Шалом! Не пішу пра важнае, дык папісваю… Сёння трыгерам сталася заява Зянона П. ад 15.10.2022: «Стварайма хутчэй і разбудоўваем шырока наш Нацыянальна-Вызвольны Рух Вольная Беларусь, каб зьнесьці ўсю нечысьць, каб духу ад яе не засталося». Нешта мне здалося знаёмым… Узгадалася, што ў 2020 г., на фоне масавых пратэстаў у Беларусі, чытаў:

Беларускі Нацыянальны Сакратарыят «Вольная Беларусь» заклікае ствараць суполкі руху «Вольная Беларусь». На сёньняшні дзень лёзунгі руху такія:

– Лукашэнка, прэч! (Гэта значыць – ліквідацыя ўлады Лукашэнкі);

– Новыя выбары (Гэта значыць – выбары парляманта і прэзыдэнта згодна з Канстытуцыяй 1994 года).

Характар узаемаадносін – салідарнасьць.

Стварэньне суполак – адзіна правільны мэтад у сёньняшніх умовах. Рух разьвіваецца гарызантальна. Стварайце суполкі па месцы жыхарства, ва ўніверсытэтах, прадпрыемствах, установах. Аб’ядноўвайцеся і салідарызуйцеся.

Потым (пры зьмене ўмоў) – устаноўчая канфэрэнцыя і структурная арганізацыя. Для суполкі на пачатак дастаткова трох чалавек.

Беларусы, гуртуймася ў рух пад нацыянальным сьцягам!.. Будучыня – наша!

Я-то не супраць салідарнасці, наадварот… Але ж за гэтыя два гады, жывучы ў Мінску, згойсаўшы ў Барысаў і Слуцк, анідзе не чуў пра суполкі «Вольнай Беларусі», апрача як у інтэрнэце. Тым не менш летась у верасні сакратарыят «ВБ» гукнуў з Варшавы пра задачу «падрыхтаваць і стварыць Часовы Нацыянальны Урад Рэспублікі Беларусь, які павінен узяць на сябе функцыю надзвычайнай улады ў час ліквідацыі рэжыму Лукашэнкі, у пэрыяд рэформаў і перамен». Звычайная справа – разбудаванай інфраструктуры няма, прэтэндэнты на кіраўнічыя пасады ёсць.

Некалі, мо ў 1990-х, чытаў пра летуценнікаў з НТС (праўласаўскага «Народна-працоўнага саюза»). Гэта яны кіраваліся «тэорыяй малекулярнай рэвалюцыі» ды закідвалі ў СССР сваю літаратуру, заклікаючы прыхільнікаў арганізоўвацца ў мікрасупольнасці, каб у дзень Х выскачыць, як Піліп з канапель. (Між іншага, «малекулярную рэвалюцыю» прыдумалі не самі, а «пазычылі» ў Антоніа Грамшы.) Выглядае, пазнякоўцы крочаць даўно працярэбленым шляхам… у палітычны нябыт. Не спрацавала схема ў НТС, не працуе і ў БНС (расшыфроўваецца як «Беларускі нацыянальны сакратарыят», хаця ў час Другой сусветнай на Беларусі была іншая БНС, калабаранцкая).

Аднак не збіраюся моцна крытыкаваць замежных «паліттэхнолагаў». Ад Народна-працоўнага саюза была карысць хаця б у тым сэнсе, што яны падтрымлівалі дзеячаў культуры. Вікіпедыя: «У выданнях НТС “Посев” і “Грани” публікаваліся, у прыватнасці, А. Салжаніцын, А. Галіч, Б. Акуджава, Г. Уладзімаў». КХП-БНФ з «філіяламі» таксама неабыякавыя да культуркі… Зянон Пазняк і сам піша кнігі, і аглядае творчасць іншых. «Вольная Беларусь» мае, сярод іншага, сваю візію будучыні, выкладзеную ў аднайменнай праграме 2017 г. (якую я паддаў сцісламу аналізу – тут і тут). Збольшага ўтапічная візія… ды патрэбны і такія.

Як бы ні было, праграма «Вольная Беларусь» натхніла на ўчынкі прынамсі некалькі чалавек у Сінявокай. Так, на працэсе па «справе Аўтуховіча» абвінавачаны Уладзімір Гундар (1960 г. нар., з Баранавічаў) звярнуўся да суддзі з просьбай зачытаць праграму або ўрыўкі з яе. Што было далей, распавяла прапагандыстка, якая прысутнічала на пасяджэнні… (фрагменты з sb.by, 12.07.2022; моўныя выкрунтасы – на сумленні рэдакцыі, ачоленай «хвілолагам»):

— Программу «вольнай Беларусi» можно зачитать?.. Многие здесь хотели бы… Многие не слышали.

Зачем? Заявитель помялся, ответил:

— Все хотят знать, в чем нас… э-э-э… обвиняют.

