Tag Archives: права человека

Конца лета симптомы

Бодрый вечер! Сильно высказался 26.08.2022 сами-знаете-кто (1954 г. р.) о канцлере Германии Олафе Шольце (1958 г. р.): «Пацан, который ничего не понимает и понимать не хочет в политике». Спасибо, что хоть не «козёл» и не «вшивая блоха»…

Чем моложе человек, тем он чувствительнее к возрастным различиям. В детском саду немалое значение имеет, из старшей ты группы или из младшей – т. е. разница в год существенна. В школе – уже не так, однако восьмиклассник частенько держит четвероклассников за «детвору», может стрясать с них мелочь, etc. Годам к 25-30 разница в 4-5 лет практически нивелируется… но кой-кого после 60-65 лет детские впечатления/повадки, видимо, таки настигают заново. И вот уже 63-летний директор завода смотрит (либо делает вид, что смотрит) на 68-летнего «биг-босса» как на отца родного… А тот и не перечит.

Словечки вроде «пацан», «пацаньё» давно фигурируют в «президентском» лексиконе. Прежде они применялись в основном к соотечественникам… теперь, значит, попёрло наружу. Возможно, 64-летний Шольц – новичок в политике? Так ведь нет; лет 40 он в ней варится. Начинал с руководства молодёжной организацией западногерманских социал-демократов (СДПГ – в 1980-х), в 1990–2000-х руководил крупными региональными ячейками СДПГ, дорос до депутата бундестага, зампреда своей партии, бургомистра Гамбурга, федерального министра, вице-канцлера… С декабря 2021 г. – глава правительства страны, значительно опережающей РБ по численности населения и влиятельности. Несмотря на все разговоры о том, что Беларусь – единственная по-настоящему суверенная страна в Европе, и вообще «envy us».

Может, Олаф Шольц и «болтун» (в той мере, в какой «болтунами» являются все западные политики, вынужденные «окучивать» электорат перед выборами). Но что-то я не слыхал о его невыполненных обещаниях, и даже о нереализованных намерениях… Считать, что он переврал слова Путина о несостоятельности независимых Украины и Беларуси – лишь потому, что Путин, по информации Лукашенко, эти слова не подтверждает? Ну, я бы не спешил так считать… Как там говорилось у «имперца» Грибоедова, «а судьи кто»?

Человек, упрекнувший немца в болтовне, заявлял, к примеру:

1) что в Беларуси будет создан суд присяжных (предвыборная программа, ноябрь 2010 г.);

2) что в 2018-2020 годах начнут работать оба блока Белорусской АЭС, экспортная выручка сельского хозяйства РБ достигнет к 2020 г. 7,5 млрд USD, а минимальная глубина переработки нефти на Мозырском НПЗ будет равняться 90% (доклад от 22.06.2016);

3) что будет раз в квартал проводить расширенные заседания Национального олимпийского комитета РБ, который возглавлял почти 24 года, в 1997-2021 гг. («олимпийское собрание», 30.05.2017);

4) что нельзя перешагнуть двухмиллионный порог населения в Минске (совещание с «активом» столицы, 20.12.2018);

5) что электричка из столицы в аэропорт «Минск» будет пущена в 2019-м, самое позднее – в 2020-м году (реакция на доклад Сивака, 11.03.2019);

6) что в Минске же вместе с Си Цзиньпином «в ближайшие два года мы сделаем» плавательный бассейн мирового уровня и национальный стадион (беседа с журналистами, 11.05.2019);

7) что новый Национальный выставочный центр («вопрос неоправданно затянулся… надо сделать просто и красиво, добротно, качественно») будет построен к 2021 г. (реакция на доклад по вопросу строительства центра, 14.05.2019);

8) что через месяц забудем о коронавирусе (встреча 08.05.2020);

9) что он, «главный», организует референдум по вопросу строительства завода под Брестом (встреча с брестскими активистами, 22.06.2020);

10) что до конца 2020 г. профсоюзные организации будут созданы в Беларуси на всех частных предприятиях (встреча с Ордой, 10.11.2020).

Проверим, что же вышло из громадья всех этих планов – полезных и бесполезных, зафиксированных, в частности, на promise.by?

