Tag Archives: “Советиш геймланд”

А. Астраух о еврейском фольклоре

“Саветы загадалі нам быць вясёлымі і шчаслівымі…”

***

Di sovetn hobn gehejsn frejlix zajn,

Di sovetn hobn gehejsn lustig zajn,

Di sovetn hobn gehejsn gliklix zajn.

Di sovetn hobn gehejsn frejlix zajn,

Iz lomir, brider, frejlix zajn.

Di sovetn hobn gehejsn gliklix zajn —

Iz lomir, švester, frejlix zajn.

Di sovetn hobn gehejsn frejlix zajn,

Iz lomir ale gliklix zajn.

Di sovetn hobn gehejsn lustig zajn,

Iz lomir nemen a bisl vajn.

Di sovetn hobn gehejsn lustig zajn,

Iz lomir gejn a tencl fajn.

Di sovetn hobn gehejsn frejlix zajn,

Iz lomir zingen a frejlixs fajn.

Di sovetn hobn gehejsn lebedik zajn,

Iz lomir ale frejlix zajn.

Di sovetn hobn gehejsn lustig zajn,

Iz lomir gejn a tencl fajn.

Lebn zoln di sovetn.

Lebn zol di partej.

Di sovetn hobn gehejsn lustig zajn,

Iz lomir ale gliklix zajn.

(…)

Jankev Šejnin, Moskve, 01.02.1959.

Менавіта ў зіму 59-га года, калі мая матуля, цяжарная мною, ужо жыла з маім бацькам і гадавалым старэйшым братам Ляксеем на ўскрайку Вузды, у Закрэўшчыне, Якаў Абелевіч Шэйнін у далёкай Маскве запісаў гэтую, напэўна, народную песню. Але ж Масква не была такой далёкай для маёй сям’і, таму што ў Падмаскоўі, у Моніна, у 1956 годзе тэхнік лётнай часткі Міхась Астравух і працаўніца прадзільна-ткацкай хвабрыкі Маруся Шчадрывая пазнаёміліся і вырашылі пабрацца…

Але пра песню:

«Саветы загадалі нам быць вясёлымі і шчаслівымі, а як загадалі, дык мы, браты, сёстры, гараджане, усе…, мусім быць вясёлымі і шчаслівымі… Мы будзем танчыць файныя танцы і спяваць файныя песні… Хай жывуць саветы, хай жыве кампартыя!..»

Хто жыў “за саветамі”, таму не патрэбны пэўныя тлумачэнні сэнсу гэтых слоў, а хто ня жыў, таму гэтага нельга патлумачыць. Зусім невялікая меншасць люду магла сабе дазволіць кроплю іроніі, сарказму альбо цынізму ў бок “будаўніцтва камунізму ў асобна ўзятай краіне”, большасць жа шчыра і самааддана ў нешта спрабавала паверыць…

Ды ў словах гэтай песні ёсць і невялікае адхіленне: Як саветы загадалі нам быць вясёлымі, дык мы вып’ем па чарцы віна… Гэты радок ужо меў пах “крамолы”, надта ён нагадваў традыцыйную абрадавую вясельную песню “Lomir ale inejnem… trinken a bisele vajn”, у якой якраз названыя тыя, за якіх усё ж варта выпіць чарку віна: Бацька, Маці, Малады, Маладая, Сват, Госці… але якія нічога агульнага ня маюць з “кампартыяй”.

Трэба адзначыць, што згаданую вясельную песню разам з іншымі 111 народнымі песнямі Якаў Шэйнін запісаў яшчэ ў 1910-11 гадох, але не ў Маскве, а на ўскраіне Віцебска, у “Рабочых Слабодках”. Гаворка ідзе аб песнях на ідышы, на мове аднэй з “нацменшасцяў”, тады яшчэ ў Расейскай Імперыі званай па-тутэйшаму “жыдамі”, а пасля 1917 года ў “Савецкай Імперыі” пераўтворанай у “яўрэяў”. А ў апошнія 20-25 год узнік яшчэ адзін нэалагізм — “габрэі”.

Безумоўна, Якаў (у 1910 годзе ён быў яшчэ Янкеў) Шэйнін у той час ня мог прадбачыць, што Віцебск будзе ў складзе Савецкай Беларусі, аднэй з рэспублік СССР, а ідыш будзе ў БССР аднэй з дзяржаўных моваў з 1920 аж па 1938 гг. Насамрэч гэта была няўдалая спроба ўзвесці паняцце “нацменшасці” ў ранг “раўнапраўя”… У былым Саюзе ўсё скончылася лютым дзяржаўным антысемітызмам, шматступенчатымі рэпрэсіямі і спробамі татальнага вынішчэння спярша іўрыту разам з юдаізмам, а пасля і ідышу разам з юдэямі, з жыдоўскай інтэлігенцыяй ад паэтаў да лекараў… Ня мог таксама прадбачыць Янкеў Шэйнін, што пагромы ў Расейскай Імперыі канца ХІХ – пачатку ХХ стагоддзя — гэта толькі малая кропля чалавечае крыві, якая ў ХХ стагоддзі залье гіганцкую прастору ад Атлантыкі да Ціхага акіяну, ад Гішпаніі да Японіі… Больш паловы стагоддзя фашызм, нацызм, камунізм, сталінізм будуць сінонімамі антысемітызму, шавінізму, генацыду… Будзе зроблена ўсё, каб паняцці юдаізм, Тора, габрэй, хасід, іўрыт, ідыш, школа (сінагога), хедар, ешыва… цалкам былі сцёртыя з чалавечай свядомасці. Але… Бог не папусціў…

