Tag Archives: «Yiddish Book Center»

“Хочешь кушать – говори на идиш!”

19 сентября 2021

Екатерина Хасина

Владимир Яковский

“Хочешь кушать – говори на идиш!” Как выживает язык Еврейской автономии

Владислав Цап. "Три мудреца". Биробиджан
Владислав Цап. “Три мудреца”. Биробиджан
..

Идиш является “декларативным языком” Еврейской автономной области. Он никак не используется на практике органами государственной власти – ни в суде, ни в официальных документах. Потому что идишем в ЕАО владеют считаные единицы представителей “титульной нации”. Сами евреи в Автономии давно уже стали национальным меньшинством. Этим летом журналисты проекта Oral history американского Yiddish Book Center встретились в Биробиджане с носителями языка, чтобы записать цикл интервью с теми, для кого идиш по-прежнему является разговорным.

До Второй мировой войны идиш был родным языком для 11 миллионов евреев, большая часть которых проживала в Европе. Из них 6 миллионов были уничтожены во время Холокоста. Многие уцелевшие эмигрировали после войны в Израиль, государственным языком которого стал иврит, возрожденный усилиями просветителей–сионистов в начале ХХ века. Сейчас идиш называют исчезающим языком, на нём говорит не более 600 тысяч человек во всем мире. Примерно полмиллиона носителей языка живут в Израиле и США.

В России, согласно переписи 2010 года, свободно владеют идишем всего полторы тысячи человек – 1 процент российских евреев. Фактически этот язык был репрессирован в 1949 году, когда Сталин развязал антисемитскую кампанию против “безродных космополитов”, увенчавшуюся печально знаменитым “делом врачей”. Советские газеты и журналы на идиш были закрыты, преподавание языка в школах – прекращено.

Антисемитская политика руководства СССР докатилась и до Еврейской автономной области на Дальнем Востоке, образованной в 1934 году. Недолгий расцвет культуры идиш на берегах Амура сменился многолетним периодом запрета и забвения. Массовая эмиграция в настоящий Израиль, начавшаяся при Горбачеве и продолжавшаяся все 90-е годы, тоже не способствовала возрождению языка. Репатрианты активно учили иврит.

Несмотря на почти полное исчезновение идиша из культуры и повседневной жизни, в последние годы власти Биробиджана пытаются формально сохранить наречие еврейских переселенцев на Дальний Восток. По городу развешаны двуязычные таблички с названиями улиц и остановок общественного транспорта.

Биробиджан. Главная улица
Биробиджан. Главная улица
.

Вот только прочитать написанное “не по-русски” могут немногие горожане. Для большинства это просто забавный дизайн, для туристов – местный колорит. Этим летом исследователи проекта Oral history американского Yiddish Book Center записали в регионе интервью с теми, для кого древний язык ашкенази по-прежнему является разговорным.

Эти люди вспоминают о том, как в 30-х годах XX века на берега Амура, в советскую “землю обетованную”, приезжали не только евреи, жившие в СССР, но и их соплеменники из Европы, Аргентины, США и Канады. На короткое время Биробиджан превратился в маленький, но бурлящий Вавилон, где переселенцы со всех концов Земли общались между собой на идиш.

Колхозы в то время назывались “Ройтер Октябр” (Красный Октябрь), “Сталинсруф” (Сталинский призыв) и “Ленинфельд” (Ленинское поле). Но все эти названия давно исчезли с географических карт вместе с колхозами. А немногие, до сих пор работающие на земле, евреи-фермеры искренне удивляются, когда заезжие исследователи спрашивают их, почему они говорят на идиш?

– Неподалеку от Биробиджана есть деревня Вальдхейм, где находился один из первых еврейских колхозов, давно прекративший свое существование. Там я недавно встретил старого еврея родом из Вильны, которого звали Залман Геффен. Он говорил на прекрасном чистом литовском идише, но совершенно не осознавал своей уникальности. Когда мы спросили его, как ему удалось сохранить родной язык, он пожал плечами: “А что в этом такого?” Лично для меня это было откровением узнать, что на Дальнем Востоке до сих пор живут люди, для которых говорить на идиш – совершенно естественно, – говорит уроженец Биробиджана, а ныне профессор университета “Бар-Илан” в Израиле Бер Котлерман.