  1. Суд присяжных в РБ не появился.
  2. Физический пуск второго блока АЭС состоялся 26.04.2022 (по-моему, гордиться нечем – полноценный ввод в эксплуатацию намечен на конец 2022 г., а первый блок то и дело отключается на «плановый ремонт»). В удачном 2021 г. экспортная выручка сельского хозяйства составила лишь около 6,7 млрд «зелёных», а глубина переработки нефти на Мозырском НПЗ в 2020 г. – 84,4%.
  3. В заседаниях НОК «главный спортсмен» даже в 2017-2019 гг. (до свистопляски с коронавирусом и «выборами») далеко не каждый квартал участвовал.
  4. «Планку» в 2 миллиона население столицы брало в 2020-2021 гг., и, если будет реализован проект арабского застройщика Мохамеда Али Алаббара, одобренный тем же Лукашенко в мае 2021 г., то как бы не 2,5 млн человек оказалось в Минске 10 лет спустя (проект предусматривает возведение миллионов квадратных метров жилья в северной части столицы)!
  5. Электричку-«аэроэкспресс» в аэропорт «Минск» не пустили; в апреле 2022 г. представитель министерства транспорта заявил, что практическая реализация проекта «немного приостановлена» (вроде как «идёт проектирование»).

6-7. Ни бассейн, ни национальный стадион к середине 2021 г. не были готовы, а планируются к сдаче в 2023 г. (примерно то же с Национальным выставочным центром – упомянутый Алаббар в июне 2022 г. говорил, что ведутся лишь «земляные работы»).

8-9. В июне 2020 г. и позже коронавирус в Беларуси продолжал забирать жизни людей, а референдум на тему, волнующую брестчан, в том году так и не был проведен – аккумуляторный завод запустили без него.

  1. ФПБ Орды «поднялась» за счёт закрытия конкурентов – профсоюзов, независимых от правительства – но и в 2022 г. далеко не на каждом частном предприятии есть её ячейки.

Я специально взял десяток казусов разной степени сложности из разных сфер, чтобы показать – за отдельными примерами, увы, стояла система госуправления… Точнее, квазисистема или даже антисистема, пропитанная безответственностью. Что-то, конечно, выполнялось, но скорее «вопреки», чем «благодаря». И если уж выбирать между «зубром» и «пацаном», то хватает причин, чтобы поставить на «пацана» (нет, новой немецкой оккупации в придачу не надо, благодарю непокорно).

…С запозданием попала мне в руки книга 2012 г. «Белорусский путь», 500+ страниц. Под редакцией тогдашнего министра информации РБ Олега Пролесковского (том и выпущен под грифом мининформа как «научно-популярное издание», 3000 экз.) + лукавого профессора Льва Криштаповича.

Вроде как «раскрываются важнейшие особенности внутриполитического и международного развития Беларуси в постсоветский период». Чтиво скучноватое, но познавательное – можно понять, например, откуда растут ноги у событий 2020 г. и нынешних «фицияльных» заявлений о правах человека… В июле с. г. много чего интересного наговорил (сайт СБ не открывается в ряде стран, в том числе в Израиле – ред. belisrael) замминистра иностранных дел Юрий Амбразевич, например:

Попытка универсализировать концепцию прав человека через создание международных договоров фактически провалилась… Предлагается в дальнейшем вести речь о десакрализации концепции прав человека в международных отношениях как утопии, не поддающейся реализации на практике.

У Пролесковского & Co. всё проще, без лишних словесных кружев, чисто по Оруэллу («Свобода – это рабство»):

Собственно, человек, личность никаких прав не имеет. Человек, личность – это долг, обязанность. В реальной, бытовой жизни эта аксиома человеческого общежития подтверждается на каждом шагу. Другими словами, права человека, свобода личности заключаются в том, чтобы жить по долгу, по обязанности.

Кто же в светской Беларуси призван определять, что такое долг? Смешной вопрос; ясен перец, общество. Но общество в данном случае – псевдоним государства, «государство» – псевдоним «национального лидера», «лидер» – псевдоним… Ну, вы догадались.