З упэўненасцю можна казаць пра тое, што зусім ня будучае “ўдзяржаўленне” мовы ідыш сталася “матывацыяй” цікавасці Янкева Шэйніна да фальклору на ідышы — за сем год да рэвалюцыі гэтага прадбачыць яшчэ было нельга. Можа, каб зразумець, чаму гэты чалавеча задаўся мэтаю занатаваць тады яшчэ паўсюдна гучаўшыя спевы, трэба ўзгадаць прыклад яшчэ аднаго жыда — Нэяха (Паўлы) Шэйна, фалькларыста-піянэра, які сваё цяжкае жыццё ахвяраваў на збіранне нават не жыдоўскага, але беларускага фальклору… “Нямоглы калечка” на мыліцах прыскакаў з Магілёва ў Маскву, пасябраваўся з паэтамі Хведарам Мілерам, Хведарам Глінкам і нават з… Львом Талстым, мусіў зьмяніць рэлігійную прыналежнасць, з юдаізму ў лютэранства, перакінуўся з Нэйяха ў Паўлы, выцураўшыся свае магілёўскае сям’і, правалэндаўшыся ментарам па Цверскай губерні, з Масквы трапіў у Берлін, дзе й пазнаўся з братамі Грым, нарэшце трапіў у Віцебск настаўнікам нямецкай мовы ў гімназіі… Паўла Шэйн быў аб’ехаўшы ў фальклорных экспедыцыях пяць беларускіх паветаў. Трэба дадаць, што Паўла Шэйн за сваю этнаграфічную дзейнасць атрымаў Увараўскую прэмію Акадэміі навук і залатога медаля, але Якаў Шэйнін за тое самае мог атрымаць толькі “Сталінскую пуцёўку ў ГУЛАГ”… Stalins feste, libe hant iz undz alemen bakant (прыказка на ідышы: “Сталінская цвёрдая, любая рука ўсім нам добра вядомая”). Насамрэч, справа тут ня столькі ў сугучнасці прозвішчаў і прыналежнасці да акрэсленай меншасці, колькі ў агульным прадчуванні пэўных гістарычных зменаў, беззваротнай страты ўсталяванага жыццёвага ладу, чалавечых і моўных катастрофаў XX стагоддзя.

Гэтай працы спрычыніліся шмат хто ў ХІХ-ХХ стст., цэлая чалавечая чарада: браты Грым у Германіі, Уладзімер Даль, Аляксандар Афанасьеў у Расеі, Володымыр Гнатюк, Клымэнт Квітка ва Ўкраіне, Іван Насовіч, Напалеон Орда, Ян Федароўскі, Яўхім Карскі, Бенедыкт Тышкевіч, Ісак Сербаў, Ян Булгак, Рыгор Шырма… ў Польшчы і Беларусі… ці мала хто яшчэ — фалькларысты, пісьменнікі, музыкi, мастакі, фатографы…

Каб запісаць ідышныя песні, Янкеву Шэйніну спатрэбілася два гады, але ўсё астатняе жыццё гэтай Асобы беззваротна было патрачана на марныя спробы надаць гэтым тэкстам належны выгляд, выдаць іх асобнай кніжкай, давесці да грамадзкай свядомасці іх надзвычайную каштоўнасць.

На жаль, мы ня маем поўнага збору песень, зробленага Шэйніным. Да таго ж мы ня ведаем усяе гісторыі, звязанай са спробамі выдаць гэтыя песні асобным зборнікам. І толькі па існуючых разрозненых тэкстах і вырваных з кантэксту дакументах, нібыта па шкельцах разбітага люстэрка, мы паспрабуем рэканструяваць гэтую вартую ўвагі гістарычную выяву.

Першае, што кідаецца ў вочы ў архіўным зборы Якава Шэйніна, гэта тое, што старонкі рукапісаў, якія былі зроблены ў Віцебскіх Слабодках, маюць даты — 1910-1911 гг. Таксама датаваныя два лісты: 4 красавіка 1958 г. — у Дом Народнай Творчасці ў Маскве, і 18.03.1959 г. — у Міністэрства Культуры СССР; і артыкул “Шолом-Алейхем в Витебске в 1908 году (к 100-летию со дня рождения 2 марта 1959 года)” — 20.03.1959 г.; і ўжо цытаваная песня “Di sovetn hobn gehejsn frejlix zajn” — 01.02.1959. Можна з упэўненасцю казаць пра тое, што і артыкул “О еврейском фольклоре” быў напісаны разам з ягонымі лістамі ў Міністэрства культуры ў 1959 г. У артыкуле з глыбіні, праз састарэлую “савецкую” патэтыку, зерыць твар сапраўднага знаўцы фальклору, самаадданага Чалавека, які праз крывавае ліхалецце здолеў захаваць у сабе чысціню народных спеваў.

Паміж першай і апошняй датамі бяз году паўстагоддзя і вялікая колькасць рукапісных і машынапісных тэкстаў — песні некалькі разоў перапісваліся, была зроблена кірыліцай і лацінкай транскрыпцыя асобных тэкстаў, было некалькі спробаў зрабіць і пераклады. Напэўна, у розныя часы аўтар спрабаваў зрабіць і класіфікацыю сабраных твораў:

Песни любви
Песни нужды
Бытовые песни
Свадебные песни
Танцы
Песни без слов «А нигн»
Легенда «История одного мотива» и др.

Революционные песни
Песни 1905 года
Песни нужды
Бытовые песни
Свадебные песни
Песни любви
Танцы
Песни без слов, «А нигн» и др.