В проекте Oral history приняли участие несколько жителей Биробиджана, чьи воспоминания теперь станут частью общей еврейской истории. На сайте проекта собрано уже больше тысячи таких интервью из разных стран.
.

– В Биробиджане героев мы искали в основном через еврейскую общину и с помощью репатриантов, уехавших из ЕАО в Израиль, – говорит журналистка проекта Татьяна Панова. – Также на нашем сайте можно и самостоятельно оставить заявку, и мы приедем, проведем интервью. Мы записываем рассказы о том, как люди жили, какие помнят песни и сказки на идише, что вообще помнят из своего детства. Все это становится частью большого архива, который на нашем сайте доступен для всех интересующихся.

В результате сталинских репрессий здесь долгое время язык сохранялся только дома, на уровне семьи, но выжил несмотря ни на что. Да, не было книг и учебников, учились “со слуха”. Зато сейчас в общественном пространстве Биробиджана идиш хорошо заметен – в названиях магазинов, газеты, на вывесках и указателях. Нигде такого больше нет, – говорит Татьяна Панова.

Запись интервью для проекта Oral history в Биробиджане
Запись интервью для проекта Oral history в Биробиджане
.

Названия языка “идиш” дословно означает “еврейский” – он сложился в средневековой Европе под влиянием немецкого языка, из которого заимствовал немало слов. На идише говорили в Германии, Польше, Литве, Украине. В Российской империи на идише писал свои пьесы Шолом–Алейхем и многие другие, менее известные поэты и прозаики. В 1934 году евреи–переселенцы принесли с запада СССР на Дальний Восток свои традиции и свой язык.

Памятник Шолом-Алейхему в Биробиджане
Памятник Шолом-Алейхему в Биробиджане
.

– Раньше все тут хоть немного, да говорили на идише, не оглядываясь на национальность, – вспоминает художник Владислав Цап. – Особенно ругательства на идише быстро перенимали. Дети бегали во дворах – и русские, и молдаване, и евреи – все болтали на идише. Это был какой–то своеобразный диалект, вроде одесского. Интонации какие-то свои, особенные. Например, когда у нас говорят “я знаю”, на самом деле, это значит “не знаю”. Многие часто “шокали” на южный манер, специально так говорили, чтобы “развеселить язык”. А теперь идиш – это отмирающий язык, даже в Израиле на нем говорят уже только старики.

Владислав Цап, художник. Биробиджан
Владислав Цап, художник. Биробиджан
.

– Но после войны, в годы так называемой борьбы с космополитизмом, книги на идише выносили из библиотеки и сжигали, перестали издавать журналы и альманахи на идише (с 1937 по 1940 год издавалось как минимум два журнала, “Форпост” и Nailebn – “Новая жизнь”). И детей записывали часто как русских, а если не могли так записать, то меняли имена. Поэтому Мееры становились Марками, а Мойши – Михаилами. Возвращение к еврейской культуре началось в 60-х, передачи шли на идише по радио, песни передавали еврейские, появились творческие коллективы. Но все это на уровне – танцы-шманцы. О традициях тогда уже люди в большинстве своем забыли, религия же оставалась “опиумом для народа”.

"Шахматисты". Владислав Цап. Биробиджан
“Шахматисты”. Владислав Цап. Биробиджан
.

– Но сейчас в Еврейской автономной области власти как-то все-таки поддерживают язык? Вот названия остановок продублированы.

– Да, сейчас есть вывески в городе, на всех государственных учреждениях, газета выходит, есть люди, которые язык знают, но молодежь в основном уже не говорит. Хотя существует детский сад и школа с национальным уклоном. Но все равно, это не разговорный язык, все это только придает городу еврейский колорит. Красиво, вроде, так и положено, а как же? Еврейская автономная область без еврейского языка? Хотя нас еще в 90-х ошарашили результаты переписи населения: евреев в регионе всего 4%. Мы с друзьями как-то сидели на кухне, рассуждали по этому поводу. Оказалось, что на нас троих семеро детей записаны русскими. То есть если смотреть не по паспорту – здесь все-таки не меньше 20% евреев. Но большинство моих друзей живут в Израиле, и мне их очень не хватает.