Десять лет назад вовсю практиковался уже и «перевод стрелок» на соседние страны; вместо того, чтобы анализировать здешние сюжеты, доказывая, как у нас хорошо или перспективно, распрягали, как у них (было) плохо. Испытал определённый диссонанс, одолевая «Белорусский путь» – и будучи вынужденным долго читать о Литве 1990-х гг. (с. 26-30). Начиная с «За каких-то пять лет экономически процветавшая Литовская ССР оказалась полностью разорённой страной» ¯\_(ツ)_/¯

В 2012 г. тоже вставляли в цитаты отсебятину:

Разумеется, у М. Е. Салтыкова-Щедрина никакой не «олигарх», а «человек». Но хотелось же кому-то продолжить традицию охранительного фейкомётства, идущую от В. Бегуна к А. Муковозчику… 🙁

А вот это «чудо» берёт начало, пожалуй, не от Бегуна – от современных евразийцев. Их сторонник, брестчанин Юрий У. (иммигрант из Казахстана), подвизался в облисполкомовской «Мінскай праўдзе», откуда я и скопировал фрагмент его «статьи». Недавно Ю. У. предложил здешним «еврейским лидерам» отчитаться перед ним, ответив на сакраментальный вопрос: «почему евреи поддерживают нацистов». Подчеркнул, что сам не антисемит, т. к. любит стихи Пастернака и Блока (!)

Cейчас немного нейтральных новостей – может быть, и позитивных. Не первый месяц в центре Минска (на ул. Киселёва, недалеко от пивзавода) работает кафе с «еврейско-израильским» акцентом. Точный адрес не указываю, т. к. за рекламу мне не платят 🙂

Меню (кликните для увеличения)

А так внутри, 29.08.2022

И фото 28 августа, сделанное у кинотеатра «Киев».

Эти ребята не просто катаются на самокатах, а устроили конкурс, наподобие «кто лучше спрыгнет с фонтана». Потому паренёк слева (член жюри?) обзавёлся мегафоном. Фонтан же, заново открытый в мае, «пашет» четвёртый месяц.

Вольф Рубинчик, г. Минск

29.08.2022

w2rubinchyk[at]gmail.com

Опубликовано 30.08.2022  09:26

Прощай 2021, здравствуй 2022 год

Заканчивается год 2021, который оказался крайне сложным и депрессивным для многих людей в мире. Ковид, противостояние России со странами Европы и Америкой, угроза войны с Украиной, поддержка кровавого белорусского режима, наступление на права человека. Усилившиеся внутренние проблемы в Израиле, цинизм и безнравственность политиков и обслуживающих их журналистов, что давно стало нормой, отсутствие веры в справедливость.
.
В какой-то мере этому можно было бы противостоять публикациями на сайте, что стараются делать наши авторы, но таких крайне мало, чему есть объяснение. Любая работа должна быть оплачена и только самые небезразличные могут себе в ущерб тратить время и силы, чтоб по мере возможностей улучшать мир. Не первый год задаю себе вопрос почему многие люди, имея возможности, наплевательски относятся к чужому труду. Более того, это относится к тем, кого знаю многие десятилетия, кто может похвалить меня как за прошлое, так и за сайт, но стоит только задать вопрос, а почему за много лет так и не сделал элементарного и хоть как-то помог, чтоб сайт не существовал вопреки всему, чтоб можно было поощрять авторов и привлекать новых.
.
Один на это тут же по телефону отреагировал: «ну это твои проблемы». Иные умники ничего другого не придумывают, как слать мне по ватсаап или в мессенджере в фейсбуке разный мусор. И хотя я  уже ничему не удивляюсь, каждый год задаю один и тот же вопрос, что произошло с людьми? Конечно, с одной стороны это наследие жизни в той уже давно не существующей стране, и привычка урвать халяву там, где это возможно. Для кого-то это началось с получения посылок от давно эмигрировавших родственников, для др. после Чернобыля, а также того, что после своей эмиграции или репатриации в Израиль сами получили немалую помощь, но чтоб в ответ проявить элементарную порядочность, тут уж ни за что.
.
И разговор не только о прямой финансовой помощи. Ведь чего проще взять и написать историю семьи, поделиться проблемами и удачами, рассказать об увлечениях, публиковать материалы сайта в соцсетях, пересылать их по эл. почте, в различных мессенджерах. Именно так сейчас все и развивается.
.
Я знаю, что есть люди, особенно в серьезном возрасте, каждый день ждущие материалы сайта, которые поддерживают их интерес к жизни. Например, Наум Рошаль, живущий в Америке, которому в июле исполнилось 95 лет, продолжающий вести активный образ жизни, посещающий спортивный комплекс, ежегодно делающий пожертвования. К наступающему Н.Г. он прислал добрые пожелания всем своим землякам, а также читателям сайта.
.
Среди авторов прежде всего должен назвать живущих в Беларуси, неутомимого Вольфа Рубинчика, Инессу Ганкину, Владимира Лякина, Семена Гофштейна из Иерусалима.
Из сотен опубликованных материалов, приведу несколько:
.
.
В наступающем 2022 году, все-таки, надеюсь на значительно большую активность читателей, новых авторов, публикаций на самые разные темы. Поддерживайте свое физическое и душевное здоровье, счастья, благополучия, удачи!
.
Ред. belisrael
.
Опубликовано 31.12.2021  20:48
PS.
.
8 декабря исполнилось 30 лет со дня подписания Беловежских соглашений.
.
В то время, живущий в Мозыре, учитель сельской школы Семен Гофштейн, а с 2007 в Иерусалиме, написал юмореску
 .