Песни нужды
Песни революционные
Песни подпольные
Песни 1905 г.
Свадебные песни
Песни любви
Бытовые народные песни

Трэба зазначыць, што ў саміх песенных тэкстах Якаў Шэйнiн часам класіфікацыю пашырае: Их гоб зих фарлибт (Еврейская лирическая народная песня), Магабай (Юмористическая песня), Гоб их мир а вайбеле (еврейская юмористическая песня), Гот гот башафн (Бог создал небо и землю) (юмористическая), але ў другім перакладзе той жа песні — (народн. песня-легенда)…

Нават простае супастаўленне гэтых трох спісаў дае магчымасць убачыць, як няпроста было Якаву Шэйніну знайсці нішу свайму твору… Ён мусіў штораз змяняць тэматычную паслядоўнасць сабраных ім твораў, ператасоўваў песні, ахвярна пазбаўляўся рэлігійнай часткі збору песень, спрабаваў увесці новую “пострэвалюцыйную” тэрміналогію: “царь-кровопийца”, “богач-кровопийца”, “буржуйчик-пиявка”, “национально-торгашеская буржуазия”… — усё ў адпаведнасці з запатрабаваннямі часу… 1920-я, 1930-я, 1950-я гг. Ягоны збор песень так і ня быў апублікаваны ў СССР. Не падтрымала Міністэрства культуры СССР і ідэю стварэння “хора еврейской народной песни”, марным было спадзяванне Якава Шэйніна на тое, каб “еврейский фольклёр [sic] вошёл в общую всесоюзную семью фольклёров всех национальностей Советского Союза”. Хаця ў 1961 г. у Маскве з’явіўся ідышны часопіс “Саветыш Геймланд” (“Савецкая Радзіма”), які ўсё ж друкаваў сёе-тое з яўрэйскай спадчыны.

Але вернемся да песні Гот гот башафн (Бог создал небо и землю). На гэтай песне, на аўтарскіх спробах яе перакладу і яе адпаведнай класіфікацыі варта было б спыніцца. Відавочна, што крыніцай гэтага тэксту з’яўляецца зусім не “народны гумар”, і нават не “народная легенда”. Гэта тэкст Торы (Пяцікніжжа Майсея) — асноўнай законатворчай кнігі кожнага пабожнага габрэя, сутнасці светапогляду юдаізму. Безумоўна, гэтая песня мае належаць да рэлігійных альбо рытуальна-абрадавых спеваў:

איז גאָט אַראָפּגעקומען

…צום שלאַנג מיט גרייס קימען

,אַך, דו בייזער שלאַנג

?וואָס טוסטו דאָ געפינען

אַף דייַן בלייזן בוּיך

.זאָלסטו שווימען

Бог снизошел на змею с гневом…

— Ах, ты злая гадюка,

Кого ты здесь нашла?

На животе ты будешь ползать,

На животе плавать…

У перакладзе другой песні “Mit di reder” аўтарам рэвалюцыйна-рашуча выразана сярэдзіна тэксту, якая раскрывае сутнасць паняцця “Idiškajt” — “Габрэйства”, зразумела, што гэты тэкст не пасаваў ідэалагічным устаноўкам “саветаў”:

,האַלט זשע שטאַרק דעם נאָמען ייִד

,און היט די צען געבאָטן

,דו לערן זיך און לערן זיך, און זייַ ניט מיד

.און האָף, מייַן קינד, צו גאָט

,דו האָסט, מייַן קינד

,סאָנים אַ סאַכן

וואָס קענען זיי

?!מיט דיר מאַכן

,אַז אָן גאָט ווערט קייַן זאַך ניט געטאָן

,ווער טוט וואָס אָן זייַן יעדיִע

,צי האָט איר געזען דעם סאָף פון האָמענען

?!געגאַנגען אַף דער טליִע

,די הייכע לייטער מיט די ווילדע טרעפּ

,וווּ מען גיט נאָר אַ קוק בליק

און דער מענטש וואָס שטייט דיר אונטן

.מיינט, אַז דאָרטן איז דער גליק

,דאָס ווייסט ער ניט, אַז מען שטייט הייך

,פאַרשווינדלט זיך אין קאָפּ

,עס פאַלט אַ מוט אַפן האַרצן

…און ער פאַלט פון די טרעפּ אַראָפּ

צו פיל דייַגעס, צו פיל זאָרג

,איז מיט דיר, מייַן לעבן

.ווער ווייס, וואָס מאָרגן וועט זייַן

,וואָס גאָט וועט אונדז געבן

,סייַ סטאָליאַרעס, סייַ מאָליאַרעס

,פּאָדיאָניקעס אייך דערבייַ

,סייַ סטאָליאַרעס, סייַ מאָליאַרעס

…שוסטער, בלעכער

З гонарам насі сваё імя — габрэй,

Трымайся дзесяці запаветаў,

Вучыся й вучыся, і не стамляйся,

І спадзявайся, маё дзіця, на Бога.

У цябе, маё дзіця, шмат ворагаў,

Што толькі яны з табой ня змогуць зрабіць?!

Калі бяз Бога нічога ня зробіцца,

Ці здолее хто зрабіць што-небудзь без яго,

Ці бачылі вы Гамана,

Які сканаў на шыбеніцы?!

Высокая лесвіца з дзікімі прыступкамі,

Куды толькі дастане вока,

А чалавек, які стаіць над табой,

Лічыць, што там і ёсць шчасце.

А таго ён ня ведае, хто стаіць высока,

У таго пойдзе галава кругам, знібее ягонае сэрца,

І ён паляціць з прыступкаў долу.

Зашмат турботаў, зашмат клопату

З табою, маё жыццё,

Хто ведае, што будзе заўтра,

Што Бог нам гатуе.

