Tag Archives: Владислав Голубок

Портрет века (о Якове Кругере)

Портрет века

август 5, 2019

14 мая 1869 года в Минске родился мальчик, мечтавший стать художником: невозможная идея в XIX веке для человека из бедной многодетной еврейской семьи. Но Яков Кругер был счастливчиком: вопреки всему он стал самым известным портретистом города. Родившись при царе, пережил Первую мировую войну, революцию, репрессии и умер гражданином СССР, оставив после себя галерею портретов своих современников.

Настасья Костюкович

Галопом по Европам

Его звали Янкель Мордухович Кругер. Сын минского ремесленника, он окончил начальную школу хедер и служил «мальчиком на посылках» в богатой семье. Рисовать было некогда, да и нельзя. Даже родившемуся на 18 лет позже Марку Шагалу влетало за портреты: религия запрещала евреям изображать человека. Так что талант художника у парня открылся случайно: ему было 14 лет, когда срисованный со стены минской гимназии портрет Тургенева попал к директору. Было решено на благотворительные средства отправить Кругера в Рисовальную школу Николая Мурашко в Киев, где учились Серов и Малевич. А через четыре года с рекомендательным письмом 18-летний Яков (изменивший еврейское имя на немецкий манер) поступал в Императорскую Академию художеств, но талант проиграл биографии: евреям запрещено было жить в столице Российской империи.

Вместо Петербурга его приняла Варшава, где Кругер год учился у известного портретиста Леопольда Горовица, переняв его манеру: классический парадный портрет, максимальное сходство и тонкий психологизм. Следующие семь лет Яков живет в Париже, где посещает частную академию Родольфа Жюлиана. Всё это время он существует на средства состоятельной родственницы Леи Кругер, жены управляющего имением Любаньских. Благодаря ее покровительству Яков путешествует по Европе: в Германии, Англии и Бельгии неизменно посещает лучшие картинные галереи. И верит, что его мечта быть художником станет явью. В 20 лет он рисует «Автопортрет в красном берете», проводя тонкую параллель между собой и Рафаэлем, тремя веками раньше изобразившим себя в таком же берете.

Школа Кругера

Весной 1895 года Якову было 26 лет. Он вернулся в Минск после семи лет учебы за границей. У него были огромный опыт, знания и мечта: открыть школу живописи в Минске. Право на это давала петербургская Академия художеств, куда его не приняли. Надеясь, что времена изменились, он в 1897 году с множеством европейских дипломов на руках подает прошение о зачислении. Даже с протекцией именитого Ильи Репина его взяли только вольнослушателем. А получить вид на жительство в столице Кругеру удалось лишь после прошения его педагога, художника-передвижника Маковского. Написанный в это время Кругером его самый знаменитый «Автопортрет с палитрой» на дешевом крупнозернистом холсте выдает крайне ограниченные средства, а широкий мазок и яркие краски – уверенность в себе.

В 1900 году Кругер снова в Минске. Его мечта осуществится шесть лет спустя, когда в мае 1906-го в доме кондитера Франца Венгрежцкого на Петропавловской улице начнет работу частная Рисовальная школа Якова Кругера, месяц учебы в которой стоил 5 рублей — большие деньги. «В школу ко мне приходили за много километров, пешком, из местечек и деревень босые подростки с горячим желанием развивать свои способности. И сколько талантов из народа погибло, не имея почву для своих дарований! Я делал всё, что мог, чтобы помочь своим собратьям«, — писал он.

Комиссия при Городской думе нашла мастерскую Кругера «хорошо обставленной», а его самого оценила как «опытного и преданного делу руководителя». Школе была предоставлена субсидия на 300 рублей, и теперь к бесплатным занятиям допускались не менее шести человек. Вероятно, именно в их числе был Хаим Сутин из Смиловичей. Рисовальную школу Якова прошли Михаил Кикоин, Исаак Мильчин, Иван Ахремчик, Михаил Станюта, скульптор Заир Азгур.