ЗДАРЭННЕ Ў ПУШЧЫ

(гумарэска)

Узяў Шушкевіч дубальтоўку,

А гэта шчэ было зімой,

Ды паляваць пайшоў на воўка,

Мароз трашчаў аж божа ж мой…

Куды падзецца Станіславу,

Ад холаду яму капут,

Тут, можа, выпіць бы на славу,

Ды дзе у лесе крама тут?

Пячэ мароз праз цела тлушчу,

Не чуе ног, не чуе рук,

Ды бачыць, як брыдуць па пушчы

Два хлопцы — Ельцын і Краўчук…

Вось падыйшлі бліжэй, пытаюць:

«Ты трэцім будзеш?» — Ну але ж!

— Гарэлку, мабыць, хлопцы маюць,

Як ім адмовіш, грэцца трэ’ ж…

У леснiковую хаціну

Зайшлi тры бравых хлапчукi,

I мемарандум праз хвіліну

Падпісан імі вось такі:

Жылі мы ўсе ў вялікай згодзе,

За стол адзін нас не ўсадзіць,

Дык хай у кожным агародзе

Свой прэзідэнт цяпер сядзіць…

Няхай сядзіць і грэе пуза,

І радуе рабочы клас,

Садружнасць хай замест Саюза

Навекі будзе тут у нас…

* * *

І расчынілі ў пекла дзверы,

Бо стала не жыццё, а – гэ…

Жылі мы ўсе ў СССРы,

Пакутуем у СНД…

1991 г.

.

Карыкатура з часопіса «Вожык»

Обновлено и добавлено 01.01.2022  22:49

Да юбілею А. Сахарава (1921–1989)

Ад перакладчыка. Андрэй Дзмітрыевіч Сахараўадна з найбольш яскравых асоб ХХ стагоддзя. Яго памятаюць і беларусы, і яўрэі: так, у Мінску працуе экалагічны інстытут імя Сахарава пры Беларускім дзяржаўным універсітэце, у Іерусаліме з 1990 года існуюць «Сады Сахарава». Да стагадовага юбілею знакамітага фізіка і праваабаронцы (нар. 21.05.1921) закарцела перакласці яго нобелеўскую лекцыю 1975 года, змест якой шмат у чым актуальны і для Беларусі-2021.

А. Д. Сахараў

Нобелеўская лекцыя «Мір. Прагрэс. Правы чалавека»

Глыбокапаважаныя члены Нобелеўскага камітэта!

Глыбокапаважаныя дамы і панове!

Мір, прагрэс, правы чалавека – гэтыя тры мэты непарыўна звязаныя, нельга дасягнуць якой-небудзь адной з іх, ігнаруючы іншыя. Вось тая галоўная думка, якую я хачу выказаць у гэтай лекцыі.

