В. Герасимчик. Самуил Агурский – портной, комиссар, историк

Перевод на русский под оригиналом на белорусском.

Самуіл Агурскі — кравец, камісар, гісторык

Самуіл Хаімавіч Агурскі — вельмі супярэчлівая асоба ў айчыннай гісторыі. Яго жыццё — сведчанне рэалізацыі імкнення дасягнуць вышынь сацыяльнай лесвіцы. І яскравы прыклад падзення з гэтых вяршынь.

Кравец з беднай сям’і

Самуіл нарадзіўся 29 красавіка 1884 года ў Гродна ў беднай яўрэйскай сям’і былога салдата царскай арміі, які 25 гадоў праслужыў у войску, а па вяртанні да канца жыцця працаваў чорнарабочым на тытунёвай фабрыцы Шарашэўскага ў Гродне. Самуіл з 12 гадоў пачаў зарабляць на ўласны кавалак хлеба цяжкай працай. Спачатку ў вяровачнай майстэрні, дзе па 15–16 гадзін на суткі круціў кола, за што атрымоўваў па 50 капеек за дзень працы. Затым ваданосам на саляным заводзе, чорнарабочым на скураным заводзе і падмайстрам маляра. У 18 гадоў Самуіл уладкаваўся на швейную фабрыку краўцом, дзе далучыўся да яўрэйскага сацыял-дэмакратычнага саюза і стаў сябрам Бунду.

У 1902 годзе яго апанавалі ідэі рэвалюцыйнай барацьбы. Самуіл прыняў актыўны ўдзел у некалькіх выступленнях у Гродне ды суседняй Сувалкаўскай губерні. Гэта не магло не прыцягнуць увагу царскай паліцыі. Агурскі вымушаны быў адправіцца ў эміграцыю: спачатку ў Англію, а на наступны — 1906 — год ён перабраўся ў ЗША, дзе працаваў краўцом.

На эміграцыі

Агурскі жыў у асноўным у Чыкага. У вольны ад працы час пісаў артыкулы для яўрэйскіх сацыялістычных газет. Тут жа пазнаёміўся з лідарамі арганізацыі «Індустрыяльныя працоўныя свету» амерыканцамі Уільямам Хейвудам (пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі эміграваў у СССР і быў пахаваны ў крамлёўскай сцяне) і кіраўніком сацыялістычнай партыі Юджынам Дэбсам. Разам з імі Самуіл удзельнічаў у анархісцкім і рэвалюцыйным руху, а ў 1915 годзе ў якасці садырэктара арганізаваў так званы «Чыкагскі працоўны інстытут» — першы рэвалюцыйны інстытут для навучання эмігрантаў-працоўных з Усходняй Еўропы.

Пасля Кастрычніцкага перавароту 1917 года многія навучэнцы інстытута занялі кіруючыя пасады ў маладой савецкай дзяржаве. Сярод іх у першых шэрагах быў сам Агурскі, невядомы карэспандэнт амерыканскіх яўрэйскіх газет, які пасля Лютаўскай рэвалюцыі, у маі 1917 года, вярнуўся на тэрыторыю былой Расійскай імперыі. А пасля захопу ўлады бальшавікамі ў лістападзе зрабіў даволі паспяховую кар’еру.

У імя рэвалюцыі

Калі пачалася Кастрычніцкая рэвалюцыя, Агурскі ўступіў у шэрагі Чырвонай гвардыі, так ні разу і не прыняўшы ўдзел у баявых дзеяннях, але галоўнае — прысутнічаў на пасяджэнні Петраградскага савета 8 лістапада.

У снежні 1917 года ён атрымаў прапанову выдаваць у Петраградзе яўрэйскую савецкую газету для прапаганды ідэй бальшавізму ў асяродку працоўных. Ленін не шкадаваў на гэта сродкаў.

Пазней сам Агурскі адзначаў: «Мы прынялі прапанову, неадкладна прыступілі да працы і хацелі ажыццявіць гэты план. Але гэта была адна з цяжэйшых задач. Праўда, грошай было дастаткова — у першы раз у гісторыі яўрэйскага сацыялістычнага руху грошы не адыгрывалі ролі пры стварэнні газеты».