В одном доме со школой семья художника (жена и двое детей) занимала две комнаты. Тут же была мастерская этого модного минского портретиста, в своей аристократичной европейской манере изображающего городскую знать. Благодаря его кисти можно вглядеться в лицо дореволюционного Минска начала XX века. Легендарная минская художница Пальмира Мрочковская, одна из немногих спасшихся пассажиров «Титаника», скрипач Юлиан Жуховицкий – забытые имена, исчезнувшие человеческие истории.

Стёртые лица

В начале лета 1915 года Кругер с семьей покидает Минск, спасаясь от Первой мировой войны. А когда возвращается в 1921 году, то оказывается в другой стране и другом городе. Те, кого он писал, теперь в опале. Его героем отныне должен стать труженик-простолюдин. Яков (родом из семьи ремесленников) охотно берется рисовать рабочих и крестьян, но его фирменный почерк раскрывается только в психологическом портрете интеллектуалов. Он снова пишет лица эпохи: Якуба Коласа и Янку Купалу, Всеволода Игнатовского и Владислава Голубка, Соломона Михоэлса и Изю Харика. Рисует здания костелов, церквей и синагог, которые вскоре будут стерты с карты. И не мыслит себя вне белорусского контекста: ездит в этнографические экспедиции по Беларуси, пишет Калиновского и Скорину.

Но советская власть всё больше руководит кистью Кругера. В 30-е годы начинаются репрессии, под которые попали герои его полотен: Игнатовский, Червяков, Голодед, Голубок. От старого минского портретиста, которого критикуют за буржуазность, требуют монументального изображения героев труда. Он соглашается даже на портреты Сталина и его свиты. Когда в 1934 году в минском Доме художника шла первая персональная выставка Кругера, посвященная 40-летию его творческой деятельности, на ней были выставлены 49 работ разных лет. По сути – лишь последнего десятилития, ведь нельзя же вывесить портреты старого еврея, читающего Тору, директора частной мужской гимназии Фальковича или застрелившегося на допросе в 1931-ом президента АН БССР Игнатовского…

«Последний луч»

Так назвал свой последний автопортрет Яков Кругер, лишь за четыре месяца до смерти получивший звание Заслуженного деятеля искусств БССР, став вторым после Юрия Пэна белорусским художником, отмеченным властью. В 1939 году прошла его вторая персональная выставка, а в 1940-м Кругера не стало. И лишь недавно на Военном кладбище Минска была найдена его полузаброшенная могила.

Через год после его смерти сгорела мастерская, а когда в 1941 году в Минск пришла война, уцелевшие полотна не успели вывезти. Часть работ с выставки в Витебске эвакуировали в Саратов, где всю войну они хранились в сыром бомбоубежище. В Минск работы Кругера вернулись в 1947 году благодаря стараниям директора Художественного музея Елены Аладовой. По легенде, в конце войны солдат-белорус в одном из подвалов немецкого городка нашел два холста — портрета Купалы и Коласа. Так еще две работы Кругера вернулись в Минск. До нас дошли менее 30 картин художника, творившего почти полвека: 21 холст Кругера хранится в Национальном художественном музее, еще два – в Литературном музее Янки Купалы.

Оригинал

Опубликовано 06.08.2019  20:55

«(Не)расстраляная паэзія» і «Расстраляная літаратура»

Увосень 2017 года ў Мінску адзначаецца 80-годдзе «Чорнай ночы». Ужо нямала гаварылася пра тое, што ў 1937-м быў знішчаны цвет беларускай (і беларуска-яўрэйскай) інтэлігенцыі. Нашы аўтары бралі ўдзел у некаторых імпрэзах – і як выступоўцы, і як гледачы. Засяродзімся на праекце партала tuzinfm.by, які стартаваў фактычна 1 верасня, а прадоўжыцца як мінімум да 16.11.2017, і на вечарыне Саюза беларускіх пісьменнікаў, што адбылася ў галерэі TUT.by на праспекце Дзяржынскага (!). Учора, 30 кастрычніка 2017 г.