Я глыбока ўдзячны за прысуджэнне мне высокай, хвалюючай узнагароды – Нобелеўскай прэміі міру – і за дадзеную магчымасць выступіць сёння перад вамі. Я з асаблівым здавальненнем успрыняў фармулёўку Камітэта, у якой падкрэслена роля абароны правоў чалавека як адзінага трывалага падмурку для сапраўднага і даўгавечнага міжнароднага супрацоўніцтва. Гэтая думка здаецца мне вельмі важнай. Я ўпэўнены, што міжнародны давер, узаемаразуменне, раззбраенне і міжнародная бяспека неймаверныя без адкрытасці грамадства, свабоды інфармацыі, свабоды перакананняў, без галоснасці, свабоды паездак і выбару краіны жыхарства. Я ўпэўнены таксама, што свабода перакананняў, разам з іншымі грамадзянскімі свабодамі, з’яўляецца асновай навукова-тэхнічнага прагрэсу і гарантыяй ад выкарыстання яго дасягненняў на шкоду чалавецтву, і, значыць, ёсць асновай эканамічнага і сацыяльнага прагрэсу, а таксама з’яўляецца палітычнай гарантыяй магчымасці эфектыўнай абароны сацыяльных правоў. Такім чынам, я абараняю тэзіс пра першаснае, вырашальнае значэнне грамадзянскіх і палітычных правоў у фармаванні лёсаў чалавецтва. Гэты пункт погляду істотна адрозніваецца ад шырока распаўсюджаных марксісцкіх, а таксама тэхнакратычных канцэпцый, згодна з якімі вызначальную ролю граюць менавіта матэрыяльныя фактары, сацыяльныя і эканамічныя правы. (Сказанае не значыць, вядома, што я ў якой бы ні было ступені адмаўляю важнасць матэрыяльных умоў жыцця людзей.)

Усе гэтыя тэзісы я збіраюся адлюстраваць у лекцыі, асобна спыніўшыся на некаторых канкрэтных праблемах парушэння правоў чалавека, развязанне якіх уяўляецца мне неабходным і тэрміновым.

У адпаведнасці з гэтым планам выбрана назва лекцыі: «Мір, прагрэс, правы чалавека». Гэта, вядома, наўмысная паралель да назвы майго артыкула 1968 года «Развагі аб прагрэсе, мірным суіснаванні і інтэлектуальнай свабодзе», шмат у чым блізкай па сваёй накіраванасці, па змешчаных у ёй перасцярогах.

Ёсць багата прыкмет таго, што, пачынаючы з другой паловы ХХ стагоддзя, чалавецтва ўступіла ў асабліва адказны, крытычны перыяд сваёй гісторыі.

Створана ракетна-тэрмаядзерная зброя, здольная ў прынцыпе знішчыць усё чалавецтва, – гэта найвялікшая небяспека сучаснасці. Дзякуючы эканамічным, прамысловым і навуковым дасягненням непараўнальна больш небяспечнымі сталі таксама так званыя «звычайныя» віды ўзбраення, не кажучы ўжо пра хімічную і бактэрыялагічную зброю.

Без сумневу, поспехі прамысловага і тэхналагічнага прагрэсу з’яўляюцца галоўным фактарам пераадолення галечы, голаду і хвароб; але яны адначасова прыводзяць да пагрозлівых змяненняў у навакольным асяроддзі, да вычарпання рэсурсаў. Чалавецтва, такім чынам, сутыкнулася з грознай экалагічнай небяспекай.

Хуткія змяненні традыцыйных форм жыцця прывялі да некіраванага дэмаграфічнага выбуху, асабліва магутнаму ў краінах «трэцяга свету», якія знаходзяцца на стадыі развіцця. Рост насельніцтва стварае незвычайна цяжкія эканамічныя, сацыяльныя і псіхалагічныя праблемы ўжо зараз, і немінуча пагражае куды больш сур’ёзнымі небяспекамі ў будучыні. У многіх краінах, асабліва ў Азіі, Афрыцы, Лацінскай Амерыцы, недахоп харчоў застаецца пастаянным фактарам жыцця соцень мільёнаў людзей, вырачаных з моманту народзінаў на жабрацкае паўгалоднае існаванне. Пры гэтым прагнозы на будучыню, нягледзячы на бясспрэчныя поспехі «зялёнай рэвалюцыі», з’яўляюцца трывожнымі, а на думку многіх адмыслоўцаў – трагічнымі.

