

Падрыхтоўка да паўстання

Жыхары гета хутка зразумелі, што нацысты адпраўляюць габрэйскае насельніцтва на смерць, таму сярод прадстаўнікоў розных падпольных арганізацый, якія дзейнічалі на тэрыторыі гета, стаў выспяваць план узброенага выступу супраць нацыстаў. Большасць сучасных еўрапейскіх гісторыкаў падкрэслівае, што, у адрозненні ад палякаў, якія ўзнялі ў 1944 годзе Варшаўскае паўстанне і якія пры акрэсленых абставінах мелі шансы на перамогу, габрэйскае ўзброенае выступленне было асуджана на правал. Аднак сэнс паўстання ў гета заключаўся ў дэманстрацыі мужнасці людзей, якія кінулі выклік смерці.

Дарэчы, спробы ўзброенага выступу супраць нацыстаў рыхтаваліся і ў гета, размешчаных на тэрыторыі Заходняй Беларусі. Напрыклад, лідары моладзевых сіянісцкіх падпольных арганізацый Віленскага гета ў 1942 годзе звярнуліся да габрэяў з заклікам, у якім былі словы: «Гітлер плануе знішчыць усіх еўрапейскіх габрэяў. Мы не быдла, якое вядуць на бойню. Трэба змагацца. Лепей загінуць у баі». Тое ж самае адбывалася і ўБеластоцкім гета. І калі ў Вільні ўзброенага выступу так і не адбылося, то ў Беластоку ў лютым 1943 года габрэі ажыццявілі напад на аддзелы СС. Некаторым паўстанцам удалося прабіцца ў лясы і далучыцца да польскіх партызан. Узброеныя выступленні габрэяў адбываліся таксама ў гета ў Брэсце, Браславе, Нясвіжы іКобрыне.

                     Габрэйская паліцыя ў гета

Што ж тычыцца Варшаўскага гета, то галоўную ролю ў падрыхтоўцы паўстання там адыграў «Габрэйскі вайсковы саюз» (ГВС). Варта падкрэсліць, што рыхтаваліся да паўстання і пракамуністычныя падпольныя групы, але ў 1942 годзе большасць з іх была ліквідавана гестапа. У сваю чаргу, ГВС перад пачаткам паўстання ў красавіку 1943 года меў на тэрыторыі гета каля пяцісот падрыхтаваных і ўзброеных байцоў. Армія Краёванакіравала ў гета 4 ручныя кулямёты, 15 аўтаматаў, 50 пісталетаў, 300 гранат. Акрамя гэтага, жыхары гета куплялі зброю ў варшавян. На тэрыторыі гета дзейнічала і іншая падпольная структура — «Габрэйская баявая арганізацыя» (ГБА), у складзе якой было таксама каля 500 сяброў. ГВС перадало ГБА частку зброі і амуніцыі. Тэрыторыя гета была падзелена на дзве баявыя акругі.

Бой за гонар народа

19 красавіка 1943 года нямецкія часткі пры падтрымцы бронетэхнікі, а таксама дапаможных украінскіх і латышскіх падраздзяленняў накіраваліся ў Варшаўскае гета. На гэты дзень была прызначана канчатковая ліквідацыя гета і вываз яго насельніцтва ў лагеры смерці. Але як толькі першыя часткі СС увайшлі на тэрыторыю габрэйскага раёна, на іх пасыпаўся град куль. Вось як тыя падзеі апісваў брыгадэфюрэр СС Юрген Штроп: «З усіх вокнаў і падвалаў стралялі так моцна, што цяжка было падняць галаву, каб заўважыць, адкуль вядзецца стральба. Узарваўся бранявік. Гранаты і бутэлькі з запальнай сумессю затрымлівалі рух. У некаторых месцах мы былі вымушаны ўжываць зянітную гармату. […] Сярод паўстанцаў былі не толькі мужчыны, але і жанчыны».

   Афіцеры СС ў гета

Хутка на адным з дамоў на вуліцы Мураноўскай былі вывешаны бела-блакітны і бела-чырвоны сцягі. Габрэйскіх паўстанцаў падтрымалі байцы Арміі Краёвай пад камандаваннем маёра Хенрыка Іваньскага. Але што маглі зрабіць слаба ўзброеныя жыхары гета супраць рэгулярнага войска…

Калабарацыяністы забіваюць яўрэяў у Варшаўскім гета

8 мая 1943 года немцы захапілі штаб-кватэру ГБА. У ноч з 13 на 14 мая ў небе над Варшавай паказаліся савецкія бамбардзіроўшчыкі, якія скінулі бомбы на казармы войск СС. Падчас бамбардзіроўкі частка паўстанцаў прарвалася з гета. 16 мая нацысты афіцыйна абвясцілі аб заканчэнні акцыі па знішчэнню Варшаўскага гета. Аднак малыя атрады паўстанцаў змагаліся ў развалінах да ліпеня. Усяго ў баявых дзеяннях загінула каля тысячы абаронцаў гета. Яшчэ 5 тысяч згарэлі ў агні. Немцы, па розных падліках, страцілі некалькі дзясяткаў забітымі і параненымі.

                                 Паўстанец у руінах

Адзін з удзельнікаў паўстання Арыя Вільнэр пісаў: «Мы не збіраемся ратаваць сябе. З нас ніхто не выжыве. Мы хочам уратаваць гонар народа». Да гэтага цяжка нешта дадаць. Памяць пра тыя падзеі павінна жыць у стагоддзях.

                     Дом у Варшаве на тэрыторыі гета

Арыгiнал

Апублiкавана 20.04.2017  21:17