Tag Archives: Семен Розенфельд

О российском кинофильме «Собибор»

* * *

Белорусский режиссёр Леонид Миндлин (21.06.2018): «Собибор». Советские военнопленные спасают евреев. Очередная интерпретация истории. Раньше говорили, что никогда не врут так, как во время войны. Оказывается, врут до сих пор.

* * *

«Собибор». Хабенский и пустота?

Обозреватель украинской газеты «Хадашот» Святослав Бакис: Вышел на экраны «Собибор» — фильм об уникальном побеге евреев из лагеря смерти под руководством советского офицера-еврея Александра Печерского. Как не написать о таком фильме в еврейской газете? А мне вот не хочется писать, не понравился мне этот фильм. Ну как же, ведь это фильм о еврейском подвиге? Как он может не понравиться? Да, но мне ведь не подвиг, а фильм не понравился. И я нашел хитрый выход из положения, обнаружив среди множества отзывов на этот фильм рецензию, которая близка к моему взгляду на картину Хабенского. Ее автор — Василий Степанов — серьезный, хороший кинокритик из питерского журнала «Сеанс». Привожу его текст с некоторыми сокращениями. А потом добавлю пару строк от себя.

Василий Степанов. В прокате идет «Собибор». Фильм, который пытается победить зрителя, но никак не может угнаться за своим героем.

23 сентября 1943 года к Собибору, где одни люди травили газом и сжигали других, подошел очередной эшелон. На нем в трудовой лагерь прибыли евреи и пленные с востока, среди них — командир Красной армии Александр Печерский. Он попал в плен еще осенью 1941-го под Вязьмой, почти два года скитался по немецким лагерям на оккупированной территории СССР: от Смоленска до Минска. Подполье, попытки побега, полная безнадежность.

Такое не осмыслишь, так что Константин Хабенский в своем дебюте печется, скорее, о том, чтобы передать коллективный опыт места, в которое попал Печерский. Об этом намерении свидетельствует и название. Сравните с другими попытками высказаться по теме: в «Побеге из Собибора» (1987) Джека Голда — указание на направление движения и поворотное событие, в документальном «Собибор, 14 октября 1943 года, 16 часов» (2001) Клода Ланцмана — точка в потоке времени-пространства, момент, когда узники концлагеря начали резать надзирателей, присвоив себе право на насилие. У Хабенского же главный герой и главное событие — это лагерь.

«Собибор» начинается с полуслова и впускает в свои ворота зрителей на общих основаниях, будто они ничего подобного раньше не видели. Деловитые служители на лагерной платформе, старательная имитация нормальной жизни — багажные квитанции, мифический «орднунг» — фильм довольно точно соответствует описаниям, оставленным самим Печерским в небольшом сборнике воспоминаний «Александр Печерский. Прорыв в бессмертие». Застав зрителя врасплох, механика лагерной сортировки несет его с платформы прямо в газовую камеру. Подробное знакомство с второстепенными (даже эпизодическими) героями, а затем почти мгновенная их гибель в адской душевой под присмотром омертвевшего уже давно палача что-то нащупывает даже в самых очерствевших от штурмовщины современного патриотического кино зрителях.

Об этом свидетельствуют и отклики критиков, которые, подчеркивая эмоциональный напор фильма, все-таки предпочитают отмечать прежде всего благую цель — воздать должное забытому подвигу Печерского — и прощают «Собибору» ощутимый привкус exploitation (манипулятивности — С. Б.). Авторам как будто недостаточно описанных самим Печерским нацистских зверств, и в кульминационный момент они устраивают, например, в лагере скачки на манер «Бен Гура» — пьяные надсмотрщики запрягают узников в телеги.

Для фильма о забытом герое, которому наконец хотят воздать должное, «Собибор» довольно небрежен. Кто он и откуда пришел? Куда уйдет? И кто шел за ним? Это все экрану не особенно интересно. В этом смысле создатели фильма недалеко ушли от советской власти, которая хотела бы знать об Александре Печерском поменьше. Что говорить, Печерского даже не отпустили за границу на премьеру британского «Побега из Собибора», где роль красноармейца исполнял Рутгер Хауэр. А ведь на дворе стояли времена перестройки и гласности. Сохранилось душераздирающее письмо того времени, в котором Владимир Познер обещает Печерскому помочь с ОВИРом. Не вышло.

В чем причина такой поверхностности взгляда, можно только гадать, но тесный метраж, назидательная доходчивость сценария, мелодраматические клише и костыли звуковой дорожки превратили «Собибор» в куда более удобоваримое блюдо, чем того требовала уникальная история и шокирующая фактура. И там, где Ланцман старается добраться до сути произошедшего, а Джек Голд сводит в единую композицию дюжину равнозначных персонажей, Константин Хабенский пытается всеми доступными средствами победить зрителя, купившего попкорн; сломать шаблон восприятия — где-то наивно, где-то зло и изобретательно, где-то чересчур нахраписто. Он делает все возможное, чтобы вывести нас за пределы лагеря под названием «российское патриотическое кино к дате», но, в отличие от Печерского, тут мало наточить ножи, перебить охрану или пробежаться по минному полю. Нужно было бы еще понять, зачем и почему все это произошло.