Биробиджан. Памятник весёлому еврею
Биробиджан. Памятник весёлому еврею
.

– Многие уехали?

– Знаете, у меня забавная история есть. Я работал на обувной фабрике, и нас там несколько мужчин было, большинство с фамилиями Абрамович, Бромштейн, Гинзбург и прочие. И как только началась репатриация, первыми уехали трое совершенно русских парней. Нашли все–таки бабушек-евреек.

Биробиджан. 2021 г.
Биробиджан. 2021 г.
.

Бывший глава еврейской общины “Фрейд” (“Радость”) Роман, а на самом деле Рахмиль Ледер, вспоминает:

– Еще в 60–70-х у нас даже русские хорошо говорили на идише: на скамеечках, в скверах – везде можно было услышать. Но что поделать, была политика такая, что все малые языки, “нерусские”, были под давлением. Я когда должен был пойти в школу в 49-м году, как раз закрыли еврейскую школу. А две мои сестры там отучились. Так что мне тоже оставалось узнавать идиш только по разговорам, читать на нем я так и не научился. Нас в семье было пятеро детей, родители допоздна на работе. За нами присматривала бабушка, всем управляла. Русского она совсем не знала, даже когда получала пенсию, ставила крестик вместо подписи. Вот и получалось: хочешь кушать или попросить что-то у бабушки – будь добр говорить на идиш. Родители при нас на идише говорили, чтобы мы не поняли, о чем они, а мы-то все равно знали. А сейчас внучка у меня спрашивает порой – что за слово. Она может по букварю читать. И я на слух только как-то могу сориентироваться и перевести, объяснить. Когда гонения начались, у нас литературный язык заглох, конечно, полностью. Сейчас, хоть политика и изменилась, но у нас мало людей осталось, кто знает идиш.

Роман Ледер, бывший руководитель еврейской общины "Фрейд" (ЕАО)
Роман Ледер, бывший руководитель еврейской общины “Фрейд” (ЕАО)
.

– Одно время у нас в университете работал англо-идишский факультет. Выпускники знали два языка. Но набор был маленький, и факультет закрыли. Сейчас курсы у нас организовывают бесплатные – раньше человек пять максимум ходило, а сейчас группы уже по 10–15 человек. Театр ставит постановки на языке, люди, интересующиеся идишем, общаются в группах в соцсетях. Родители даже стали чаще называть детей еврейскими именами: Лева, Ева, Сара.

Доска почета в редакции "Биробиджанер штерн"
Доска почета в редакции “Биробиджанер штерн”
.

– Так что не скажу, что у идиша и еврейской культуры совсем у нас нет будущего. Одно время иврит больше котировался – среди тех, кто собирался в Израиль. Но последние лет 7–8 уже нет такого потока репатриантов: сколько уезжают в год, столько возвращаются. Не всем там хорошо, не всем здесь хорошо, нормальный процесс. Мне один знакомый рассказывал: мол, и зарабатывал там хорошо, но ни рыбалки, ни костра развести, ни охоты. Потому и вернулся, а дети там остались. Приезжали к нам не так давно преподаватели из “Сохнута” (Еврейское агентство Израиля, которое занимается репатриантами) и сказали: мы поняли уже, что кто остался, тот не уедет. И теперь они не только на вывоз евреев ориентируются, но и продолжают просто поддерживать культуру здесь, организовывать мероприятия разные.

Первая синагога Биробиджана. 1930-е гг.
Первая синагога Биробиджана. 1930-е гг.
.

– У меня внучка одна в Израиле недавно свадьбу справила, а двое других планы строят в России учиться. В 90-х другая ситуация была – уезжали, чтобы выжить, а не на какую-то святую родину. Здесь просто безысходность полная была. Наших евреев там тоже никто не ждал, но там у них были хотя бы перспективы.

Владислав Цап. "Рог шофар"
Владислав Цап. “Рог шофар”
.