І сталяры, і маляры,

І падзённікі таксама

І сталяры, і маляры,

Шаўцы, бляхары…

(пераклад А. Астравуха)

Частка матэрыялаў з калекцыі Я. А. Шэйніна (апублікавана ў акадэмічным зборніку «Беларускі фальклор. Матэрыялы і даследаванні». Вып. 4. Мінск, 2017)

Асобна хацелася б сказаць пра ўжо названую песню “Магабай”. Безумоўна, гэта гумарыстычная альбо жартоўная песня, але і ў гэтым азначэнні была зроблена “ідэалагічная купюра” — гэта хасідская жартоўная песня (зразумела, ні пра якіх там хасідаў “за саветамі” нельга было ўзгадваць). А між іншым, віцебскія хасіды — гэта і Менахэм-Мэндэль Віцебскі, і любавіцкія Шнэерсоны (цяперашні “Хабад Любавіч”), і сям’я Марка Шагала (“Уся ягоная творчасць прасякнута вопытам жыцця ў хасідскім асяроддзі і народнай ідышысцкай культурай”, д-р Клер Ле Фоль).

Мой тата жыве 84 годам — “biz hundert un cvancik” (хай жыве да 120 год)! — раз-пораз ён раскрывае для мяне скарбонку свайго кухценскага фальклору… ну й даў жа ты, як жыд перцу! хапт мэн торбэчкэ, форн кайн Магілнэ (Магільна — былое мястэчка блізу Кухціч); Лэйба з аднае ныркі два расольніка зварыць (гэта байка пра Лейбу Еля з Узды, які ўжо пасьля вайны працаваў на складзе лесаматэрыялаў); разлажыўся як Шмуйла з абразамі; жыд б’е сына: “Каб у цябе было тое спераду, што ў мужыка ззаду” (гэта пра розум)…

З бацькавых ўспамінаў, а часам мне падаецца, што яшчэ зусім малым я на свае вочы бачыў і чуў голас Мэндэля-анучніка з Узды, які на калёсах праязджаў праз Кухцічы: “Бабы, бабы, хуйсты на старызна!” З адвіслай губой, ён кепска валодаў тутэйшай гаворкай. Мэндэль збіраў старызну і косткі, а за гэта даваў бабам хусткі і розную драбязу, голкі-ніткі…у дзяцей выменьваў яйкі на цукеркі. У 50-я гады Мэндэль нарэшце прыстаў у Кухцічах у прымы да Ліды Яськавай і Ліда стала ў вёсцы звацца Мэндэлева… А з успамінаў маёй бабы Анюты і дзеда Петруся, абодва нарадзіліся ў 1907 годзе, я ведаю, што некалі ў Кухцічах на пагоне жыў жыд Шынкарык, і ці ні трымаў ён шынок…

Ад колішняга жыцця засталіся толькі дробныя шкельцы… як напісаў дзядзька Рыгор: “Гэта яшчэ тады дзеялася, калі ў нашых рэчках было шмат рыбы, а ў местах ды мястэчках шмат жыдоў”…

Аляксандар Астравух,

жнівень 2016, Пірэй.

Апублiкавана 17.05.2017 18:32

Н. Шуканов об И. Боруховиче

Мікалай Шуканаў

Паэт, які «чуў, як расце трава»

Фотавыявы І. Баруховіча розных гадоў

Вядомы савецкі яўрэйскі паэт і нарысіст (спартыўны) Ісак Барысавіч Баруховіч (Іча Баруховіч; у рускамоўных выданнях сваіх твораў падпісваўся Исаак Борисов; 1923–1972) – ураджэнец вёскі Гарадзец Рагачоўскага раёна. Друкавацца пачаў рана – у 13 гадоў, у 1936 годзе. Наогул пры жыцці аўтара і пасмяротна свет убачылі тры кнігі яго вершаў на ідыш: «Афн грынем брэг» («На зялёным беразе», 1941), «Ін а гутэр шо» («У добры час», 1947), «Бам шайтэр фун ёрн» («Ля вогнішча гадоў», 1974). З’яўляўся майстрам малых вершаў (мініяцюр). Асноўнымі матывамі яго творчасці былі «ваенная» лірыка, філасофскія разважанні аб сучаснасці.

Незадоўга да пачатку Вялікай Айчыннай вайны, у 1940 годзе, Ісак Баруховіч скончыў настаўніцкі інстытут у Рагачове. А сваю працоўную біяграфію пачынаў як настаўнік Стрэшынскай сярэдняй школы. Было гэта ў 1940-41 навучальным годзе. На той час Стрэшын быў раённым цэнтрам (у 1956 годзе Стрэшынскі раён аб’ядналі са Жлобінскім). Так сталася, што ў гэтай школе тады вучыўся будучы вядомы беларускі паэт і празаік Хведар Жычка (1927–2007). Па просьбе аўтара гэтага артыкула, ён у 1994 годзе напісаў успаміны аб тым часе.