С. Бакис: Хабенский, который также является автором сценария фильма, потратил много усилий на то, чтобы показать, какие немцы были изверги и извращенцы. Печерский соглашается возглавить организацию побега не сразу, а когда чаша его терпения наконец переполнилась. Это делает честь его внутреннему достоинству. Но, с другой стороны, если бы немцы не выглядели садистами, а предстали просто холодными, методичными палачами (какими они на деле обычно и были), — разве это меньше, слабее говорило бы о сути фашизма? По-моему, наоборот: если обычные с виду люди способны так поступать с другими людьми — значит, корень зла кроется где-то глубоко в человеческой природе и в идеологии фашизма. Сделать так, чтобы современные зрители поняли это, гораздо более ценно, чем заставить их в который раз убедиться, что некоторые фашисты были садистами.

Источник

* * *

Арон Шнеер: «Собибор» Мединского и Хабенского сильно отличается от Собибора

26.06.2018

Три месяца назад на экраны страны вышел фильм «Собибор» Константина Хабенского, сценарий к которому написал министр культуры Владимир Мединский (сам Мединский называет себя лишь автором идеи. – belisrael.info). Вскоре ожидается еще одно событие, связанное с историографией Холокоста, — выход в свет первого научного исследования о «Травниках» — учебном лагере СС под Люблином, где из советских военнопленных готовили лагерных охранников, полицаев и других соучастников нацистских зверств. Автор книги — известный израильский историк Холокоста Арон Шнеер. В интервью EADaily он провел историческую экспертизу фильму «Собибор».

А. Шнеер, фото newsru.co.il

Фильм «Собибор» с Константином Хабенским в роли Александра Печерского стал культурно-патриотическим событием в России весны-лета 2018 года. Однако мнения зрителей разделились. Специалисты по теме Холокоста считают, что Хабенскому лента не удалась. Какие у «Собибора» есть достоинства и недочеты?

Я участвовал в обсуждении фильма после его совместной премьеры одновременно в Кнессете в Израиле и Совете Федерации в России, с участием председателя Совета Федерации Валентины Матвиенко. Я не сказал всего, чего хотел, не желая омрачать сам факт премьеры. Но с вами буду откровенен. Чрезвычайно важно то, что сегодняшняя Россия созданием и выходом фильма «Собибор» сломала выстроенную в СССР стену молчания и фальсификации о трагедии и героизме евреев в годы Второй мировой войны — Великой Отечественной войны. Причем дело доходило до абсурда. Так, в книге «Возвращение нежелательно», вышедшей в 1964 году, рассказывающей о восстании в Собиборе, слово «еврей» отсутствует. В книге упомянуты немцы, голландцы, поляки, русские, а евреи — нет. Авторов книги Валентина Томина и Александра Синельникова тогда заставили избавиться от «крамольного», как казалось советским идеологам и редакторам, слова «еврей». Во-вторых, надо отметить бесспорный успех многолетней работы Фонда Печерского под руководством Ильи Васильева. Результат ошеломляющий, положительный. Александр Печерский удостоен посмертно ордена Мужества, имя Печерского носят пассажирский состав, одна из улиц Москвы… Конечно, благодаря вышедшему фильму это имя получит еще большое признание и, вполне вероятно, некоторые российские школьники, и не только они запомнят имя еврея-героя, узнают частичку правды о Холокосте. Важно, что создание фильма было поддержано Министерством культуры России.

А вот о нижеследующем я во время обсуждения умолчал. Поэтому спасибо за возможность высказаться. О художественных просчетах. Я не специалист-киновед и кинокритик. Поэтому подчеркиваю: это мое мнение. Работа сценаристов, а судя по тому, что известно, их было несколько, как и режиссёров, провальна. Несмотря на то, что фильм якобы консультировался историками, якобы строго документален, результат говорит о противоположном. Фильм фрагментарен, и не всегда понятны мотивы поступков героев. Совершенно бессодержательна сюжетная линия Печерский — Люка (главная героиня, лагерная подруга Печерского), а их диалоги примитивны. Сцена эсэсовского шабаша, попытка показать торжество абсолютного зла, конечно, поражает, страшит, но ничего подобного не было. Фильм — художественное произведение, и это допустимо. Но после блистательного фильма Элема Климова «Иди и смотри», пока еще ничто не сравнилось с его апокалиптическими сценами сожжения людей и шабаша недочеловеков-убийц, возомнивших себя сверхчеловеками.

Фильм… рассчитан на рядового, ничего не знающего о трагедии Холокоста массового зрителя. И это принесет, или уже принесло успех и признание.

Каждый художественный фильм о войне — это осмысление события с точки зрения художника. Разумеется, некоторые плоды творческой фантазии могут вызвать у историков непонимание и раздражение…

Историку вообще трудно смотреть фильмы об истории. Сегодня, по-моему, художественные исторические фильмы создаются без консультантов. Особенно раздражают фильмы о Великой Отечественной войне. В них всё не соответствует правде: форма, правила ношения наград, вооружение, карикатурные образы политработников и сотрудников СМЕРШ…

Не избежал, на мой взгляд, к сожалению, существеннейших ошибок и фильм «Собибор». Вообще лагерь, выдуманный авторами, не соответствует действительности. Авторы, сценаристы во всяком случае, и, конечно, режиссеры, включая Константина Хабенского, не удосужились, видимо, ознакомиться с документами. В Собиборе, как и в других лагерях смерти, никогда не было крематориев. Поэтому расхожий образ, повторяющийся из фильма в фильм о концлагерях — трубы с клубами дыма, у профессионалов-историков вызывает лишь раздражение и сразу же недоверие к исторической фактуре. Дело в том, что во время презентации фильма в Совете Федерации было сказано, что фильм воссоздает действительность на документальной основе. А он далек от этого.