Аднак і ў развітых краінах людзі сутыкаюцца з вельмі сур’ёзнымі праблемамі. Сярод іх – цяжкія наступствы празмернай урбанізацыі, страта сацыяльнай і псіхалагічнай устойлівасці грамадства, бесперапынная дакучлівая гонка моды і звышвытворчасці, шалёны, вар’яцкі тэмп жыцця і жыццёвых змяненняў, рост колькасці нервовых і псіхічных захворванняў, адрыў усё большай колькасці людзей ад прыроды і нармальнага, традыцыйнага чалавечага жыцця, разбурэнне сям’і ды простых чалавечых радасцей, заняпад маральна-этычных апор грамадства і аслабленне пачуцця мэты, асэнсаванасці жыцця. На гэтым фоне паўстаюць шматлікія пачварныя з’явы – рост злачыннасці, алкагалізму, наркаманіі, тэрарызму і да т. п. Вычарпанне рэсурсаў Зямлі, якое набліжаецца, пагроза перанасялення, шматкроць узмоцненыя міжнароднымі палітычнымі і сацыяльнымі праблемамі, пачынаюць усё мацней ціснуць на жыццё таксама і ў развітых краінах, пазбаўляючы (або пагражаючы пазбавіць) многіх людзей дастатку, утульнасці і камфорту, да якіх гэтыя людзі паспелі прызвычаіцца.

Аднак найбольш істотную, вызначальную ролю ў праблематыцы сучаснага свету адыгрывае глабальная палітычная палярызацыя чалавецтва, якая падзяліла яго на так званы першы свет (умоўна назавем яго «заходні»), другі (сацыялістычны), трэці (краіны на стадыі развіцця). Дзве найбуйнейшыя сацыялістычныя дзяржавы фактычна зрабіліся варагуючымі таталітарнымі імперыямі з празмернай уладай адзінай партыі і дзяржавы, з велізарным экспансіянісцкім патэнцыялам, які імкнецца падпарадкаваць свайму ўплыву вялікія абшары зямнога шара. Прычым адна з гэтых дзяржаў – КНР – знаходзіцца пакуль што на адносна нізкім узроўні эканамічнага развіцця, а другая – СССР – выкарыстоўваючы ўнікальныя прыродныя рэсурсы, прайшоўшы праз дзесяцігоддзі нечуваных бедстваў і перанапружання ўсіх сіл народа, дасягнула цяпер вялізнай ваеннай магутнасці і адносна высокага (дарма што аднабаковага) эканамічнага развіцця. Але і ў СССР узровень матэрыяльнага дабрабыту насельніцтва нізкі, а ўзровень грамадзянскіх свабод ніжэйшы нават, чым у сацыялістычных краінах. Вельмі складаныя праблемы звязаны таксама з «трэцім светам», з яго адноснай эканамічнай пасіўнасцю, спалучанай з растучай міжнароднай палітычнай актыўнасцю.

Гэтая палярызацыя шматкроць узмацняе і без таго вельмі сур’ёзныя небяспекі, што навіслі над светам, – небяспекі тэрмаядзернай гібелі, голаду, атручвання асяроддзя, вычарпання рэсурсаў, перанасялення, дэгуманізацыі.

Абмяркоўваючы ўвесь гэты комплекс неадкладных праблем і супярэчнасцей, варта найперш сказаць, што, паводле майго пераканання, любыя спробы запаволіць тэмп навукова-тэхнічнага прагрэсу, павярнуць назад урбанізацыю, заклікі да ізаляцыянізму, патрыярхальнасці, да адраджэння на грунце звароту да здаровых нацыянальных традыцый мінулых стагоддзяў – нерэалістычныя. Прагрэс непазбежны, яго спыненне значыла б гібель цывілізацыі.