«Ісак Барысавіч Баруховіч перад вайной (…) выкладаў беларускую мову і літаратуру ў Стрэшынскай сярэдняй школе, – пісаў у сваім лісце Хведар Жычка. – Вядома, спачатку ніхто з нас не ведаў, што ён піша вершы, пакуль у газеце «Сталинская молодежь» (цяпер «Знамя юности») не быў апублікаваны здымак з нарады (рэспубліканскай) маладых пісьменнікаў, якая адбылася ў Мінску. На здымку Ісак Баруховіч чытаў сябрам свае новыя творы. Пісаў ён на яўрэйскай мове, а ў Стрэшынскай раённай газеце “Сталінскі шлях” публікаваў іх у сваім перакладзе на рускую мову. Мы сталі паважаць яго яшчэ больш, прыставалі, каб расказваў нам, ці бачыў ён жывых Купалу і Коласа, якія яны з выгляду і г. д. Выкладаў і расказваў ён дужа цікава, хаця і быў малады і сарамлівы (…) А яшчэ помню… як мы, некалькі чалавек з класа не вывучылі напамяць зададзены верш Максіма Багдановіча “З песняў беларускага мужыка”. Паставіўшы нам у дзённікі заслужаную ацэнку “дрэнна”, Ісак Барысавіч насупіўся, доўга моўчкі стаяў каля дошкі, пазіраючы ў акно. Потым рэзка крутнуўся, загаварыў: “Не разумею, як можна не любіць такую паэзію” (…) Дэкламаваў ён ціха, задуменна, неяк зусім не так, як мы прывыклі расказваць ля дошкі – з выкрыкамі і завываннямі. “Чую ў цішыні, як расце трава, – амаль шэптам закончыў ён і тут жа запытаў: – З вас хто-небудзь чуў, як расце трава?” Ідучы на канікулы летам 1941 г. ён абяцаў нам у новым навучальным годзе паказаць сваю кніжку “На зялёным беражку” (так у Хведара Жычкі – М. Ш.). Але пачалася вайна, ні кніжкі, ні самаго Ісака Барысавіча мы ўжо не ўбачылі. Адразу пасля вайны ў нейкім тоўстым маскоўскім часопісе я прачытаў верш И. Боруховича «Я вставил раму» у перакладзе на рускую мову Якава Хелемскага. І ўсё – больш я нідзе яго прозвішча не сустракаў, думаў, ці памёр, ці куды з’ехаў. А ён (…) сядзеў у Маскве, змяніўшы літаратурнае прозвішча на псеўданім «Борисов». (…) А я ж вучыўся ў Маскве (у Літаратурным інстытуце імя А. М. Горкага – М. Ш.), тысячу разоў праходзіў каля выдавецтва «Советский писатель», дзе ён працаваў рэдактарам; кіраўніком майго творчага семінару і дыпломнай работы быў Якаў Хелемскі, які б мог даць мне яго адрас і г. д. Але лёс злосна пасмяяўся з мяне».

У час вайны Ісак Баруховіч быў начальнікам асабістай радыёстанцыі вядомага савецкага ваеначальніка генерала арміі, Героя Савецкага Саюза Мікалая Ватуціна (1901–1944). Узнагароджаны ордэнам Чырвонай Зоркі, медалямі.

Пасля вайны стала жыў у Маскве, дзе працаваў у адміністрацыйным апараце Саюза пісьменнікаў СССР. З’яўляўся членам рэдакцыйнай калегіі часопіса «Саветыш геймланд» (друкаваўся на ідышы). Вершы Баруховіча перакладалі на рускую мову Рыма Казакова (1932–2008), Юрый Левітанскі (1922–1996), іншыя вядомыя паэты.

Можна згадаць яшчэ адзін цікавы факт з біяграфіі Ісака Баруховіча. Ён быў зяцем буйнога яўрэйскага паэта і драматурга, свайго земляка – ураджэнца Рагачова – Самуіла Залманавіча Галкіна (1897–1960).

Пахаваны Ісак Баруховіч у Маскве на Увядзенскіх могілках.

Крыніцы

Электронная яўрэйская энцыклапедыя.
Уласны архіў М. Шуканава.

* * *

Прислушайся, как ветки добродушно

Бьют ветер по плечу в тиши дубрав,

И тот летит, постромки оборвав,

— Куда, откуда? — спрашивать не нужно!

К земле приникни сердцем и молчи,

И приобщись к дыханью трав, как равный.

Здесь наточила свежесть так недавно

Их тонкие зелёные мечи.

О воинство травиное! Я жил,

Стремясь к твоей лишь силе чудотворной.

Возьми в полон меня, чтоб я покорно

У ног твоих оружие сложил.

Перевод М. Петровых

* * *

Остановись!.. Смири гордыню!

Вглядись в травинку на пути!..

Ты чуть не разминулся ныне

С извечным чудом во плоти.

Двоится капля росяная…

Две бусины порвали связь –

Как боги, горести не зная,

Как люди, горько распростясь.

Надолго ль их мерцать оставят

В тени, где воздух невесом?..

Иль солнце тотчас их раздавит

Своим палящим колесом?..

Не презирай судьбы их малой:

В их угасанье смысл сокрыт…

Не здесь ли той грозы начало,

Что завтра землю обновит?

Перевод Ю. Нейман

(гэтыя і іншыя пераклады вершаў І. Баруховіча на рускую можна пачытаць тут – belisrael.info)

* * *

Шуканов Николай Васильевич (на фото) родился в 1962 г. в г.п. Лельчицы. Служил в Советской армии. Окончил Гомельский госуниверситет им. Ф. Скорины. Работал учителем, с 1990 г. – сотрудник райгазеты «Новы дзень» (Жлобин). Член Союза журналистов Беларуси, Церковно-исторической комиссии Гомельской епархии. Материалы по краеведению публиковались в газетах «Царкоўнае слова», «Голас Радзімы», «Краязнаўчая газета», «Советская Белоруссия», в «Журнале Московской Патриархии» и др., в сборниках, изданных в Беларуси и России. Автор книги «За всё – слава Богу: Записки краеведа». Лауреат Иолшинской премии, член Международной общественной организации союза писателей и мастеров искусств.

Крыніца: «Рагачоўскі сшытак» № 3, снежань 2016 г.

Апублiкавана 28.02.2017 22:13

Юбилей М. Кульбака (1966 г.)