Але праблемай з’яўлялася тое, што большасць яўрэйскай інтэлігенцыі не жадала падтрымліваць бальшавікоў, і сабе ў памагатыя Агурскі знайшоў толькі двух былых палітычных эмігрантаў — А. Кантара, былога сакратара Лонданскага «Яўрэйскага працоўнага фонду», і вядомага лонданскага анархіста А. Шапіру.

У лютым 1918 года Агурскі разам са знакамітым амерыканскім рэвалюцыянерам, журналістам-сацыялістам Альбертам Рысам Вільямсам (1883–1962) арганізаваў І інтэрнацыянальны атрад Чырвонай Арміі, для якога змог прыцягнуць фінансавую дапамогу з ЗША. Адначасова ён уступіў у партыю бальшавікоў і пачаў працу ў Народным камісарыяце па справах нацыянальнасцей пад кіраўніцтвам Сталіна.

Агурскі шматразова сустракаўся з Леніным. Адна з такіх сустрэч у лютым 1918 года Агурскага і загадчыка амерыканскага саюза краўцоў Шлезінгера патрапіла нават на старонкі газеты «Праўда».

Перацягнуць яўрэйскіх працоўных

Падчас грамадзянскай вайны галоўнай задачай Агурскага было перацягванне на бок бальшавікоў разнастайных яўрэйскіх арганізацый. 2 снежня 1918 года ён прыбыў у вызвалены ад «белых» Магілёў, дзе ўдзельнічаў у шэрагу дыскусій наконт стаўлення яўрэйскіх рабочых да «задач рэвалюцыі». У выніку, «у суботу, 7 снежня 1918 года, мы склікалі вялікі сход, на якім размаўлялі аб ролі яўрэйскіх працоўных у Кастрычніцкай рэвалюцыі. У той жа дзень адбыўся другі сход, на якім была арганізавана яўрэйская секцыя і было пастаноўлена заснаваць Яўрэйскі камісарыят».

Агурскі атрымаў новае прызначэнне — камісар па яўрэйскіх справах Віцебскай губерні, у якой выдаваў газету на ідыш «Дэр фрайер арбэтэр» (1918–1919). Ён суправаджаў у 1919 годзе Міхаіла Калініна ў яго паездцы па Беларусі на цягніку «Кастрычніцкая рэвалюцыя». Прызнаннем дзейнасці Агурскага стаў яго ўдзел у якасці дэлегата ў VIII з’ездзе партыі бальшавікоў.

Але асноўным у дзейнасці Агурскага заставалася задача перацягнуць на бок партыі шараговых яўрэйскіх працоўных і садзейнічаць выхаванню іх у рэчышчы афіцыйнай савецкай ідэалогіі. Для гэтага ён у чэрвені 1919 года разам са Сталіным падпісаў дэкрэт пра закрыццё Цэнтральнага бюро яўрэйскіх абшчын, вынікам чаго стала канфіскацыя маёмасці яўрэяў. У дадатак Агурскі актыўна выступіў супраць традыцыйнай рэлігіі яўрэяў — іудаізму і прапагандаваў замену старажытнаяўрэйскай мовы (іўрыта) больш маладой — ідышам.

Ва ўсходняй Беларусі разгарнуліся суды супраць равінаў і разнікаў, якія праводзіліся паралельна ў некалькіх гарадах. У друку асабліва асвятляўся так званы працэс па справе «Трэста разнікаў», які пачаўся ў Мінску 28 лютага 1925 года. Яго мэтаю была дыскрэдытацыя выкарыстання кашэрнай ежы. Разглядалася судовая справа аб забойстве мінскімі разнікамі свайго віцебскага калегі. На судовым працэсе сярод выступоўцаў быў і Самуіл Агурскі, які казаў: «На лаве падсудных сядзяць не шараговыя злачынцы, а прадстаўнікі тых, хто на працягу соцень гадоў у імя рэлігія смактаў кроў яўрэйскага народа». Як пазней высветлілася, ніякага забойства насамрэч не было. Справа была з самага пачатку сфальсіфікавана, аднак трое разнікаў атрымалі рэальныя тэрміны, а ў прэсе працягвалася прапагандысцкая кампанія.