* * *

Праблема: беларускім паэтам Расстралянага Адраджэння пагражае поўнае забыццё: іх творы і твары сціраюцца з народнай памяці. Рашэнне: музычна-адукацыйны праект, прысвечаны памяці беларускіх дзеячоў культуры і навукі, якія былі расстраляныя ў ноч з 29 на 30 кастрычніка 1937… Праект «(Не)расстраляная паэзія» плён паўгадавой працы больш чым 60 чалавек: музыкаў, даследчыкаў літаратуры, дызайнераў, саўндпрадзюсераў, рэжысёраў ды актораў. У прома-роліку Арцёма Лобача ў ролі «паэтаў маладой краіны» зняліся Павел Харланчук, Алена Гіранок і Андрэй Саўчанка. Таксама з’явілася 12 відэазваротаў удзельнікаў праектa з заклікам звярнуць увагу на паэтаў 1930-х гадоў.

Мы мусім памятаць імёны рэпрэсаваных паэтаў і захаваць іх творы, каб не знікнуць самім. Сэнс назвы праекту «(Не)расстраляная паэзія» – хоць аўтары і расстраляныя, іх творчую спадчыну ліквідаваць немагчыма. З дапамогай гэтага праекта мы аддаем даніну павагі паэтам і ўключаем іх творчасць у сучасны культурны кантэкст.

Кропка ў праекце «(Не)расстраляная паэзія» на прэзентацыі альбома, лекцыях і канцэрце не будзе пастаўлена. Прадзюсер праекта Сяргей Будкін кажа, што магчымы працяг. Што ды як будзе рабіцца далей, залежыць у тым ліку і ад падтрымкі слухачоў, якую можна выказаць да 17 лістапада праз Talaka.by.

(паводле www.talaka.org/projects/1936/overview & tuzinfm.by)

Спадзяюся на працяг

Праeкт «(Не)расстраляная паэзія» яшчэ не скончыўся (увогуле яго плануюць зрабіць бясконцым, і ўсе фэйсбук-старонкі расстраляных у 1937 годзе літаратараў абнаўляць), але альбом у сеціве ўжо ёсць, і нават завяршыўся канцэрт, таму, напэўна, можна сказаць пра яго некалькі слоў.

Перш за ўсё — добра, што ён не скончыўся. Спадзяюся, што неўзабаве з’явяцца «(Не)расстраляная паэзія-2», «(Не)расстраляная паэзія-3» і г. д., бо прадстаўленыя зараз 12 літаратараў — трошкі больш за палову ад расстраляных у ноч з 29 на 30 кастрычніка 1937 года, а расстрэльвалі, як вядома, не толькі тады, і ўвогуле расстрэл — не адзіны спосаб гвалтоўнай смерці.

А пакуль што вымушаная неабходнасць абмежавацца некаторымі прозвішчамі міжволі выклікае пытанні аб крытэрыях адбору аўтараў тэкстаў.

Калі карыстацца крытэрыем вядомасці-знакамітасці (на канцэрце ўвесь час выказваліся спадзяванні, што гэтыя імёны стануць шырока вядомымі), то, напрыклад, пра Галубка ці Харыка ведаюць нават многія з тых, хто іх не чытаў. Кульбак стаў шырока вядомым (краязнаўцы ж пра яго, напэўна, заўсёды ведалі) дзякуючы нядаўнім перавыданням, а Зарэцкі даўно ўваходзіць у школьную праграму і яго чатырохтомнік час ад часу «ўсплывае» (і зноў хутка знікае) ў букіністычных крамах. Большасць астатніх прозвішчаў, сапраўды, вядомая ў лепшым выпадку дзякуючы кнігазбораўскаму тому «Расстраляная літаратура», а ў горшым – дзякуючы рознага кшталту мартыралогам. І якасць твораў таксама розная: некаторыя, магчыма, былі б забытыя, і калі б іхнія аўтары здолелі дажыць да старасці. Усё гэта, і шмат чаго іншага, не будзе мець значэння толькі тады, калі ўспомняць усіх, каго, «крещёных единым списком / Превратила их смерть в людей» (цытата з Аляксандра Галіча).