Конечно, у художника есть полное право на художественное воплощение поставленной перед ним задачи или замысла самого художника. Но тогда фильм лучше было бы назвать, например, «Легенда о Собиборе». Впрочем, создатели фильма нафантазировали и так более чем достаточно.

Я называю не все проколы, которыми просто изобилует фильм. Еще один факт, который является абсолютной ложью, причем непонятно, зачем это надо было включать в фильм. Прибытие эшелона с телами узников из точно такого же лагеря смерти — Белжеца —в Собибор. Во-первых, тела узников в Белжеце (кстати, в нем убили в два раза больше евреев, чем в Собиборе — 500 тысяч) сжигались в самом лагере.

Во-вторых, в фильме тела одеты в арестантские полосатые робы. Никогда в лагерях смерти не носили арестантские костюмы, незачем было переодевать прибывших, отправляемых на немедленное уничтожение. В лагеря смерти не доставляли узников из концлагерей, в которых, действительно, носилась арестантская одежда. Рабочие команды в лагерях смерти носили свое обычное гражданское одеяние, это, кстати, в фильме отражено. Но это детали.

Для меня самое главное, что не прозвучала заявленная повсеместно роль советских военнопленных. Она абсолютно невнятна. Вроде бы как-то случайно. Но в фильме нет Красной армии. Даже в лице его главного героя — только форма красноармейца. Западный зритель просто не поймет, что Печерский — воин Красной армии. Неизвестно откуда и как он появился в лагере.

Известно, что советские евреи-военнопленные были доставлены в Собибор из лагеря специалистов в Минске. Но фильм начинается почему-то с прибытия немецкого эшелона. Причем надпись на экране «День первый». Непонятно, о чем он свидетельствует. Для тех, кто знает историю Собибора и восстания, речь должна идти о первом из 22 дней пребывания советских военнопленных в лагере. Но большинство зрителей, так было во время просмотра в Кнессете, решили, что это вообще первый эшелон, прибывший в лагерь, и с этого начинается история лагеря.

Я, конечно, могу предположить, что указание на день первый — отсылка к библейским мотивам, отсюда и цитата из Библии перед началом показа, отсюда и пресловутое упомянутое мной ниже «яблоко».

Вернемся к вызывающему началу, вот этот спокойный выход на перрон и проход в «душевые», существовал только в течение примерно первых двух-трех недель существования лагеря, когда еще не было запаха разложившихся, а потом и смрада постоянно сжигаемых трупов. Затем выгрузка напоминала ад. В сентябре 1943 года, когда начинается действие фильма, в лагере стоял смрад и невыносимый запах сжигаемых тел, звучали выстрелы, немцы и вахманы уже не маскировали суть происходящего и того, что ожидает узников.

Еще один обескураживший меня факт: отсутствие товарищей Печерского по восстанию. Ведь Печерский был не один. Рядом с ним были Семен Розенфельд, Алексей Вайцен, Аркадий Вайспапир, Александр Шубаев и другие советские военнопленные-евреи, без участия которых восстание не было бы столь успешным. И вот тут фильм, к сожалению, ничем помочь не может.

О восстании и роли Печерского. Я не вижу Печерского в этом фильме лидером. Он невнятен, мятущийся, сомневающийся герой, хотя его пытаются двумя поступками представить богатырем, смельчаком. Например, сцена с раскалыванием пня за пять минут по приказу коменданта, иначе будут расстреляны работающие узники. После того, как Печерский справился с заданием, в награду комендант предлагает яблоко, и Печерский отвечает: «Нет». Сразу же возникает аллюзия на фильм «Судьба человека». Помните Андрея Соколова: «Я после первой не закусываю».

В начале фильма Печерский даже вынужден доказать свое еврейство польским евреям отчаянным жестом: демонстрируя свое обрезание, потому что его принимают за провокатора. Именно это и заставляет его пойти на столь неожиданное доказательство своего еврейства. Хотя оно вовсе не гарант от предательства. Именно таких среди евреев достаточно, включая самих капо (актив нацистских концентрационных лагерей, привилегированная прослойка заключённых, осуществлявшая непосредственный, низовой контроль над повседневной жизнью простых заключённых).

В другом случае Печерский рискует жизнью, причем безрассудно, ставя под удар именно восстание, когда бросается спасать еврея, запряженного в повозку, на которой катаются эсэсовцы. Печерский сам впрягается в эту повозку и до изнеможения катает коменданта лагеря. И это за день до восстания! Кто-то скажет, я рассуждаю логично, мол, нельзя проверять гармонию алгеброй. Мол, это «художественный поиск», желание показать смелость, самоотверженность Печерского. Объяснить можно всё.

Другой эпизод. Можно даже нафантазировать, как и неизвестно откуда одна из героинь крадет с десяток пистолетных обойм, чего просто не могло быть, но это неважно для создателей фильма. В день восстания крадут и десяток винтовок, но в руках восставших, стреляющих, винтовок всего три. И тут же мы видим одного еврейского юношу, обнявшего двумя руками пяток винтовок, сжавшегося от страха, сидящего в углу. Недаром ранее один из безымянных советских военнопленных, глядя на послушно работающих евреев, бросает: «А чего ожидать от этих пархатых». При этом точно так же безропотно сам работает на различных работах, корчевке леса… Все это могло быть, но винтовки были распределены именно между советскими военнопленными! Неприятие, даже возмущение вызвала надпись об убийстве 18 немецких преступников в Бразилии одним из бывших узников Собибора. Это абсолютная ложь.