У красавіку-маі 1921 года пэўны час Агурскі быў супрацоўнікам Народнага камісарыята працы ў якасці ўпаўнаважанага па аддзелу іміграцыі па арганізацыі кваліфікаваных групаў і асобных вытворчасцей.

У пачатку 1920-х гадоў Агурскі па даручэнні Леніна двойчы наведваў ЗША, удзельнічаў у стварэнні кампартыі ЗША, пад выглядам дапамогі галадаючым Паволжа збіраў сродкі ў падтрымку Савецкай Расіі. Але пасля смерці Леніна ў 1924 годзе, на пахаванні якога прысутнічаў і Агурскі, яго палітычнае ўзыходжанне завяршылася. Ён змяніў сферу ўласнай дзейнасці, перакваліфікаваўся ў гісторыка і перабраўся на сталае жыхарства ў БССР, дзе дасягнуў вышынь навуковай кар’еры.

З камісара ў гісторыкі

У 1924–1929 гадах Агурскі выконваў абавязкі загадчыка Гістпартам пры ЦК КП(б)Б, намесніка дырэктара Інстытута гісторыі партыі пры ЦК КП(б)Б, а з 1934 па 1938 гады Агурскі быў ужо дырэктарам інстытута гісторыі партыі пры КП КП(б)Б, адначасова будучы дырэктарам інстытута гісторыі АН БССР і дырэктарам Музея Рэвалюцыі БССР.

У першыя гады пасля вяртання ў Беларусь Агурскі рэдагаваў зборнікі матэрыялаў «1905 год в Белоруссии» (1926), «Октябрь в Белоруссии» (1927) і напісаў манаграфію «Еврейский рабочий в коммунистическом движении (1917–1921)». Адначасова для Агурскага становіцца непрымальнай тая канцэпцыя гісторыі БССР, якую выбудоўвалі ў рэспубліцы прадстаўнікі «буржуазных нацыяналістаў» з іх імкненнем да палітыкі беларусізацыі.

Калі для Агурскага сталі відавочнымі тыя змены ў нацыянальным пытанні, якія адбываліся ў СССР напярэдадні Вялікага пералому, ён адважыўся на першую крытыку ў дадзеным пытанні, што знайшло адлюстраванне ў яго працы ў 1928 годзе — «Очерки по истории революционного движения в Белоруссии (1863–1917)».

Стваральнікі яўрэйскай секцыі ў Магілёве Агурский і Мандельсбер

Адной з кропак уласнай крытыкі ён абраў паўстанне 1863–1864 гадоў і яго правадыра Кастуся Каліноўскага, такім чынам рыхтуючы наступ на прэзідэнта Акадэміі Навук Усевалада Ігнатоўскага (1881–1931).

Агурскі назваў паўстанне 1863 года «феадальна-рэакцыйным», а газету «Мужыцкая праўда» — дакументам «польскага нацыяналістычнага, пранікнутага рымска-ўніяцкім рэлігійным уплывам». На думку Агурскага, яе аўтарамі з’яўляліся В. Урублеўскі і Ф. Тамашэўскі. Каліноўскі ж быў названы «міфічным героем».

У 1929 годзе на форуме марксісцкіх навукоўцаў і ХІІ з’ездзе КП(б)Б ён выступіў з адкрытай крытыкай яшчэ на той час неапублікаванай кнігі Ігнатоўскага пра паўстанне 1863 года. Пазіцыя Агурскага атрымала падмацаванне з інстытута Леніна, куды звярнуўся сакратар ЦК Беларусі Гамарнік з прапановай даць заключэнне пра дзейнасць Агурскага: «Таварыш Агурскі вядзе правільную партыйную лінію па барацьбе з ідэалізацыяй дробнабуржуазных нацыяналістычных партый у поўнай адпаведнасці з партыйнымі дырэктывамі».

Напады Агурскага сталі першым крокам у далейшай справе, разгорнутай супраць Усевалада Ігнатоўскага, якога напрыканцы 1930 года знялі з кіраўніцтва Акадэміяй навук, абвінавацілі ва ўдзеле ў «Саюзе вызвалення Беларусі», а 22 студзеня 1931 года як «нацыянальнага адшчапенца» выключылі з партыі. 4 лютага 1931 года Ігнатоўскі застрэліўся.