(Перевод на русский, а также телеграммы в адрес Союза писателей БССР, 1966 г., ниже)

Шчыры сябра, самабытны пісьменнік

Да 70-годдзя з дня нараджэння М. Кульбака

З Майсеем Кульбакам я пазнаёміўся ў пачатку трыццатых гадоў, калі ў брыгадзе пісьменнікаў БелАППа разам з ім ездзіў на сустрэчы з чытачамі ў Смалявічы. Я ведаў ад Ізі Харыка, Майсея Тэйфа, Зэліка Аксельрода, што ён шчыры і добры чалавек, і ў час паездкі не толькі пераканаўся ў гэтым, але і палюбіў гэтага дасціпнага і разумнага чалавека. А пазнаёміўшыся бліжэй з яго вершамі, назаўсёды пасябраваў з яго сур’ёзным паэтычным словам…

У Смалявічах нам давялося некалькі разоў выступаць перад чытачамі. Даклады рабіў Х. Дунец, а М. Кульбак, В. Маракоў, В. Каваль і я чыталі свае творы. Кульбак чытаў вершы на яўрэйскай мове, а я, па ягонай просьбе – пераклады-падрадкоўнікі. Падрадкоўнікі – гэта, вядома, далёка не самі вершы. Але нават яны (сярод іх «Беларусь», «Зімняй ноччу ў старэнькай хаце») усхвалявалі і ўразілі мяне, паланілі паэзіяй, якая ўвабрала ў сябе і скруху чалавечай нядолі, і ўслаўленне працоўнага братэрства простых людзей.

Да гэтага часу помняцца радкі, у якіх М. Кульбак проста, звычайна, але паэтычна і горда гаворыць пра бацькаву працавітую сям’ю, у якой пачыналася яго біяграфія і брала вытокі паэтычнае слова:

І мае шаснаццаць дзядзькоў і мой бацька, –

Яўрэі звычайныя, як барозны чорнай зямлі.

Гоняць яны плыты па рэчках, цягаюць бярвенне з лесу

І кожны дзень працуюць, працуюць, як валы.

Вячэраюць яны разам, за адным сталом, з адной місы,

Потым валяцца спаць, як снапы…

Гэта быў шчыры і праўдзівы дакладны паэтычны жыццяпіс не толькі працавітай сям’і Зельманцаў (раман «Зельманцы»), але і ўсяе местачковай яўрэйскай беднаты ў дарэвалюцыйны час. Адчувалася, што М. Кульбак добра ведаў тыя калдобістыя жыццёвыя дарогі, на якіх семнаццаць братоў цяжкою працай зараблялі «кавалак сітніцы і хвост іржавага селядца», і на гэтай трывалай аснове было прасторна яго вобразнаму мысленню, якое арганічна спалучала традыцыі фальклору з лепшымі набыткамі тагачаснай паэзіі:

А дзед мой, мой дзед, ледзь залазіць на печ,

Ён старэнькі, не дачакаўся, і ля стала заснуў.

Але ногі… яны ведаюць, яны самі вядуць на печ, –

Добрыя дзедавы ногі, яны служаць яму ўжо колькі гадоў…

На дзіва натуральна паэтычная ўмоўнасць прадоўжыла тут ход думкі і настолькі пашырыла штодзённую сцэнку, што становіцца прасторна і цёпла ў душы самога чытача, і ён разам з аўтарам з любоўю і павагай глядзіць на гэтага дзеда, які, відаць, нямала нарабіўся за сваё доўгае жыццё.

У вершах М. Кульбака моцна і шчыра гучаць услаўленне чалавечай працы, якая гуртуе людзей у калектыў, надае сэнс жыццю і асаблівую каштоўнасць кавалку хлеба:

Ужо на світанні ўсе былі вясёлыя, як музыканты,

Сталі ўсе васемнаццаць з дзедам на чале.

І пайшла музыка:

Крок – паварот плячыма. Свішчуць косы і маланкамі скачуць,

За кавалак хлеба трэба пацець, сынкі, трэба працаваць…

Скінулі хлопцы кашулі, агаліўшы касматыя, як яліны, спіны…

Я часта сустракаўся з М. Кульбакам, любіў з ім гаварыць. Ён быў вясёлым чалавекам, у якім жыла, як кажуць, «смяшынка-залацінка», умеў цікава расказваць, і я не раз бачыў, як Купала, Колас і Чорны сядзелі з ім на канапе ў Доме пісьменніка і ўважліва яго слухалі. Кульбака любіла і літаратурная моладзь, якую ён заўсёды падтрымліваў і з якой ахвотна дзяліўся сваім вопытам.

М. Кульбак нямала пісаў пра родную Беларусь, любіў беларускую літаратуру і перакладаў на яўрэйскую мову творы Янкі Купалы і Якуба Коласа. Ён збіраўся перакласці «Новую зямлю»… У яго было шмат творчых задум, але ажыццявіць іх не давялося. У 1937 годзе яго таленавітая творчая праца была спынена, і неўзабаве ён трагічна загінуў.

Сёння ж зноў з намі творы таленавітага яўрэйскага паэта, драматурга і перакладчыка Майсея Саламонавіча Кульбака.

Мікола ХВЕДАРОВІЧ

(газета «Літаратура і мастацтва», 22.03.1966)

Заўвага belisrael.info: На жаль, 50 год таму ні М. Хведаровіч (які сам моцна пацярпеў за Сталіным) у сваім цікавым артыкуле, ні рэдакцыя газеты не наважыліся сказаць праўду пра тое, з якой прычыны ў 1937 г. «творчая праца М. Кульбака была спынена» і чаму «неўзабаве ён трагічна загінуў». Зараз гэта добра вядома. Наўрад ці зусім апраўданым было і атаясамліванне герояў паэмы «Беларусь» (яўрэяў з сельскай мясцовасці, якія дружна косяць сена, ядуць «з адной місы») з гараджанамі-зельманцамі, схільнымі да індывідуалізму, далёка не заўсёды згоднымі міжсобку.