Если бы предложили Вам снять фильм о восстании в Собиборе, как бы Вы разработали сценарий? На каких моментах сконцентрировались бы?

Я не сценарист, я могу лишь предположить, что стоило начать с прибытия эшелона с советскими евреями из Минска. Художественный фильм может не соответствовать правде, но исторические детали должны соблюдаться. Во всяком случае, я бы закончил фильм перечислением фамилий советских военнопленных и других наиболее активных узников, участвовавших в восстании. Всего-то надо было перечислить около 20 фамилий. Это куда важнее, повторюсь, строк о вымышленном факте убийства нацистских преступников после войны. Не надо выдумывать героев. Они были на самом деле.

Беседовал Артур Приймак

Опубликовано 28.06.2018  18:24

5 месцаў самага прыгожага раёна Мінска. Трактарны

2017 – 02 – 15

Вялікая экскурсія па Трактарным: 5 месцаў самага прыгожага раёна Мінска

Трактарагорад!
CityDog.by працягвае знаёміць вас з раёнамі Мінска. Пачуўшы пра хуткі знос часткі раёна Трактарнага завода, мы паспяшаліся прайсціся па яшчэ некранутым пасёлку. Родныя месцы паказаў нам паэт Віктар Жыбуль, які нарадзіўся тут і жыве да цяперашняга часу.
________________________________________________________________________________________________________

Трактарны завод сапраўды адзін з самых харошых і дакладна – самы цэльны раён горада. Сіметрыя тут – усё, атмасфера месцамі нібы ў старажытнагрэчаскім полісе. Але 100 гадоў таму на гэтым месцы не было і следу цывілізацыі – тут быў дзікі лес.

– Парк 50-годдзя Кастрычніка – гэта тое, што засталося ад таго лесу, – расказвае Віктар. – У пісьменніка Сяргея Пясецкага ёсць раман “Багам ночы роўныя”. Там галоўныя героі Раман і Ліза вырашылі пашпацыраваць за горад, і падрабязна апісаны іх маршрут: праз Архірэйскую слабодку (вуліцу Пуліхава), уздоўж чыгункі, цераз рачулку Сляпянку і далей у лес, па якім яны дайшлі да вельмі прыгожага возера. Я ўсё думаю, дзе ж магло быць гэтае возера. Атрымліваецца, недзе тут, на тэрыторыі пасёлка! Але ніхто пра яго не памятае. Хоць у нарысах пра будаўніцтва пасёлка я чытаў, што ён пачаў будавацца на беразе сажалкі…

Звычайна наш раён называюць Трактарны пасёлак, але вы можаце сустрэць і назву Трактарагорад. Гэта такая паэтычная назва, яна ўзнікла, калі раён толькі будаваўся і паэты яго апявалі ў вершах, называлі яго Трактарагорад або Трактараград.

Ад Трактарнага завода ідзе бульвар Трактарабудаўнікоў. Ён выглядае пачаткам параднай восі Трактарнага пасёлка і закліканы прадставіць такі бок жыцця рабочых, як спорт. Тут дагэтуль захаваўся стадыён, узімку яго заліваюць – і атрымліваецца каток.

А трохі вышэй за стадыён – пляцоўка для гульні ў гарадкі. Гэта ўнікальная пляцоўка, бо раней у Мінску было 8 або 10 такіх, а цяпер толькі дзве: тут і на завулку Казлова. Тут калісьці даўно былі стэнды, дзе ўсе фігуры былі намаляваны і падпісаны.

“Фантанчык, які захаваўся з пачатку 50-х гадоў: улетку для піцця, а насамрэч для заліўкі катка. Калі нехта кажа, што ў Трактарным пасёлку не захавалася старых фантанаў, то я паказваю – вось, адзін захаваўся”.

З бульвара Трактарабудаўнікоў адкрываецца перспектыва на пасёлак і на вуліцу Алега Кашавога – самую парадную вуліцу Трактарагорада.

“У пасёлка былі два асноўныя архітэктары: Сямён Разэнфельд і Веніямін Кастэнка – яны самі з Харкава, але працавалі доўгі час тут”.

У перспектыве вуліцы Кашавога – інтэрнат Трактарнага завода. Яго спраектаваў Леанід Левін, адзін з аўтараў мемарыяла “Хатынь” і плошчы Якуба Коласа.

У вуліцу Кашавога, відаць, архітэктары імкнуліся ўкласці найбольш усяго, яна самая функцыянальная: там і крамы, і бібліятэка, аптэка, хімчыстка, атэлье, дзіцячы садок, зберкаса – усе неабходныя ўстановы для шчаслівага жыцця працоўных. Гэта цэнтральная вуліца пасёлка, а другая цэнтральная – Стаханаўская, яна, наадварот, ціхая, спакойная.

 

МЕСЦА № 1, НА ВЫПАДАК ВАЙНЫ:
СТАРЫ ДОМ КУЛЬТУРЫ ТРАКТАРНАГА ЗАВОДА
(РОГ КАШАВОГА І КЛУМАВА)

Калі з бульвара Трактарабудаўнікоў звярнуць направа і прайсці ў пачатак вуліцы Алега Кашавога, можна ўбачыць самы стары будынак пасёлка, які вы дакладна пазнаеце, нават калі ніколі тут не гулялі.