– И все-таки, какие слова вы сегодня чаще всего слышите на идиш на улицах Биробиджана?

– Ну, например, “пей це хун – начни с начала”, “зайт гезунд – будьте здоровы”, “азой зай зана зой – так пусть будет так”. Это как в Одессе диалект, мне кажется, так же в Биробиджане осталось что-то. Какие-то слова присутствуют, и не обязательно у евреев. Я знаю чисто русские семьи, и там идиш знают лучше меня. В общем, на мой взгляд, есть еще какая-то тяга к языку, и я надеюсь, что он возродится…

Источник

Опубликовано 19.09.2021  23:12

Ці трэба Беларусі музей культуры ідыш?

Піша доктар гістарычных навук Леанід Лыч

Калісьці на нашай зямлі квітнела створаная на ідышскай аснове культура. Пачатак ёй паклалі ў канцы XIV стагоддзя запрошаныя ўладамі Вялікага Княства Літоўскага яўрэі. Асноўныя плыні іх ішлі да нас з Нямеччыны і Польшчы. У якасці сродку зносінаў паміж сабою яўрэі гэтых краінаў выкарыстоўвалі ідыш. Ён быў даволі шырока распаўсюджаны на еўрапейскім кантыненце, таму яўрэі добра разумелі адно аднаго незалежна ад месца свайго пражывання. Падобнае можна сказаць і пра шырока распаўсюджаную ў Сярэднявеччы латынь, прычым не толькі ў межах Еўропы. Адзіная камунікатыўнага характару агульнаяўрэйская мова Еўропы ідыш мела пэўныя тэрытарыяльныя асаблівасці, бо ніяк жа нельга было абысціся без папаўнення яе лексікі словамі карэннага насельніцтва той ці іншай мясцовасці.

Падобнае мела месца і ў Беларусі, толькі далёка не ў такіх маштабах, як у Нямеччыне, таму яўрэяў – носьбітаў ідышу яе жыхары разумелі і разумеюць без перакладчыка, што, аднак, пазітыўна не адбілася на іх узаемадачыненнях. У непараўнальна лепшым становішчы, чым беларуская мова, знаходзіўся ідыш у часы Рэчы Паспалітай і Расійскай імперыі. З-за крайне адмоўных наступстваў свядомай палітыкі першай здольныя да літаратурнай дзейнасці беларусы вымушаныя былі пісаць свае творы па-польску, а другой – па-руску. Яўрэі ў гэтых высакародных этнастваральных мэтах выкарыстоўвалі толькі ідыш. І калі цягам XVIII–ХІХ стагоддзяў беларусы на сваёй роднай мове не напісалі нічога такога, чым бы захаплялася Еўропа (яна захаплялася іх польска- і рускамоўнымі творамі), у літаратуры Беларусі на ідыш з гэтым не мелася ніякіх праблемаў. Праўда, пэўныя перашкоды чыніў царызм, але яны не ідуць ні ў якае параўнанне з тым благім, што ён рабіў для беларускай мовы. Сам факт непрызнання беларускай мовы самабытнай, адрознай ад рускай дае ўсе падставы разглядаць моўную палітыку царызму як каланізатарскую, якая нам яшчэ і сёння адрыгаецца непрыемнай пякоткай.

Яўрэі Беларусі могуць ганарыцца, што менавіта іх сын з Капыля Мендэле Мойхер-Сфорым (сапр. Шолам-Якаў Бройдэ, па пашпарце Саламон Абрамовіч) з’яўляецца заснавальнікам новай яўрэйскай класічнай літаратуры. Нарадзіўся ён у 1836 г., а памёр праз месяц пасля Кастрычніцкага перавароту – 25 лістапада (8 снежня) 1917 г. Да выезду ў 1853 г. у Камянец-Падольскі ён яшчэ паспеў закончыць Слуцкую яўрэйскую бурсу. Усе свае літаратурныя творы на ідыш напісаў за межамі Беларусі, аднак іх не могуць не лічыць за свае беларускія яўрэі. Асабліва гэта датычыцца твораў аўтабіяграфічнага характару, дзе паказаныя жыццё, побыт рамеснікаў Капыля – напрыклад, «Шлёма, Хаімаў сын» (1911).