Пазіцыя Агурскага ў дачыненні да паўстання 1863 года ў Беларусі і Літве стала афіцыйнай і была замацавана ў рэзалюцыі кастрычніцкага пленума ЦК КП(б)Б 1930 года ў раздзеле пра нацыянальнае пытанне.

Выбудаваная за кошт наступу на беларускіх «буржуазных нацыяналістаў», кар’ера Агурскага хутка развівалася. У 1934 годзе яго прызначылі на пасаду дырэктара Інстытута яўрэйскай пралетарскай культуры (закрыты ў 1935 годзе), і намесніка дырэктара Інстытута нацыянальных меншасцяў АН БССР. Агурскаму была нададзена ступень доктара гістарычных навук без абароны дысертацыі — на падставе друкаваных прац. У 1936 годзе пастановай Прэзідыума АН БССР Агурскі быў зацверджаны членам-карэспандэнтам аддзялення грамадскіх навук АН БССР.

* * *

Праз два гады, 4 сакавіка 1938 года, Агурскі быў арыштаваны па абвінавачанні ў прыналежнасці да яўрэйскай фашысцкай арганізацыі і шкодніцкай дзейнасці ў Акадэміі навук Беларусі. Па пастанове Асобага пасяджэння пры НКУС СССР ад 15 жніўня 1939 года па артыкулах 68 і 76 КК БССР ён быў сасланы ў Казахстан тэрмінам на 5 гадоў. Але ссылка зацягнулася надаўжэй.

Самуіл Агурскі памёр 19 жніўня 1947 года ў Паўладары ад кровазліцця ў мозг. 7 красавіка 1956 года ён быў рэабілітаваны Ваеннай калегіяй Вярхоўнага суда СССР.

***

Василь Герасимчик

 Самуил Агурский – портной, комиссар, историк

Самуил Хаимович Агурский – весьма противоречивая личность в отечественной истории. Его жизнь – свидетельство того, как реализуется стремление достичь высот социальной лестницы. И яркий пример падения с этих вершин.

Портной из бедной семьи

Самуил родился 29 апреля 1884 года в Гродно в бедной еврейской семье бывшего солдата царской армии, который отслужил 25 лет, а по возвращении из войска до конца жизни работал чернорабочим на табачной фабрике Шерешевского в Гродно. Самуил с 12 лет начал зарабатывать на собственный кусок хлеба тяжелой работой. Сначала в веревочной мастерской, где по 15-16 часов в сутки крутил колесо, за что получал по 50 копеек за день работы. Затем водоносом на соляном заводе, чернорабочим на кожевенном заводе и подмастерьем маляра. В 18 лет Самуил устроился на швейную фабрику портным, где присоединился к еврейскому социал-демократическому союзу, стал членом Бунда.

В 1902 г. его захватили идеи революционной борьбы. Самуил принял активное участие в нескольких выступлениях в Гродно и соседней Сувалкской губернии. Это не могло не привлечь внимание царской полиции. Агурский вынужден был отправиться в эмиграцию: сначала в Англию, а на следующий – 1906 – год он перебрался в США, где работал портным.

В эмиграции

Агурский жил в основном в Чикаго. В свободное от работы время писал статьи для еврейских социалистических газет. Здесь же познакомился с лидерами организации «Индустриальные рабочие мира» американцами Уильямом Хейвудом (после Октябрьской революции эмигрировал в СССР и был похоронен в кремлевской стене) и руководителем социалистической партии Юджином Дебсом. Вместе с ними Самуил участвовал в анархистском и революционном движении, а в 1915 г. в качестве содиректора организовал так называемый «Чикагский рабочий институт» – первый революционный институт для обучения эмигрантов-рабочих из Восточной Европы.

После Октябрьского переворота 1917 года многие учащиеся института заняли руководящие должности в молодом советском государстве. Среди них в первых рядах был сам Агурский, малоизвестный корреспондент американских еврейских газет, который после Февральской революции, в мае 1917 года, вернулся на территорию бывшей Российской империи. А после захвата власти большевиками в ноябре сделал довольно успешную карьеру.