– Будынак з рэстаранам “Колас” (не ведаю, што замест яго будзе цяпер) – візітоўка нашага раёна. Дом мае вось такую арыгінальную вежу. Калі мясціны яшчэ былі ўскраінай, тыя, хто ехалі з горада, бачылі вежу і разумелі, што вось пачынаецца Трактарны пасёлак. Некаторыя думаюць, што некалі тут была пажарная частка, але гэта няпраўда. Вежа мае найперш дэкаратыўную функцыю, але ў савецкія часы не ўсё так проста было: такія вежы выкарыстоўваліся і як патэнцыйны назіральны пункт на выпадак вайны ці чаго-небудзь такога надзвычайнага.

Гэта, дарэчы, самы стары будынак Трактарнага пасёлка, пабудаваны яшчэ да вайны, у канцы 30-х. Тады тут будаваўся не Трактарны завод, а авіяцыйны, на якім перад самай вайной пачалі збіраць самалёты Як-9. У пісьменніцы Веры Лютавай ёсць аповесць “Зарево над лесом” пра будаўніцтва трактарнага завода, і вось адзін з герояў жыў у развалінах заводаўпраўлення авіяцыйнага завода, толькі ў аповесці нельга было назваць завод авіяцыйным (тут збіраліся канструяваць ваенныя знішчальнікі, таму месца было засакрэчана), і ён пераўтварыўся ў станкарамонтны.

Пасля вайны гэты дом адрэстаўравалі і зрабілі тут заводскі клуб: была кіназала, канцэртная зала, бібліятэка, дошка гонару – карацей, усё адразу. Такую ролю ён выконваў, пакуль не збудавалі новы будынак ДК МТЗ. Пасля таго тут месціўся дом фізкультуры і рэдакцыя заводскaй газеты, у якой, дарэчы, нейкі час працаваў пісьменнік Альгерд Бахарэвіч. У яго кнізе “Натуральная афарбоўка” вобраз прадпрыемства спісаны якраз з Трактарнага завода, бо сам Альгерд паводле свайго абавязку часта там бываў.

“Раней гэты будынак выглядаў больш каларытна, асабліва са двара: было бачна, што ён пабудаваны са старой чырвонай цэглы, а цяпер гэта ўсё абклалі футрам. Раней ён быў з вуліцы тынкаваны, а з двара цагляны”.

МЕСЦА №2, ДЗІЦЯЧАЕ:
СКВЕР І КВАРТАЛ КЛУМАВА-СТАХАНАЎСКАЯ

– Клуб, які мы толькі што пабачылі, даў імя вуліцы Клубнай. Але па сугуччы ў 1967 годзе яна была пераназвана імем Клумава.

Гэта сквер Клумава, а раней жыхары яго называлі проста Чыгуначны – па краі яго праходзіць чыгунка на Маскву. У дзяцінстве мы з бабуляй хадзілі сюды збіраць грыбы – зялёнкі і радоўкі. Тут калісьці быў фантан – круглы такі басейнік з рыбкамі. Таксама некалі, кажуць старажылы, была летняя эстрада. А ў мой час тут месцілася футбольнае поле. З ім у мяне звязаны траўматычны ўспамін: я бег па ім, бег, а там ляжалі паваленыя вароты, я зачапіўся і так моцна пабіў калена, што пару гадзін не мог хадзіць.

Мы ў дзяцінстве лазілі праз чыгунку на Завод аўтаматычных ліній, там былі раскіданы шарыкі, бракаваныя падшыпнікі, мы іх збіралі для сваіх гульняў. Незадоўга пасля таго, як мяне моцна пакусаў сабака, мы з сябрамі чарговы раз туды ішлі, і яны кажуць: “Вось прыйдзем, а там на нас ужо ўсё падрыхтавана: дэсантнікі з аўтаматамі, танкі, аўчаркі…” Я кажу: “Ой, толькі не аўчаркі!” Яны кажуць: “Не палохайце вы яго гэтымі танкістамі, дэсантнікамі, з яго хопіць і аўчарак!”

Дарэчы, у фільме “Гамункулус” 1988 года ёсць эпізод, калі міліцыянеры ў канаве ля гэтай чыгункі, недзе ў кустах, знаходзяць дзіцячы труп. І са словамі “Ну ўсё, паехалі ў морг” яны едуць па Стаханаўскай, Чабатарова… А на Чабатарова кадры ўжо пераключаюцца ў сам морг. Але цікава, што ў дзяцінстве мы адзін аднаго любілі палохаць: там стаялі ў двары дзве нежылыя пабудовы, і мы прыдумалі, быццам у адной з іх быў крэматорый морга, а ў другой крэматорый раддома. Мне так сябры сказалі, я пытаюся: “Як гэта – крэматорый раддома?”, а яны кажуць: “Ну, дзяцей шмат памірала, вось і зрабілі крэматорый раддома!”

Хоць, вядома, ніякіх крэматорыяў там не было: адзін з будынкаў быў заўжды закалочаны, а ў другім некалі месцілася нейкія медыцынская ўстанова. Калі яна выехала, мы туды залезлі і пазнаходзілі такія рэльефныя плакаты з выявамі сардэчна-сасудзістай сістэмы, нерваў, костак – і развесілі ў сябе падвале!