Прыхільнікі пісаць літаратурныя творы на ідыш даволі лёгка інтэграваліся ў нацыянальную палітыку міжваеннай беларусізацыі. Паводле аб’ёмаў выдання ўсіх відаў друкаванай прадукцыі яўрэі ў асобныя гады саступалі толькі беларусам. На ідыш выходзілі і былі вельмі папулярнымі сярод яўрэйскіх чытачоў часопіс «Штэрн» («Зорка»), газеты «Дэр юнгер арбетэр» («Малады рабочы»), «Акцябер» («Кастрычнік»), «Дэр юнгер ленінец» («Юны ленінец»). У 1929 г., напрыклад, на гэтай мове было выдадзена 55 кніг. З 1926 г. на ідыш працаваў у сталіцы рэспублікі Менску Дзяржаўны яўрэйскі тэатр БССР. У тыя гады не меў сабе роўных на ідышскім літаратурным полі Беларусі Ізі Харык. Паводле словаў аўтара кнігі «Еврейские советские писатели Белоруссии» (Мінск, 2006) Гірша Рэлеса, творы гэтага аўтара «отличаются особой музыкальностью».

Далейшую творчую дзейнасць яўрэйскай, як і беларускай, інтэлігенцыі прыпынілі масавыя сталінскія фізічныя рэпрэсіі, пік якіх прыпаў на 1937–1938 гг. Затым не толькі самі яўрэі, але і іх літаратура на ідыш сталі ахвяраю Халакосту.

Спрыяльным ні для яўрэяў, ні для ідышу не назавеш пасляваенны перыяд. Справядліва не бачачы з-за вялікіх заганаў нацыянальнай палітыкі КПСС асаблівых перспектываў у беларускай мастацкай літаратуры, здольныя да такой творчай дзейнасці яўрэі палічылі за лепшае для сябе працаваць на ніве рускамоўнай літаратуры. З ідышам не пажадалі развітацца толькі лічаныя асобы, адзінкі. Адным з найапошніх масцітых яго магіканаў быў Гірш Рэлес (1913–2004).

Аўтарытэт яўрэяў, як і іх мовы ідыш, быў моцна падарваны на ўсёй савецкай прасторы, у тым ліку і ў Беларусі, барацьбой камуністаў з выдуманым імі бязродным касмапалітызмам. І тым не меней да канца першага пасляваеннага дзесяцігоддзя можна было даволі часта чуць ідыш у грамадскіх месцах. Сціх ён трохі пазней. Праз 10–15 гадоў амаль такі гаротны лёс напаткаў на сваёй гістарычнай зямлі і беларускую мову.

Ніколькі не лепшае становішча з ідышам і ў многіх іншых краінах яго колішняга шырокага распаўсюджвання. Ідыш знаходзіцца пад сур’ёзнай пагрозай канчатковага выхаду з рэальнага жыцця, непазбежнага памірання. Гэта разумеюць усе, і цалкам апраўдана, што сярод іх знаходзяцца асобы, гатовыя кінуць якар выратавання ідышу. Не магу прыгадаць, дзе чытаў, што ў ЗША нібыта існуе, функцыянуе нейкая творчая супольнасць людзей, і ёю штосьці практычнае робіцца ў інтарэсах ідышу. Поспеху ім у гэтай высакароднай справе. Найбольш жа заклапочаных трагічным станам ідышу людзей, зразумела, знаходзіцца ў Ізраілі, хоць там і з’яўляецца адзінай дзяржаўнай мовай іўрыт – старажытнаяўрэйская мова. І, думаецца, што сярод тых людзей ёсць нямала яўрэяў з Беларусі, бо тут на ідышы створанае бясцэннае багацце, якім сёння нельга не ганарыцца.

З атрыманнем яўрэямі яшчэ за савецкім часам права выезду на сваю гістарычную радзіму яны ў масавым парадку пачалі пакідаць Беларусь: штогод па 100–150 тысячаў чалавек. Яна да такой ступені абез’яўрэілася, што перапіс насельніцтва 1999 года зафіксаваў толькі 27,8 тысячаў прадстаўнікоў гэтай этнічнай групы. З іх толькі 1508 чалавек назвалі ідыш сваёй роднай мовай!