Во имя революции

Когда началась Октябрьская революция, Агурский вступил в ряды Красной гвардии. Он так ни разу и не принял участие в боевых действиях, но главное было то, что он присутствовал на заседании Петроградского совета 8 ноября.

В декабре 1917 г. он получил предложение издавать в Петрограде еврейскую советскую газету для пропаганды идей большевизма в среде рабочих. Ленин не жалел на это средств.

Позже сам Агурский отмечал: «Мы приняли предложение, немедленно приступили к работе и хотели осуществить этот план. Но это была одна из самых трудных задач. Правда, денег было достаточно впервые в истории еврейского социалистического движения деньги не играли роли при создании газеты».

Но проблемой являлось то, что большинство еврейской интеллигенции не желало поддерживать большевиков, и в помощники к Агурскому пошли только двое бывших политических эмигрантов – А. Кантор, экс-секретарь лондонского «Еврейского рабочего фонда», и известный лондонский анархист А. Шапиро.

В феврале 1918 г. Агурский вместе со знаменитым американским революционером, журналистом-социалистом Альбертом Рисом Вильямсом (1883-1962) организовал 1-й интернациональный отряд Красной Армии, для которого смог привлечь финансовую помощь из США. Одновременно он вступил в партию большевиков и начал работу в Народном комиссариате по делам национальностей под руководством Сталина.

Агурский встречался с Лениным. Одна из таких встреч в феврале 1918 года Агурского и заведующего американского союза портных Шлезингера попала даже на страницы газеты «Правда».

Перетянуть еврейских рабочих

Во время гражданской войны главной задачей Агурского было перетягивание на сторону большевиков разнообразных еврейских организаций. 2 декабря 1918 г. он прибыл в освобожденный от «белых» Могилев, где участвовал в ряде дискуссий по поводу отношения еврейских рабочих к «задачам революции». В результате «в субботу, 7 декабря 1918 года, мы созвали большое собрание, на котором говорили о роли еврейских рабочих в Октябрьской революции. В тот же день состоялось второе собрание, на котором была организована еврейская секция и было постановлено учредить Еврейский комиссариат».

Агурский получил новое назначение – комиссар по еврейским делам Витебской губернии, где издавал газету на идиш «Дер фрайер арбетэр» («Свободный рабочий», 1918-1919). Он сопровождал в 1919 году Михаила Калинина в его поездке по Беларуси на поезде «Октябрьская революция». Признанием деятельности Агурского стало его участие в качестве делегата в VIII съезде партии большевиков.

Но основной в деятельности Агурского оставалась задача перетащить на сторону партии рядовых еврейских рабочих и способствовать воспитанию их в русле официальной советской идеологии. Для этого он в июне 1919 года вместе со Сталиным подписал декрет о закрытии Центрального бюро еврейских общин, результатом чего стало изъятие имущества евреев. В дополнение Агурский активно выступил против традиционной религии евреев – иудаизма и пропагандировал замену древнееврейского языка (иврита) более молодым – идишем.

В советской Беларуси развернулись суды против раввинов и резников, проводившихся параллельно в нескольких городах. В печати особенно освещался так называемый процесс по делу «Треста резников», который начался в Минске 28 февраля 1925 года. Его целью была дискредитация использования кошерной пищи. Рассматривалось судебное дело об убийстве минскими резниками своего витебского коллеги. На судебном процессе среди выступавших был и Самуил Агурский, который говорил: «На скамье подсудимых сидят не рядовые преступники, а представители тех, кто на протяжении сотен лет во имя религия пил кровь еврейского народа». Как позже выяснилось, никакого убийства на самом деле не было. Дело было с самого начала сфальсифицировано, однако трое резников получили реальные сроки, а в прессе продолжалась пропагандистская кампания.

В апреле-мае 1921 года некоторым время Агурский был сотрудником Народного комиссариата труда в качестве уполномоченного по отделу иммиграции по организации квалифицированных групп и отдельных производств.