А ў двары клінікі “Новое зрение” з нядаўніх часоў знаходзіцца скульптурная кампазіцыя “Кот і мышы”. Кажуць, гэта нехта з супрацоўнікаў клінікі мае яшчэ і талент скульптара – вось і зрабіў кампазіцыю. Некаторым гэта кампазіцыя падаецца, скажам так, саркастычнай, бо доктар выяўлены ў абліччы ката, а пацыенты – у абліччы мышэй.

Са сквера мы павярнулі на вуліцу Стаханаўскую – другую вось Трактарнага пасёлка. На ёй знакаміты дом з Пасейдонам: дзівоснае яднанне сацыялізму і мадэрну, адзінае ў Мінску.

– Што цікава, калі дом быў пабудаваны, то гэтых русалачак і Пасейдона не было, яны з’явіліся ў пачатку 2000-х, калі прадпрымальнік перарабіў былую краму гародніны ў краму “Водный мир”, дзе прадавалі акварыумы і рыбак. Уласнік, напэўна, меў мастацкі густ – гэты барэльеф вельмі добра сюды ўпісаўся.

Спачатку дом з Пасейдонам будавалі для інжынерна-тэхнічных работнікаў Трактарнага завода. А на іншым канцы квартала сялілі ўдарнікаў-стаханаўцаў, перадавікоў вытворчасці. Таму і вуліцу назвалі Стаханаўскай.

Квартал мае сіметрычны выгляд. І паміж аднолькавымі дамамі інжынераў і стаханаўцаў стаіць дом, які, мяркуючы па ўсім, застаўся з даваеннай пабудовы, хоць на пашпарце і напісана “1949 год”. Гэта тыповы ДАС – дом афіцэрскага саставу. Там вялікія кватэры. Думаю, гэты дом будавалі для афіцэраў авіяцыі.

МЕСЦА №3, ЯКОЕ ХУТКА ЗНІКНЕ:
КВАРТАЛ ВУЛІЦ КЛУМАВА, ШЧАРБАКОВА, ЧАБАТАРОВА

Заходзім у двор дома з Пасейдонам, і Віктар паказвае нам квартал – партал у 50-я, час спадзяванняў, надзей і маладога запалу. Гэта квартал, які ў бліжэйшыя тыдні будзе знесены. Праўда, кажа ён, зруйнуюць толькі двухпавярховыя дамы.

– Кожны з гэтых дамоў паасобку, магчыма, і не ўяўляе каштоўнасці, але ўся горадабудаўнічая кампазіцыя, гэтае размяшчэнне па восі сіметрыі – гэта ж было ў свой час вельмі прадумана! Гэта вельмі хочацца захаваць.

Тут ніхто не жыве. Усе гэтыя двухпавярховікі ўжо адселеныя.

– А што будзе на месцы гэтых дамоў?

– Быў распрацаваны праект сяміпавярховых жылых дамоў. Але, як мне стала вядома, пакуль час ішоў, гэты праект быццам бы паспеў састарэць і ў чымсьці ўжо не адпавядае заканадаўству. Але зносіць квартал усё адно збіраюцца! Атрымліваецца такі знос дзеля зносу, а можна было б гэта і захаваць, каб аблічча пасёлка засталося больш-менш цэласнае.

Некаторыя спецыялісты па культуры прапанавалі падаць заяўку ў ЮНЕСКА, каб уключыць у фонд міжнароднай спадчыны забудову 50-х гадоў адразу некалькіх гарадоў: Берліна, Варшавы і Мінска. Палякі падумалі і вырашылі ўключыць туды рабочы пасёлак пад Кракавам – Новая Гута, – які шмат у чым нагадвае наш Трактарагорад. У Новую Гуту возяць турыстаў нават з замежжа! Вось так цікава: тое, што ў Польшчы хочуць захаваць, у нас прапануюць знесці.

Квартал можна было б аддаць пад дэкарацыі “Беларусьфільму” – ён карыстаецца шалёнай папулярнасцю ў рэжысёраў, расказвае Віктар:

– У гэтым квартале штогод здымаюць самыя розныя фільмы – і дэтэктывы, і фантастыку, – людзі ўжо да гэтага прывычныя. Тут быў зняты фільм, які пазіцыянуюць як першы прафесійны расійскі зомбі-фільм “Зима мертвецов. Метелица”. І якраз на Стаханаўскай адбылася самая кульмінацыйная бітва з зомбі: там цэлы натоўп гэтых зомбі ідзе на людзей – а людзі гэты натоўп мочаць.

Мясцовыя жыхары бачылі не толькі зомбі: тут здымаўся фільм “Слон” з Сяргеем Шнуравым (слана ў ім насамрэч гралі двое сланоў). Слон у фільме ішоў па вуліцы Чабатарова, ёсць там такія кадры.

Яшчэ тут здымаліся фільмы “Живая мишень”, “Трюкач”, “Родная кровиночка”… І цяпер вось, што гэта там здымаюць?..

Ідзём глядзець. Здымкі адбываюцца каля каларытнай закінутай сядзібы нібы з кніг Стывена Кінга. Сядзіба аказваецца першымі яслямі Трактарнага завода.