Калі ад спадзяванняў перайсці да сучаснасці, то праект быў неабходны не толькі ў якасці своеасаблівага tribute (з-за «круглай» даты было некалькі паралельных, у тым ліку і музычных мерапрыемстваў; быць на ўсіх аказалася фізічна немагчыма, і зноў прыйшлося карыстацца другараднымі крытэрыямі, між іншага і тым, ці адпавядаюць выступоўцы ўласнаму густу), але і як своеасаблівы агляд магчымасцей.

Бо што было цікавага ў музычным жыцці Сінявокай? — «Песнярок», «Народны альбом» (якому зусім нядаўна споўнілася 20 год!), «Я нарадзіўся тут» — і ўсё. Я для сябе нават «Местачковае кабарэ» Купалаўскага тэатра ўключыў у іх шэраг. За гэты час шмат хто з музыкаў з’ехаў у суседнія і далёкія краіны. Не ўсе новыя гурты і выканаўцы (і развіццё некаторых «мэтраў») мне падабаліся. Я вельмі непакоіўся: ці магчыма ў сённяшніх умовах дасягнуць ранейшай якасці?

Як высветлілася: магчыма. З-за таго, што стылёва альбом «(Не)расстраляная паэзія» вытрыманы значна больш за «Песнярок» і «Я нарадзіўся тут», ён у маім уласным рэйтынгу адразу пачаў змагацца з «Народным альбомам», але змаганне не зусім справядлівае: апошні, як вядома, — канцэптуальны, амаль што са скразной гісторыяй, а першы — амаль выпадковае аб’яднанне тэкстаў розных аўтараў. Але выканаўцы і гэтую «фору» звялі амаль на нішто!

Па-мойму, лепш за ўсё быў зроблены нумар Кацярыны Ваданосавай (на верш Алеся Дудара), найменш спадабаўся Вінсэнт (але ён якраз той выканаўца, якога я па-за межамі праектаў не слухаю). Расстаўляць астатніх паміж імі даволі цяжка… Песня на Ізі Харыка ў выкананні Святланы Бень, безумоўна, добрая, але гэта – яшчэ большы адыход ад «старой» «Серебряной Свадьбы» (у межах якой былі, напрыклад, песні на словы Брэхта). Пусцее важная «экалагічная ніша».

Пётр Рэзванаў, г. Мінск

На фота з brestnet.com – П. Рэзванаў (навуковы супрацоўнік, падарожнік, блогер)

* * *

На Дзяржынскага – пра ахвяр тэрору

Утульная зала паволі запаўнялася цікаўнымі, сярод якіх я прыкмячаў нямала знаёмых твараў… Аншлагу на ўчорашняй вечарыне «Расстраляная літаратура» не было, але чалавек пяцьдзясят прыйшлі. Сярод іх аказалася нямала слухачоў паважнага ўзросту, напрыклад, 80-цігадовы Ян Грыб, які праславіўся 25.03.2017 (тады яго спрабавалі затрымаць тры амапаўцы…)

Гурток арганізатараў. Злева направа: Усевалад Сцебурака, Алесь Пашкевіч, Барыс Пятровіч

Выступілі ўсе, пра каго гаварылася ў анонсе, а менавіта акадэмік Радзім Гарэцкі, Марат Гаравы, Анатоль Сідарэвіч, Алесь Пашкевіч, Міхась Скобла, Ірына Багдановіч, Аксана Данільчык, Марына Шыбко. Далучыўся і Лявон Баршчэўскі, які распавядаў пра Юлія Таўбіна і Майсея Кульбака, да таго ж чытаў пачатак паэмы «Дзісенскі Чайльд-Гарольд» на ідышы (са сваім перакладам). Ва ўсіх прамоўцаў была свая «фішка», а вось Таццяна Грыневіч з гітарай нейк не зачапіла… Яна cтаранна выканала некалькі песень на словы мёртвых і жывых паэтаў, ды ейнае выкананне было, як на мой густ, залішне манерным.