В начале 1920-х годов Агурский по поручению Ленина дважды посещал США, участвовал в создании компартии США, под видом помощи голодающим Поволжья собирал средства в поддержку Советской России. Но после смерти Ленина в 1924 году, на похоронах которого присутствовал и Агурский, его политическое восхождение завершилось. Он сменил сферу деятельности, переквалифицировался в историка и перебрался на постоянное жительство в БССР, где достиг высот научной (точнее, научно-административной – belisrael.info) карьеры.

Из комиссара в историки

В 1924-1929 гг. Агурский исполнял обязанности заведующего Истпартом при ЦК КП(б)Б, заместителя директора Института истории партии при ЦК КП(б)Б, а с 1934 по 1938 гг. Агурский был уже директором института истории партии при КП КП(б)Б, одновременно работая директором института истории АН БССР и директором Музея Революции БССР.

В первые годы после возвращения в Беларусь Агурский отредактировал сборники материалов «1905 год в Белоруссии» (1926), «Октябрь в Белоруссии» (1927) и написал монографию «Еврейский рабочий в коммунистическом движении (1917-1921)». В то же время для Агурского становится неприемлемой та концепция истории БССР, которую выстраивали в республике представители «буржуазных националистов» с их стремлением к белорусизации.

Когда для Агурского стали очевидными изменения в национальном вопросе, происходившие в СССР накануне Великого перелома, он решился на первую критику в данном вопросе, что нашло отражение в его работе 1928 г. – «Очерки по истории революционного движения в Белоруссии (1863-1917)».

Одним из объектов критики он выбрал восстание 1863-1864 гг. и его вождя Кастуся Калиновского. При помощи этой критики Агурский вел наступление на президента Академии Наук БССР Всеволода Игнатовского (1881-1931).

Агурский назвал восстание 1863 года «феодально-реакционным», а газету «Мужыцкая праўда» – документом «польским националистическим, проникнутым римско-униатским религиозным влиянием». По мнению Агурского, авторами газеты являлись В. Врублевский и Ф. Томашевский. Калиновский же был назван «мифическим героем».

В 1929 году на форуме марксистских ученых и на ХII съезде КП(б)Б он выступил с открытой критикой книги Игнатовского о восстании 1863 года, на то время еще не опубликованной. Позиция Агурского получила подкрепление в институте Ленина, куда обратился секретарь ЦК Беларуси Гамарник с предложением дать заключение о деятельности Агурского: «Товарищ Агурский ведет правильную партийную линию по борьбе с идеализацией мелкобуржуазных националистических партий в полном соответствии с партийными директивами».

Атаки Агурского стали первым шагом в дальнейшем деле, развернутом против Всеволода Игнатовского, которого в конце 1930 г. сняли с руководства Академией наук, обвинили в участии в «Союзе освобождения Беларуси», а 22 января 1931 г. как «национального отщепенца» исключили из партии. 4 февраля 1931 года Игнатовский застрелился.

Позиция Агурского в отношении восстания 1863 года в Беларуси и Литве стала официальной и была закреплена в резолюции октябрьского пленума ЦК КП(б)Б 1930 г. в разделе о национальном вопросе.

Карьера Агурского, выстроенная за счет наступления на белорусских «буржуазных националистов», быстро развивалась. В 1934 г. его назначили на должность директора Института еврейской пролетарской культуры (был закрыт в 1935 г.), и заместителя директора Института национальных меньшинств АН БССР. Агурскому была присвоена степень доктора исторических наук без защиты диссертации – на основании печатных работ. В 1936 г. постановлением Президиума АН БССР Агурский был утвержден членом-корреспондентом отделения общественных наук АН БССР.

Через два года, 4 марта 1938 г., Агурский был арестован по обвинению в принадлежности к еврейской фашистской организации и вредительской деятельности в Академии наук Беларуси. По постановлению особого совещания при НКВД СССР от 15 августа 1939 г. по статьям 68 и 76 УК БССР он был сослан в Казахстан сроком на 5 лет. Но ссылка затянулась.

Самуил Агурский умер 19 августа 1947 г. в Павлодаре от кровоизлияния в мозг. 7 апреля 1956 г. он был реабилитирован Военной коллегией Верховного суда СССР.

Опубликовано 12.11.2016  22:57