– Яслі пабудавалі ў 1947-м. У пісьменніка Міколы Гарулёва ёсць нарыс пад назвай “Жыллёвы гарадок”, напісаны ў канцы 40-х, у ім пісьменнік апісвае сваё падарожжа па вуліцы 11-га квартала, цяпер гэта Чабатарова. Ён піша, як заходзіў у Дом стаханаўцаў у госці да аднаго з ударнікаў, потым ішоў у яслі, размаўляў з загадчыцай. Яна расказвала, як там добра дзецям, якія ў іх планы – напрыклад, высадзіць розныя расліны па тэрыторыі сада… Раней перад садком раслі кедры, а цяпер мы можам тут бачыць веймутаву сасну, гэта дрэва Паўночнай Амерыкі, рэдкае для Беларусі.

Вядома, раней гэты двор выглядаў абсалютна іначай: тут былі агароды, гаспадарчыя будкі (там захоўвалі мяцёлкі, граблі, рыдлёўкі). Былі тут і драўляныя сараі, у якіх некаторыя людзі трымалі курэй, а можа, і яшчэ якую жывёлу…

Моўчкі чакаем, калі фатограф здыме мясцовую жыхарку на прагулцы з сабачкам.

– Вось пра сабак, дарэчы. Калі жыхары выязджалі з гэтага квартала, то адна сям’я пакінула сабак. Яны былі такія невялічкія, мяшаныя, адзін чымсьці нагадваў шпіца, другі пекінэса. Гэтыя сабакі нейкі час жылі ў двары, і мы з жонкай хацелі іх адлавіць ды перадаць зааабаронцам. Але, як толькі мы надумалі, прыехала іх гаспадыня, забрала і выкінула недзе на Каменнай горцы. Адзін сабака так і не знайшоўся, а другога знайшлі ў дварах на Грушаўцы. Сабачка быў на некалькіх ператрымках і нарэшце апынуўся ў Шабанах. Мы яго назвалі Марсікам. Бо Марс – бог вайны, а ён быў такі ваяўнічы, абараняў свайго сябра, з якім тут застаўся, брахаў на ўсіх.

МЕСЦА №4, ВУСЦІШНАЕ:
ВУЛІЦА ШЧАРБАКОВА І ВАКОЛІЦЫ

Па Стаханаўскай і Стаханаўскім завулку ідзём на таямнічую вуліцу Шчарбакова – пра яе Віктар ведае многа страшных гісторый. Але спярша…

– Мы ідзём па завулку, які цяпер завецца Стаханаўскім, але раней быў Банным, бо тут знаходзілася ды і цяпер ёсць раённая лазня. Дарэчы, калі завулак назвалі Банны, сярод будаўнікоў, напэўна, было шмат жартаў, бо ў аднаго стаханаўца-будаўніка было прозвішча Банны, і ён якраз будаваў гэтыя кварталы – Лявон Канстанцінавіч Банны.

На гэтым завулку знаходзіцца ўстанова “Адраджэнне рамёстваў”, хоць і не завод, але мы, малыя, лічылі яе заводам. Тут вечна на рэстаўрацыі стаялі скульптуры Леніна – вось і цяпер стаіць!

– На вуліцы Шчарбакова, у доме №21 знаходзіцца мільённы метр.

– ???

– У 1968 годзе будаўнічая арганізацыя МАПІД пабудавала мільённы квадратны метр жылля (адлік вялі з 1961 года). Гэты мільённы квадратны метр аказаўся на вуліцы Шчарбакова. Калісьці на доме была памятная дошка і пано, але дошку знялі, а пано зарабілі шубай. За домам была крутая горка, там дзеці любілі катацца на санках. Гэту горку называлі Мільёнка.

На суседніх дамах, Шчарбакова, 25 і 27, захавалася прывітанне з 1950-х: шыльды з тэлефонамі нейкіх камунальных службаў, не актуальнымі ўжо паўстагоддзя. Так і вісяць.

У доме па Шчарбакова, 17 быў інтэрнат, яго зачынілі ў другой палове 80-х, і ён доўга стаяў пусты. Гадоў дзесяць яго перараблялі на жылы дом. Калі рамонт падыходзіў да фінальнай стадыі, у падвале знайшлі муміфікаваны труп. Пачалося следства, выявілі, што забіты быў жыхаром інтэрната, і нават знайшлі забойцу, але не змаглі пакараць, бо той чалавек ужо памёр.

Той самы інтэрнат.

Віктар вядзе нас да пачатку вуліцы Шчарбакова, часам збочваем у двары, потым зноў вяртаемся. Павярнуўшы налева, на Вучнёўскі завулак, упіраемся ў царкву.

– На месцы царквы раней быў Піянерскі сквер. Была тут летняя эстрада, дзе па святах адбываліся канцэрты. А яшчэ тут стаяў карабель: аснова ў выглядзе цаглянай сценкі, у ёй круглыя дзіркі, мачты, дзеці любілі тут лазіць, гулялі ў квача, у вайнушку.

Цяпер гэту тэрыторыю аддалі царкве. Жыхары ставяцца да гэтага па-рознаму. Адны кажуць, маўляў, добра, што ў нас тут царква будзе, народ, можа, стане меней п’янстваваць, задумаецца пра высокія матэрыі. А іншыя кажуць: вось, адабралі ў дзяцей сквер…

Гістарычная агароджа сквера яшчэ дзе-нідзе засталася.

Выбіраемся з двароў назад на Шчарбакова. Віктар кажа:

– Ну, пракляты дом я, напэўна, не буду паказваць…

– Вы што, абавязкова пакажыце пракляты дом!