Яшчэ не так даўно людзі не ведалі мінеральных угнаенняў, машыннай апрацоўкі зямлі, ядахімікатаў, інтэнсіўных метадаў земляробства. Ёсць галасы, якія клічуць вярнуцца да больш традыцыйных і, магчыма, больш бяспечных форм земляробства. Але ці магчыма ажыццявіць гэта ў свеце, дзе і цяпер сотні мільёнаў людзей пакутуюць ад голаду? Без сумневу, наадварот, патрэбна далейшая інтэнсіфікацыя і распаўсюд яе на ўвесь свет, на ўсе краіны, якія развіваюцца. Няможна адмовіцца ад усё шырэйшага ўжывання дасягненняў медыцыны і ад пашырэння доследаў ва ўсіх яе галінах, у тым ліку і такіх, як бактэрыялогія і вірусалогія, нейрафізіялогія, генетыка чалавека і генахірургія, нягледзячы на патэнцыйныя небяспекі злоўжывання і непажаданых сацыяльных наступстваў некаторых з гэтых доследаў. Тое ж датычыцца доследаў у галіне стварэння сістэм імітацыі інтэлекту, доследаў у галіне кіравання масавымі паводзінамі людзей, стварэння адзіных агульнасусветных сістэм сувязі, сістэм збору і захоўвання інфармацыі, і да т. п. Зусім відавочна, што ў руках безадказных, дзеючых пад покрывам сакрэтнасці ўстаноў, усе гэтыя доследы могуць выявіцца надзвычай небяспечнымі, але ў той жа час яны могуць стаць крайне важнымі і неабходнымі для чалавецтва, калі ажыццяўляць іх пад кантролем галоснасці, абмеркавання, навуковага сацыяльнага аналізу. Няможна адмовіцца ад усё шырэйшага выкарыстання штучных матэрыялаў, сінтэтычнай ежы, ад мадэрнізацыі ўсіх бакоў побыту людзей. Няможна адмовіцца ад растучай аўтаматызацыі ўзбуйнення прамысловай вытворчасці, нягледзячы на звязаныя з гэтым сацыяльныя праблемы.

Няможна адмовіцца ад будаўніцтва ўсё больш магутных цеплавых і атамных электрастанцый, ад доследаў у галіне кіраванай тэрмаядзернай рэакцыі, бо энергетыка – адна з асноў цывілізацыі. Я дазволю сабе ўзгадаць у гэтай сувязі, што 25 год таму мне, разам з маім настаўнікам, лаўрэатам Нобелеўскай прэміі па фізіцы Ігарам Яўгенавічам Тамам, выпала стаяць ля вытокаў доследаў кіраванай тэрмаядзернай рэакцыі ў нашай краіне. Цяпер гэтыя работы набылі велізарны размах, даследуюцца самыя розныя напрамкі, ад класічных схем магнітнай тэрмаізаляцыі да метадаў з ужываннем лазераў.

Няможна адмовіцца ад пашырэння работ па засваенні каляземнага космасу і па даследаванні далёкага космасу, у тым ліку ад спробаў прыёму сігналаў ад пазазямных цывілізацый – шансы на поспех у такіх спробаў, верагодна, малыя, але затое наступствы поспеху могуць быць грандыёзныя.

Я назваў толькі некаторыя прыклады, іх можна множыць. Насампраўдзе ўсе галоўныя бакі прагрэсу шчыльна звязаныя міжсобку, ніводзін з іх нельга скасаваць, не рызыкуючы разбурыць усю пабудову цывілізацыі; прагрэс непадзельны. Але асаблівую ролю ў механізме прагрэсу граюць інтэлектуальныя, духоўныя фактары. Недаацэнка гэтых фактараў, асабліва пашыраная ў сацыялістычных краінах – магчыма, пад уплывам вульгарных ідэалагічных догм афіцыйнай філасофіі – можа прывесці да скрыўлення шляхоў прагрэсу або нават да яго спынення, да застою. Прагрэс магчымы і бяспечны толькі пад кантролем Розуму. Найважнейшая праблема аховы асяроддзя – адзін з прыкладаў, дзе асабліва ясная роля галоснасці, адкрытасці грамадства, свабоды перакананняў. Толькі частковая лібералізацыя, што надышла ў нашай краіне пасля смерці Сталіна, умагчыміла памятныя для ўсіх нас публічныя дыскусіі першай паловы 60-х гадоў па гэтай праблеме, але эфектыўнае яе развязанне вымагае далейшага ўзмацнення грамадскага і міжнароднага кантролю. Ваенныя прыстасаванні дасягненняў навукі, раззбраенне і кантроль над ім – іншая гэткая ж крытычная галіна, дзе міжнародны давер залежыць ад галоснасці і адкрытасці грамадства. Згаданы прыклад кіравання масавымі паводзінамі людзей, пры ўсёй сваёй вонкавай экзатычнасці, таксама цалкам актуальны ўжо зараз.