Несумненна, яшчэ менш было яўрэяў, якія валодалі ідышам, маглі размаўляць, пісаць на ім літаратурныя творы. Пераканаўча сведчыць пра гэта і такі факт: калі ў канцы 1980-х – пачатку 1990-х гадоў у нацыянальны рух разам з беларусамі ўключыліся і ўсе нашыя этнічныя групы (патрэбы ў гэтым не мелася толькі ў рускіх Беларусі, бо тут яны карысталіся такімі ж правамі, як і ў Расійскай Федэрацыі), яўрэі не стварылі аніводнага перыядычнага выдання на мове ідыш. У гэтых мэтах выкарыстоўвалася выключна руская мова.

І ўсё ж раз-пораз ідыш заяўляе пра сябе на беларускай зямлі, сцвярджае, што яшчэ не адышоў на той свет, хоча заставацца на гэтым, як больш вядомым, блізкім чалавецтву. Як ніхто іншы, не дае памерці ў нашым краі ідышу Аляксандр Астравух – аўтар выдадзенага ў 2008 годзе ілюстраванага ідыш-беларускага слоўніка. Яго аб’ём складае 928 старонак, на іх змешчана 25 тысячаў слоўнікавых артыкулаў і 50 тысячаў словаў. Многім падабаюцца аўтобусныя экскурсіі пад назовам «У пошуках ідышу».

Сёння ў Беларусі на мове ідыш пішуць свае літаратурныя творы толькі адзінкі, зведваючы неверагодныя цяжкасці з іх надрукаваннем. У лік такіх творцаў уваходзіць і добра вядомы ў краіне Фелікс Баторын. Шмат у яго і беларускамоўных паэтычных твораў. Ён з’яўляецца сябрам Саюза беларускіх пісьменнікаў.

Вялікай і прыемнай нечаканасцю з’явіўся для мяне змешчаны ў «Краязнаўчай газеце» (№ 7 за 2018 год) «Ліст-зварот да рэдакцыі “Краязнаўчай газеты”» мастака Андрэя Дубініна і палітолага Вольфа Рубінчыка – перакладчыкаў з ідышу. Яны, хоць і з вялікім спазненнем, уносяць вельмі слушную прапанову: усталяваць мемарыяльную дошку ў Мінску на доме па вуліцы Рэвалюцыйнай, 2, дзе ў 1930–1941 гг. выдаваўся орган Аргкамітэта Саюза савецкіх пісьменнікаў БССР яўрэйскі часопіс «Штэрн». Нельга не здзіўляцца, што такога мемарыяльнага знака яшчэ няма ў нас. Ён абавязкова павінен быць. Больш за тое, беларускі ідыш заслугоўвае сабе спецыяльнага музея кнігі на ідыш. Зразумела, не ад нашай беднай дзяржавы, у якой безліч дзірак. За гэтую высакародную справу павінна ўзяцца раскіданая па ўсім свеце беларуская яўрэйская супольнасць, сярод якой нямала і мільянераў. Верыцца, што да стварэння музея мовы ідыш далучацца дзеці, унукі, праўнукі і прапраўнукі, якія пакінулі Беларусь сто і болей гадоў таму.

Я чалавек зусім мала дасведчаны ў музейнай справе, але лічу вельмі карысным, прычым не толькі беларускім яўрэям, сабраць у адведзеным пад гэта будынку ўсю наяўную ў нас літаратуру на мове ідыш, нават і тую, што маюць дзяржаўныя бібліятэкі Рэспублікі Беларусь. З просьбай перадаць літаратуру на ідыш можна звярнуцца да яўрэяў усіх краінаў свету, і тыя з іх, што не збіраюцца следам за Беларуссю рабіць крокі па стварэнні музея ідыш, ахвотна падзеляцца напісанай на ім літаратурай, што надасць мінскаму музею ідыш калі не планетарны, дык еўрапейскі характар.