– Ну добра. Сам я ні з кім адтуль не знаёмы, але чытаў матэрыял журналісткі Веранікі Чаркасавай, дзе яна піша, што ў гэтым доме – Шчарбакова, 5а – часта здараюцца няшчасныя выпадкі, людзі паміраюць хуткімі тэмпамі… Гэты дом пабудавалі на нямецкіх пахаваннях. Пад ім, за ім і на тэрыторыі аўтарамонтнага завода знаходзяцца нямецкія могілкі.

Большую частку Трактарнага пасёлка будавалі ваеннапалонныя, і тут, на месцы гэтага дома, іх хавалі, калі хто паміраў. Пра палонных немцаў мясцовыя старажылы расказвалі такую гісторыю: адзін палонны вырашыў уцячы і ў адной з новабудоўляў пракапаў падземны ход. Ён схаваўся ў гэтым ходзе, а яго таварышы таго не заўважылі і ход замуравалі.

– І чым скончылася? – мы затаілі дыханне.

– А што было потым, мне ўжо не расказвалі.

МЕСЦА №5, РЭЛІКТАВАЕ:
ВУЛІЦА БУДЗЁННАГА І ВАКОЛІЦЫ

– Назву для вуліцы, як і ў выпадку з вуліцай Клумава, падабралі па сугучнасці: раней тут пачыналася вёска Будзілава, яна ішла ў бок плошчы Ванеева і далей за Партызанскі праспект. Гэта Будзілава і дало назву вуліцы Будзённага.

Тут цяпер хрушчоўкі, а пасля вайны быў так званы сацгарадок, з баракаў.

Цяпер на гэтай вуліцы стаіць універсам “Трактаразаводскі”, а раней на яго месцы быў рынак. У мяне пра рынак захаваліся ўспаміны з зусім ранняга дзяцінства: каменная крама “Рыба” – зусім маленькая, але архітэктурай нагадвала тое, што вакол. Калі пабудавалі ўніверсам, гандлёвыя шэрагі паставілі побач, вось і цяпер трохі ад іх засталося.

У доме па Будзённага, 19 на першым паверсе некалі была дзіцячая паліклініка. Праз паліклініку ішоў даволі доўгі калідор, які заканчваўся цемнаватым тупіком. І там, памятаю, быў стэнд, дзе было нешта напісана пра тэорыю Дарвіна. Была намалявана страшнаватая малпа, з вышчаранымі зубамі, і побач стаяў барадаты Дарвін. Было трохі страшна зазіраць у гэты закуток, а ў той жа час цікава разглядаць, што гэта за карцінкі такія!

Паліклінікі даўно ўжо няма, але ў двары, на доме, дзе быў яе філіял (Стаханаўская, 41), засталася старая-старая шыльда “Молочно-раздаточный пункт”: тут раздавалі малако жанчынам, у якіх свайго не хапала. Гэтымі чырвонымі дзвярыма даўно не карыстаюцца, а шыльда вось вісіць.

А яшчэ ў гэтым жа двары знаходзіцца адзіны ў квартале будынак (Будзённага, 15а), на якім стаіць дата пабудовы – 1947. Астатнія дамы пазнейшыя, а гэты захаваўся яшчэ ад паваеннага барачнага пасёлка. Але будынак ніколі не быў жылым: спярша тут была крама тканін, пасля друкарня.

Побач знаходзіцца і візітоўка раёна – унікальная скульптура “Дзяўчынка на самакаце”. Такіх у горадзе больш няма! Многія называюць дзяўчынку хлопчыкам, але, калі прыгледзецца, на галаве можна ўбачыць маленькія арматурынкі – гэта касічкі.

Мядзведзікі з бочачкай ёсць і ў іншых раёнах, а вось дзяўчынка на самакаце ў горадзе толькі адна.

Тут жа школа №22, самая старая ў пасёлку. На школе засталіся характэрныя барэльефы 50-х гадоў: глобусы, цыркулі.

А ў доме за школай захаваўся фрагмент старой агароджы. Звярніце ўвагу: з трактарчыкам! Такой агароджай былі абнесены многія дамы ў квартале, а цяпер застаўся толькі адзін.

І ЯШЧЭ КРЫХУ…

Колер раёна: крэмавы. Не такі, як цяпер, а такі, які прасочваўся трошкі раней у забудове пасёлка.

Пах раёна: ліцейкі Трактарнага завода! Але гэты цэх працуе не заўсёды, таму пры жаданні тут можна ўлавіць і больш прыемныя пахі. Улетку ў дварах расце шмат кветак – вось яны пахнуць прыемна.

Гук раёна: гэта раён заводскі, таму гукі адпаведныя, але часцей тут чуеш якраз не заводы, а чыгунку (цягнікі на маскоўскі кірунак) і трамвай.

Смак раёна: чамусьці мне прыгадваецца, як у дзяцінстве на вуліцы Кашавога, у доме, дзе цяпер сэканд-хэнд, была кавярня “Красная Шапочка”. Дзеці любілі туды хадзіць, бо там былі розныя смачныя малочныя стравы: крэм “Сняжок”, крэм “Пінгвін”… Гэта кавярня была ў падвальчыку, дзе цяпер сэканд-хэнд. Там унутры стаялі скульптуры Чырвонай Шапачкі і ваўка.

Арыгiнал

Апублiкавана 16.02.2017  17:36