На помощь Гундарю пришла, точнее подскочила в клетке, Майорова:

— Падтрымлiваю. Лiчу вельмi важным…

Соблюдая порядок хода процесса, судебная коллегия удалилась в совещательную комнату. Необходимости в прочтении «программы» нет…

Состряпали ее, к слову, еще в 2017 году в Штатах и Польше, ну и белорусским шатателям режима спустили. Мол, к исполнению, к выборам 2020 года готовились. Пишут, что проект авторства всяких мутных филёлягаў, палятолягаў, филёсафаў и прочих странных персонажей. Если коротко, то там про «перамены», начало которых белорусы нормально так прочувствовали, начиная с 2020‑го. Оттуда же, из «программы»: «Наша новая вольная Беларусь — гэта частка агульнай дэмакратычнай Эўропы, дзяржава новай Усходнеэўрапейскай цывілізацыі, сяброўскімі партнёрамі якой зьяўляюцца вольная Украіна, дэмакратычная Польшча, краіны Прыбалтыкі».

Што кепскага ў тым, каб быць часткай дэмакратычнай Еўропы, аўтарка «СБ» патлумачыць не дала рады, толькі пакпіла з «дзярмакратыі» ў нашых суседзяў. Не зразумеў я і таго, нашто было падчас пасяджэння трымаць у клетцы Вольгу Маёраву, 1966 г. нар., ніякую не рэцыдывістку, – хіба з мэтай запалохвання… Цяпер мне скажуць, што зоаабаронцу Маёраву гродзенскі суд прыгаварыў да 20 гадоў калоніі, інваліда Гундара – да 18 гадоў, іх «правадыра» Міколу Аўтуховіча – ажно да 25 гадоў (першыя 5 у турме). А я запярэчу, што гэтыя людзі нікога не забілі, дый наагул, прысуды яшчэ не ўступілі ў законную сілу.

Ул. Гундар, В. Маёрава, М. Аўтуховіч. Фота з адкрытых крыніц

А праграма як праграма – зараз перачытваю ды зноў, як увесну 2017 г., бачу ў ёй і памысныя месцы, і менш памысныя. Напрыклад, на с. 7 збянтэжыў «дыягназ», пастаўлены Пазняком, які на той час два дзесяцігоддзі адсутнічаў у Беларусі, нашаму грамадству:

Прыкметы агульнага ўпадку: а) Пануе палітычная бязграматнасьць і палітычная непісьменнасьць насельніцтва (якім лёгка маніпуляваць); б) Панаваньне несправядлівасьці паралізуе ў людзей волю да супраціўленьня. Задушаныя надзеі і ідэалы; в) Не зьяўляюцца больш у грамадзтве нацыянальныя мудрацы і аўтарытэты, вялікія паэты і пісьменьнікі – сумленьне і розум нацыі, якія былі нават за савецкай акупацыяй. Вялікія людзі 60-х адышлі, і засталася пустка. Няма больш такіх асобаў. Не запатрабаваныя. Не вырастаюць.

Нагнаў дзядзька песімізму… Калі з першым пунктам неяк можна згадзіцца (насамрэч у ХХІ ст. і лукашысты, і антылукашысты нямала клапаціліся, каб у галовах «электарату» была каша), то два астатніх – надта спрэчныя. Ага, так ужо была спаралізавана «воля да супраціўлення», што акурат у пачатку 2017 г. многія тысячы людзей выходзілі на вуліцы буйных і малых гарадоў! Фармальна пратэст накіроўваўся супраць «дэкрэта № 3», паводле якога ледзь не паўмільёна грамадзян мусілі былі плаціць «падатак на дармаедства», але гучалі патрабаванні шырэйшага плану, агульнапалітычныя…

Нараканні на «пустку», што з’явілася замест «сумлення і розуму нацыі», – апошняе, што патрабавалася пратэстоўцам таго перыяду. І калі параўноўваць 2022 г. з 2017-м, то відавочна, што цяпер мы значна бліжэйшыя да ўяўнай «пусткі». Пяць гадоў таму яшчэ жылі ў Беларусі такія знакамітыя асобы, як:

– Пятро Васючэнка (1959-2019);

– Васіль Сёмуха (1936-2019);

– Юрка Голуб (1947-2020);

– Алена Васілевіч (1922-2021);

– Анатоль Клышка (1935-2021);

– Алесь Разанаў (1947-2021);

– Кастусь Севярынец (1952-2021);

– Юрый Станкевіч (1949-2021);

– Яўген Бяласін (1954-2022);

– Анатоль Вярцінскі (1931-2022);

– Адам Мальдзіс (1932-2022);

– Эрнэст Ялугін (1936-2022).