* * *

Вечар памяці М. Кульбака

У клубе Саюза пісьменнікаў адбыўся вечар, прысвечаны 70-годдзю з дня нараджэння таленавітага яўрэйскага паэта Майсея Кульбака. Вечар адкрыў народны пісьменнік Беларусі Міхась Лынькоў.

З успамінамі пра паэта выступілі Мікола Хведаровіч, Заір Азгур і іншыя. Язэп Семяжон пазнаёміў прысутных са сваімі перакладамі вершаў М. Кульбака на беларускую мову. Свой верш, прысвечаны юбіляру, прачытаў Хаім Мальцінскі.

(«Літаратура і мастацтва», 25.03.1966)

Апублiкавана 26.09.2016 13:46

* * *

Искренний друг, самобытный писатель

К 70-летию со дня рождения М. Кульбака

С Моисеем Кульбаком я познакомился в начале тридцатых годов, когда в бригаде писателей БелАППа вместе с ним ездил на встречи с читателями в Смолевичи. Я знал от Изи Харика, Моисея Тейфа, Зелика Аксельрода, что он искренний и добрый, и во время поездки не только убедился в этом, но и полюбил этого остроумного, здравомыслящего человека. А познакомившись ближе с его стихами, навсегда подружился с его серьёзным поэтическим словом…

В Смолевичах нам довелось несколько раз выступать перед читателями. Доклады делал Х. Дунец, а М. Кульбак, В. Моряков, В. Коваль и я читали свои произведения. Кульбак читал стихи на еврейском языке, а я, по его просьбе – переводы-подстрочники. Подстрочники – это, конечно, далеко не сами стихи. Но даже они (среди них «Беларусь», «Зимней ночью в старенькой хате») взволновали и впечатлили меня, пленили поэзией, которая вобрала в себя и печаль людской недоли, и восславление трудового братства простых людей.

И поныне помнятся строки, в которых М. Кульбак просто, обычно, но поэтично и гордо говорит об отцовской работящей семье, где начиналась его биография, откуда проистекало поэтическое слово:

Шестнадцать дядьев и отец мой, еще не старик, –

Простые евреи, евреи простые, как скалы.

Плоты они гонят и сыростью пахнут речной.

До вечера бревна таскают в лесу спозаранку.

Все вместе свой ужин хлебают из миски одной

И валятся, точно снопы, на кровать и лежанку.

(Пер. С. Липкина)

Это было искреннее и правдивое точное поэтическое жизнеописание не только работящей семьи Зелменян (роман «Зелменяне»), но и всей местечковой еврейской бедноты дореволюционного времени. Чувствовалось, что М. Кульбак хорошо знал те ухабистые жизненные дороги, на которых семнадцать братьев тяжким трудом зарабатывали «кусок ситного хлеба и хвост ржавой селедки», и на этой прочной основе было просторно его образному мышлению, которое органично сочетало традиции фольклора с лучшими приобретениями тогдашней поэзии:

Мой дед – еле-еле на печь он влезает, мой дед,

И дремлет уже на ходу, сгорбив дряхлые плечи,

А ноги – понятливы, сами ведут его к печи,

Ах, добрые ноги, что служат ему столько лет…

(Пер. С. Липкина)

На удивление естественно поэтическая условность продолжила здесь ход мысли и настолько расширила обыденную сценку, что становится просторно и тепло в душе самого читателя, и он вместе с автором с любовью и уважением смотрит на этого деда, который, видимо, немало наработался за свою долгую жизнь.

В стихах М. Кульбака мощно и искренне звучит восславление человеческого труда, который объединяет людей в коллектив, придаёт смысл жизни и особую ценность куску хлеба:

С полей потянуло осенним туманом.

Косить за болотами сено

Чуть свет отправляется дед

и семнадцать его сыновей здоровенных.

И, что твои клезмеры, все спозаранку

уже приложиться успели.

Как встали с отцом во главе восемнадцать,

такое пошло тут веселье!

Махнут, развернутся, махнут, развернутся.

Отец обращается к детям:

– Да, хлеба кусок нелегко достается,

придется, сынки, попотеть вам!

И движутся руки, и мускулы ходят.

Раздетые до половины,

Обросшие братья – мохнатые ели,

покрыты густою щетиной.

(Пер. Ю. Телесина)

Я часто встречался с М. Кульбаком, любил с ним говорить. Он был весёлым человеком, в котором жила, как говорится, «смешинка-золотинка», умел интересно рассказывать, и я не раз видел, как Купала, Колас и [Кузьма] Чёрный cидели с ним на диване в Доме писателя и внимательно его слушали. Кульбака любила и литературная молодёжь, которую он всегда поддерживал и с которой охотно делился своим опытом.

М. Кульбак немало писал о родной Беларуси, любил белорусскую литературу и переводил на еврейский язык произведения Янки Купалы и Якуба Коласа. Он собирался перевести «Новую землю»… У него было много творческих замыслов, но осуществить их не довелось. В 1937 году его талантливая творческая работа была прервана, и вскоре он трагически погиб.

Сегодня же снова с нами произведения талантливого еврейского поэта, драматурга и переводчика Моисея Соломоновича Кульбака.

Микола ХВЕДОРОВИЧ.

(газета «Літаратура і мастацтва», 22.03.1966, перевод с белорусского В. Р.)