Дзякаваць богу, у Беларусі яшчэ не перавяліся тыя, хто можа не толькі чытаць і пісаць, перакладаць з ідышу, але і выкарыстоўваць яго ў якасці роднай мовы ў сваёй літаратурнай дзейнасці. З дапамогай такіх людзей можна агучыць найлепшыя літаратурныя творы на ідыш вядомых беларускіх яўрэйскіх майстроў прыгожага пісьменства. Іх, напэўна ж, захочуць пачуць як мясцовыя жыхары, так і замежныя турысты. Не выключана, што такая практыка вельмі паспрыяе іх колькаснаму росту. Вельмі пажадана агучванне сваіх твораў Феліксам Баторыным. Бо дзе гарантыя, што ў нас яшчэ з’явяцца яго паслядоўнікі? Пазітыўных зрухаў для ідышу я, напрыклад, не прадбачу, таму і неабходна закансерваваць яго ўсімі неабходнымі сродкамі. Лепшым з іх, несумненна, з’яўляецца музей кнігі на мове ідыш. Ён неабавязкова павінен размяшчацца ў Мінску, даволі добра забяспечаным рознага роду аб’ектамі мемарыяльнага прызначэння. У гэтых мэтах можна выбраць і першую сталіцу Вялікага Княства Літоўскага Наваградак, славуты сваёй гісторыяй.

Незалежна ад месца стварэння музея нам удасца адным стрэлам забіць не аднаго зайца. Папершае, аддамо заслужаную павагу тым, хто на нашай зямлі стагоддзямі не толькі размаўляў, але і ствараў літаратуру на ідыш і ў цэлым развіваў ідышскую культуру. Падругое, звернем увагу сусветнай цывілізацыі, прычым не толькі яе яўрэйскага складніка, на мэтазгоднасць правядзення канкрэтных захадаў па прытарможванні поўнага заняпаду, а ў лепшым выпадку і рэальнага выратавання ідышу ад смерці. Патрэцяе (і гэта асабліва важна для нашай амаль без уласнага этнанацыянальнага аблічча краіны), абудзім планетарны інтарэс да лёсу існых на сёння тых моваў Зямлі, якія не маюць светлай будучыні. Знікненне любой з іх не робіць аўтарытэту цывілізаванаму свету. І як бы хацелася, каб аб гэтым задумаліся нашыя ўлады, грамадства ў цэлым і штосьці практычнае пачалі рабіць па павышэнні сацыяльнай ролі беларускай мовы. За апошнія дваццаць гадоў такая роля апусцілася амаль да нулявой адзнакі. А вось музей мовы, культуры на ідыш можа і ў беларусаў абудзіць жаданне да прыняцця дзейсных захадаў па выратаванні роднага слова Бацькаўшчыны.

Леанід ЛЫЧ, г. Мінск

Крыніца: «Краязнаўчая газета», № 22 (711), чэрвень 2018 г.

Некалькі абзацаў у адказ

Удзячны паважанаму гісторыку з Нацыянальнай акадэміі навук, які памятае і даваенныя падзеі (чытаў фрагменты з яго мемуараў у «Народнай волі»), за зварот да тэмы. Разам з тым, прапанова стварыць тутака асобны музей ідыша з апорай на выхадцаў з Беларусі, раскіданых па ўсім свеце, не падаецца мне рэалістычнай. Багата ўжо было культурніцкіх праектаў, разлічаных на замежнікаў-багатыроў, рэкламаваліся яны шумліва, а вынікі аказваліся сціплыя; узяць «Дом Вейцмана» ў Моталі, «Яўрэйскае мястэчка пад Мінскам»…

Бадай, сітуацыя зараз увогуле маласпрыяльная для размашыстых праектаў. Два гады таму я выступіў з ініцыятывай правесці сярод беларускіх яўрэяў сацыялагічнае даследаванне, а потым заснаваць у Пінску ці Бабруйску Цэнтр, або «Вышэйшыя курсы» ідыша… «І цішыня». Праўда, было колькі водгукаў ад шанаваных мною чытачоў, але не ад прадстаўнікоў тутэйшых яўрэйскіх суполак, без якіх нялёгка штосьці зрушыць з мёртвай кропкі. І тым больш – не ад мільянераў 🙂

Апрача ўсяго, стварэнне музея ідыша – калі ў Беларусі да яго ўсё ж дойдзе чарга – тоіць у сабе не толькі пазітыў, а і пэўную рызыку. Напрыклад, не хочацца, каб ідышныя кнігі з Нацыянальнай бібліятэкі былі перададзены ў іншую ўстанову; раз-пораз карыстаюся імі ў чытальных залах.