Тут пералічаны не ўсё літаратары, якія адышлі ў лепшы свет на рубяжы 2010-2020-х гг., але тыя, хто пералічаны, аб’ектыўна маглі прэтэндаваць на званне «мудрацоў». А былі ж у 2017-м побач з намі таксама іншыя «аўтарытэты»… Зноў жа, спіс далёка не поўны:

– Міхал Анемпадыстаў (1964-2018), Леанід Шчамялёў (1923-2021), Уладзімір Крукоўскі (1937-2022) – мастакі;

– Эдуард Зарыцкі (1946-2018) – кампазітар;

– Генадзь Гарбук (1934-2018) – артыст; Ілья Курган (1926-2019), Аўгуст Мілаванаў (1937-2019) – артысты, педагогі;

– Георгій Штыхаў (1927-2018), Міхаіл Касцюк (1940-2019), Вольга Сабалеўская (1974-2019), Яўген Анішчанка (1955-2021), Марыя Бяспалая (1948-2021), Алег Іоў (1957-2021), Уладзімір Ляхоўскі (1964-2021), Анатоль Цітоў (1947-2021) – гісторыкі;

– Фёдар Клімчук (1935-2018), Валянціна Лемцюгова (1935-2018), Арсень Ліс (1934-2018), Міхась Мушынскі (1931-2018), Павел Сцяцко (1930-2020)– філолагі;

– Міхаіл Дрынеўскі (1941-2020), Міхаіл Казінец (1938-2021) – дырыжоры;

– Вальмен Аладаў (1930-2021), Сяргей Багласаў (1949-2021)  – архітэктары;

– Арнольд Смеяновіч (1938-2021) – нейрахірург;

– Алег Хадыка (1942-2021) – мастак-рэстаўратар;

– Антон Фурс (1927-2021) – актывіст паваеннага «Саюза беларускіх патрыётаў», вязень ГУЛАГу;

– Эрнэст Сабіла (1932-2022) – рэлігійны дзеяч, вязень ГУЛАГу;

– Вера Кунцэвіч (1954-2022) – заснавальніца хору беларускай духоўнай музыкі «Бацькаўшчына»;

– Андрэй Каляда (1940-2022) – перакладчык, педагог, майстар выразнага чытання…

Карацей кажучы, не з таго боку зайшоў галоўны аўтар «народнай праграмы». Між тым у 2017-м годзе прыхільнікі перамен «знізу» дапраўды мелі рэсурсы, каб запачаткаваць шырокі рух і станоўча паўплываць на далейшую хаду падзей (для памяркоўных ва ўрадзе паваротным пунктам быў, па-мойму, 2010-ы год). На жаль, палітыкам і чыноўнікам у Беларусі ўласціва ўпускаць шанцы… Потым аматарам аналітыкі – такім выскалякам, як я, ці больш сур’ёзным – застаецца разбіраць кепска згуляныя «шахматныя партыі» ды паціскаць плячыма.

Нават цяпер, пасля пагромаў 2020-2021 гг., не ўсё страчана, перадусім у культуры. Ведаю, што працуюць у Беларусі добрыя літаратары, якія прымудраюцца публікаваць свае новыя творы (у «Дзеяслове», «Літаратурнай Беларусі»…). Амаль ніхто з чатырох соцень членаў Саюза беларускіх пісьменнікаў за год, што мінуў ад ліквідацыі СБП, не перайшоў у казённа-марадзёрскі СПБ. Хтосьці з’ехаў, многія засталіся; гэтую «грыбніцу» ў прынцыпе немагчыма вытаптаць.

Сёмага кастрычніка г. г. культурныя колы Беларусі атрымалі яшчэ адно прызнанне – Нобелеўскі камітэт, падзяліўшы прэмію міру «на траіх», адзначыў ёй праваабаронцу і літаратара Алеся Бяляцкага. Прыводзіў ліст ягоны з бабруйскае калоніі, зараз працытую другі:

02.12.2013

Добры дзень, шаноўны Вольф!

Дзякуй за арыгінальныя канвэрты (з партрэтам шахматнага кампазітара Вацлава Гебельта; як выглядаў той самаробны канверт, можна ўбачыць па спасылцы. – В. Р.). Я мяркую, што такога роду праекты можна было б паспрабаваць рабіць праз міністэрства сувязі. Так прынамсі зь імі працуе ТБМ. Але самому, вядома, зрабіць прасьцей і ўпэўненей. З сумам прачытаў у “Н. Ніве” пра стан магілы Зьмітрака Бядулі ў Расіі (дакладней, у казахстанскім Уральску. – В. Р.). Зьвярніцеся, калі ласка, у мін. культуры з прапановаю перанесьці ягоныя парэшткі ў Менск. Я пра тое ж папрашу Трусава, каб ТБМ зьвярнулася. З. Бядуля – вельмі файны празаік… У мяне ўсё збольшага нармальна.

Да сустрэчы, Алесь Бяляцкі.

Парэшткі Змітрака Бядулі (ён жа Самуіл Плаўнік, 1886-1941) былі перанесены ў Мінск два гады таму, хоць і не без мітрэнгаў. Бядулева магіла – недалёка ад галоўнага ўваходу на Ўсходнія могілкі (злева ад цэнтральнай алеі).

І во зусім нядаўна з’явіўся помнік на магіле палітвязня Вітольда Ашурка (загінуў Вітольд у калоніі, пахаваны на радзіме ў Лідскім раёне). Думаю, пільнае расследаванне смерці актывіста БНФ і руху «За свабоду» яшчэ наперадзе.

Зварот рава Шмуэля Камінецкага з украінскага Дняпра – расповед пра свята Сімхэс-Тойрэ (адсюль). Хаг самэах!

Вольф Рубінчык, г. Мінск

18.10.2022

w2rubinchyk[at]gmail.com

Апублiкавана 18.10.2022  13:49