Яшчэ тры волаты: А. Сідарэвіч, М. Скобла, ак. Гарэцкі

Кароткі змест выступаў прыведзены ў справаздачы на сайце СБП. Не пераказанай засталася прамова Марата Гаравога – педагога, журналіста, кіраўніка ініцыятывы «Эксперты ў абарону Курапат». Між тым ён казаў нямала цікавага – і пра тое, адкуль узялася назва «Курапаты» (так называўся пагорак побач з лесам Брод, дзе непасрэдна вяліся расстрэлы; потым пагорак зарос лесам, і ўвесь масіў атрымаў яго назву), і пра тое, што тэрыторыя ў 1930-я гады была абнесена дошкамі вышынёй да 2,5 метраў, некаторыя з іх захаваліся дагэтуль… Экспертам вядомае месца ўезду, дзе стаялі вялізныя вароты з негабляваных неабразных дошак, і нават месца, дзе была вышка ахоўніка.

Дарма што пакуль не ясна, колькі ахвяр ляжаць у лесе (дзяржава не наважваецца аднаўляць маштабныя раскопкі), даследчыкі парупіліся вызначыць асноўныя «балявыя кропкі» ўрочышча. Марат прэзентаваў схему, з якой можна сёе-тое скеміць.

 

Кобрынец М. Гаравы (за ім – мінскі бард Аляксей Галіч) і план-схема Курапатаў

Як М. Г. пісаў і раней, многія яго паплечнікі лічаць, што на ўваходзе ў будучы мемарыял варта выбіць трохрадкоўе паэта Алеся Разанава:

Словы аціхлі:

у немату

стукае сэрца

Мне гэтая ідэя – з вершам і запісам стукату сэрца над лесам – таксама запала ў душу.

Міхась Скобла на вечарыне не толькі звярнуў увагу на тое, што расстраляныя творцы былі пераважна маладыя, але і запрасіў прысутных наведаць выставу «Страчаныя абліччы» ў музеі Янкі Купалы: «Упершыню ў адкрытай экспазіцыі ляжыць нож. Ім або падобным у 1930-м Купала спрабаваў здзейсніць самагубства. Без гэтага нажа мы не зразумеем становішча паэта… Хай ён там ляжыць, пакуль існуе музей».

З гэтым можна цалкам згадзіцца, аднак літаратуразнавец пайшоў далей і выказаўся досыць кантраверсійна, палемізуючы з тымі, хто закідае народнаму паэту хваласпевы Сталіну і г. д.: «Калі б Купала пайшоў на адкрыты бунт (а бунтам было і маўклівае непадпарадкаванне), то пацярпела б уся Беларусь. Мо’ Сталін беларусаў загнаў бы на берагі Амура, стварыў бы там «Беларускую аўтаномную вобласць» (як стварылі Яўрэйскую аўтаномную вобласць з цэнтрам у Бірабіджане)». Я б так не драматызаваў. У 1930-х сталінцы мелі звычай караць за «грахі» чалавека ягоных родзічаў, калегаў, але ўсё ж не цэлы народ. І тая самая яўрэйская вобласць (напачатку – Біра-Біджанскі нацыянальны раён) была створана з іншых прычын.

Анатоль Сідарэвіч спаслаўся на меркаванне паэта Сяргея Грахоўскага: «Самы ўрадлівы на арышты быў не 37-ы, а 36-ы год». А Марына Шыбко, прадстаўніца выдавецтва «Лімарыус», следам за Міхасём Скоблам паказала кнігу выбраных твораў Алеся Дудара і гукнула: «Набывайце, яна толькі што выйшла!» На што вядучы імпрэзы, пісьменнік Алесь Пашкевіч, адказаў у тон: «Калі ласка, выдавайце!»

М. Шыбко і Л. Баршчэўскі з каштоўным выданнем – дальбог, фота не пастановачнае 🙂

Мабыць, кніга сапраўды вартая прачытання. Яе можна было набыць у той жа залі ў Алеся Яўдахі (у сакавіку вядомага кнігара садзілі за краты, але ён ужо на волі). Калі я ехаў назад, то знянацку заспеў Лявона Баршчэўскага, які не ўтрымаўся і сеў за Дудара прама ў вагоне метро…

Вольф Рубінчык, г. Мінск

31.10.2017

PSЯшчэ пра вечарыну «Расстраляная літаратура» чытайце на сайце «Радыё Рацыя» (плюс многа фотак) 

 Апублiкавана 31.10.2017  17:17