Примечание belisrael.info: Увы, 50 лет назад ни М. Хведорович (сам хлебнувший горя при Сталине) в своей интересной статье, ни редакция газеты не решились сказать правду о том, по какой причине в 1937 г. «творческая работа М. Кульбака была прервана» и почему «вскоре он трагически погиб». Сейчас это хорошо известно. Вряд ли вполне оправданным было и отождествление героев поэмы «Беларусь» (евреев из сельской местности, которые дружно косят сено, едят «из миски одной») с горожанами-зелменянами, склонными к индивидуализму и далеко не всегда ладящими между собой.

* * *

Вечер памяти М. Кульбака

В клубе Союза писателей состоялся вечер, посвящённый 70-летию со дня рождения талантливого еврейского поэта Моисея Кульбака. Вечер открыл народный писатель Беларуси Михась Лыньков.

С воспоминаниями о поэте выступили Микола Хведорович, Заир Азгур и другие. Язэп Семежон познакомил присутствующих со своими переводами стихотворений М. Кульбака на белорусский язык. Своё стихотворение, посвящённое юбиляру, прочитал Хаим Мальтинский.

(«Літаратура і мастацтва», 25.03.1966)

* * *

BONUS

Телеграммы в адрес Союза писателей БССР, 1966

(из фонда Белорусского государственного архива-музея литературы и искусства; публикуются, скорее всего, впервые)

Из Вильнюса:

Друзья и почитатели большого еврейского писателя Мойши Кульбака чтут его память, выражают свою любовь, уважение в знаменательный для советской еврейской литературы день 70-летия со дня его рождения.

Подписано: Коллектив еврейского народного театра дворца культуры профсоюзов Литовской ССР.

…

Афиша пьесы «Бойтре», поставленной еврейским драматическим коллективом при Дворце культуры профсоюзов в Вильнюсе (1961). Также хранится в БГАМЛИ.

Свято храним память о нашем любимом учителе, талантливом поэте Мойше Кульбаке.

Подписано: Лейзеровская, Мирский.

Живет вовеки неувядаемое поэтическое слово большого мастера Мойше Кульбака.

Подписано: Меер Елин.

Из Гродно:

В связи с 70-летием рождения известного еврейского советского писателя Мойсея Соломоновича Кульбака мы, почитатели его таланта, вспоминаем с большой любовью и уважением. Его произведения (…) внесли большой вклад в советскую литературу и воспитание нового человека. Глубоко скорбим [о] его [гибели].

Из Москвы:

Юбилей нашего дорогого высокоталантливого Моисея Кульбака, как и его творчество, является праздником для нашей литературы, в частности, для нас, работников театра, имевших счастье играть в его пьесах. Да будет светла память о нем.

Подписано: Заслуженный артист РСФСР Даниил Финкелькраут.

Редколлегия и редакция журнала «Советиш Геймланд», еврейские писатели Москвы вместе с вами отмечают семидесятилетие со дня рождения выдающегося советского поэта, прозаика и драматурга Мойше Кульбака. Его творчество является крупным вкладом в сокровищницу многонациональной советской литературы.

Опубликовано 26.09.2016 13:46

Израиль Серебряный – литературный критик и библиограф

24 декабря 1900 года в Калинковичах, Речицкого уезда, Минской губернии, родился еврейский литературный критик и библиограф Израиль Серебряный. Участник гражданской войны. Сотрудничал в типографии газеты “Дер коммунистишер вег” (коммунистический путь) в Гомеле. Учился в Еврейском педагогическом техникуме. Избран секретарем литературной группы “Октябер-дор”. С 1925 г. – в Минске, работал наборщиком газеты “Октябер”, член литературного кружка “Юнгер арбетер” (юный рабочий). В 1930 Израиль Айзикович Серебряный окончил педагогический факультет Белорусского университета. Работал в Институте еврейской культуры при Академии наук Белоруссии. Печататься начал в 1924-м. Писал статьи для научных изданий газет на идише, русском и белорусском о классической и современной еврейской литературе. Он – автор серьезных исследований о жизни и творчестве Менделе Мойхер-Сфорима, Шолом-Алейхема. В 1939 в Минске на языке идиш вышла книга И. Серебряного «Шолэм Алейхем ун фолклор», а в 1948-м в Москве (тоже на идиш) – «Менделэ Мойхер Сфорим» (на эту книгу обстоятельной рецензией «Цвэй бихэр вэгн Менделен» откликнулся еврейский писатель Ирма Друкер в газете «Эйникайт» за 26 августа 1948). Занимался составлением библиографии произведений еврейских писателей: “Переводы с идиша на русский в 1941- 48 гг.” (“Паризер цайтшрифт”, 1956-57, № 15 (16); “Хроника еврейской советской литературы” (“Советиш геймланд”, 1966-67). Израиль Серебряный также перевел на идиш романы «Накануне», «Отцы и дети» И. С. Тургенева, «Герой нашего времени» М. Ю. Лермонтова. В 1959 на русском издана книга “Шолом-Алейхем и народное творчество”. В 1971 в издательстве «Советском писателе» вышла в переводе на русский язык его книга «Современники и классики» – о творчестве тех же Менделе и Шолом-Алейхема, а также Давида Бергельсона, Изи Харика, Мойше Тейфа, Шмуэла Галкина, Натана Забары, Мойше Кульбака, Иосифа Рабина. В середине 70-х И. Серебряный по командировке журнала «Советиш геймланд» побывал в Биробиджане, несколько дней провел в редакции «Биробиджанер штерн», встречался с местными писателями и журналистами, посетил ряд предприятий областного центра, и по возвращении с Дальнего Востока написал и опубликовал в «Советиш геймланд» большой очерк о своей поездке. Умер Израиль Серебряный 8 августа 1978 года в Москве.

23 декабря 2013 10:19

Другие материалы об известных еврейских выходцах из Беларуси, здесь: Писатели, поэты, музыканты

Обновлено 27.03.2017 09:15