Арыентуюся найперш на «малыя справы» і спадзяюся, што пры дапамозе Беларускага фонду культуры будзе ўсё-такі даведзена да ладу справа з шыльдай у гонар часопіса «Штэрн». Ідэя мемарыяльнай дошкі высоўвалася светлай памяці Гіршам Рэлесам яшчэ ў 2003 г., але толькі ў 2017 г. я даў рады з абгрунтаванай даведкай пра часопіс. Як cёлета выявілася, Мінгарвыканкам не супраць памяткі на Рэвалюцыйнай, 2.

Ахвотных пазнаёміцца з дзейнасцю некамерцыйнай арганізацыі «Yiddish Book Center», якая пераводзiць кнігі (у тым ліку выдадзеныя ў Беларусі) у лічбавы фармат і змяшчае іх у адкрытым доступе, адрасую сюды: https://www.yiddishbookcenter.org У сеціве ёсць таксама групы аматараў мовы кшталту «Идиш – любовь моя» (дарэчы, актывісты названай групы не раз абмяркоўвалі і публікацыі беларускix аўтараў з belisrael.info).

І апошняе. Не сказаў бы, што яўрэі на беларускіх землях цікавіліся выключна літаратурай на ідышы; таксама і той, што на «лошн-кейдэш» (г. зн. на cтаражытнаяўрэйскай, з якой вырас сучасны ізраільскі іўрыт). Напрыклад, ураджэнец Койданава Абрам Рэйзен (1876–1953) згадвае пра сваё юнацтва: «мястэчка знаходзілася за 50 міль ад Менска, дзе жыло некалькі знакамітых пісьменнікаў (праўда, большасць з іх пісала на іўрыце)». Іўрыцкія вершы паралельна з ідышнымі пісаў і бацька А. Рэйзена Калман. Пазней гэткае ж дзвюхмоўе ў творчасці было ўласцівае паэту Элю Савікоўскаму (1893, м. Палонка – 1959, Мінск).

Вольф Рубінчык, перакладчык

 

Ідыш у газеце «Анахну кан» (Мінск, 2002) і бюлетэні «Мы яшчэ тут!» (Мінск, 2008)

Ад рэд. belisrael.info. Запрашаем чытачоў выказвацца наконт прапаноў прафесара Леаніда Лыча, можна і тут: https://www.facebook.com/aar.sh.7503

Апублiкавана 22.06.2018  00:22 

Водгукі чытачоў:

Якаў Гутман (прэзідэнт «Сусветнага згуртавання беларускіх габрэяў»): «Ідэя някепская. На жаль, я не ведаю, хто за гэта возьмецца».

Віктар Жыбуль (кандыдат філалагічных навук, супрацоўнік БДАМЛМ): «Сама па сабе ідэя стварэння музея культуры ідыш – даволі сімпатычная, але, здаецца, малаажыццяўляльная. Проста бібліятэкі і архівы не маюць права нічога перадаваць на пастаяннае карыстанне ў іншыя ўстановы – хіба толькі ў выключных выпадках па абмене фондамі. А ці адгукнуцца прыватныя ўладальнікі выданняў на ідыш – невядома… Усталяванне мемарыяльнай шыльды – справа напраўду больш здзяйсняльная. Хоць сама па сабе “культура шыльдаў”, калі так можна сказаць, у нас пакуль яшчэ на даволі невялічкім узроўні».

Дадана 22.06.2018  16:29

Яшчэ водгукi:

Барыс Лахман: Трэба. Muz zayn.
Cяргей Спарыш: Патрэбны, без варыянтаў.