Свабода перакананняў, наяўнасць асвечанай грамадскай думкі, плюралістычны характар сістэмы адукацыі, свабода друку і іншых сродкаў інфармацыі – усяго гэтага моцна не хапае ў сацыялістычных краінах праз уласцівы ім эканамічны, палітычны і ідэалагічны манізм. Між тым, гэтыя ўмовы жыццёва неабходныя не толькі для таго, каб пазбегнуць злоўжыванняў прагрэсам, свядомых і несвядомых, але і для яго падтрымання. Асабліва важна тое, што толькі ў атмасферы інтэлектуальнай свабоды з’яўляецца магчымай эфектыўная сістэма адукацыі і творчай пераемнасці пакаленняў. Наадварот, інтэлектуальная несвабода, улада панылай бюракратыі, канфармізм, разбураючы спачатку гуманітарныя сферы ведаў, літаратуру і мастацтва, непазбежна прыводзяць потым да агульнага інтэлектуальнага заняпаду, бюракратызацыі і фармалізацыі ўсёй сістэмы адукацыі, да заняпаду навуковых доследаў, знікнення атмасферы творчага пошуку, да застою і распаду.

Цяпер у палярызаваным свеце таталітарныя краіны дзякуючы дэтанту набылі магчымасць своеасаблівага інтэлектуальнага паразітызму. І падобна, калі не адбудзецца тых унутраных зрухаў, пра неабходнасць якіх усе мы думаем, неўзабаве ім прыйдзецца стаць на гэты шлях. Адзін з магчымых вынікаў дэтанту менавіта такі. Калі гэта адбудзецца, выбухованебяспечнасць сітуацыі можа толькі вырасці. Cвету жыццёва неабходнае ўсебаковае супрацоўніцтва паміж краінамі Захаду, сацыялістычнымі краінамі і тымі, якія развіваюцца, уключаючы абмен ведамі, тэхналогіяй, гандаль, эканамічную, у прыватнасці харчовую ўзаемадапамогу. Але гэтае супрацоўніцтва павінна адбывацца на грунце даверу адкрытых грамадстваў, як кажуць, з адкрытай душой, з апорай на сапраўднае раўнапраўе, а не на грунце страху дэмакратычных краін перад іх таталітарнымі суседзямі. Супрацоўніцтва ў гэтым апошнім выпадку значыла б проста спробу задарыць, задобрыць вусцішнага суседа. Але падобная палітыка – гэта заўсёды толькі адтэрміноўка бяды, якая неўзабаве вяртаецца ў іншыя дзверы з удзесяцяронымі сіламі, гэта папросту новы варыянт мюнхенскай палітыкі. Устойлівы поспех дэтанту магчымы, толькі калі дэтант ад самага пачатку суправаджаецца несупынным клопатам аб адкрытасці ўсіх краін, аб павелічэнні ўзроўню галоснасці, аб свабодным абмене інфармацыяй, аб неадменным выкананні ва ўсіх краінах грамадзянскіх і палітычных правоў – карацей кажучы, пры дапаўненні разрадкі ў матэрыяльнай сферы раззбраення і гандлю разрадкай у духоўнай, ідэалагічнай сферы. Пра гэта выдатна сказаў прэзідэнт Францыі Жыскар д’Эстэн у час свайго візіту ў Маскву. Далібог, варта было зазнаць папрокі ад некаторых недальнабачных прагматыкаў з ліку яго суайчыннікаў дзеля таго, каб падтрымаць найважнейшы прынцып!

Перш чым перайсці да абмеркавання праблем раззбраення, я хачу скарыстацца магчымасцю і яшчэ раз нагадаць пра некаторыя свае прапановы агульнага характару. Гэта перш за ўсё ідэя стварэння пад эгідай ААН Міжнароднага кансультатыўнага камітэта па пытаннях раззбраення, правоў чалавека і аховы асяроддзя. Камітэту, паводле маёй думкі, павінна быць нададзена права атрымання абавязковых адказаў ад усіх урадаў на яго запыты і рэкамендацыі. Такі Камітэт з’явіўся б важным працоўным органам для забеспячэння агульнасусветных дыскусій і галоснасці па найважнейшых праблемах, ад якіх залежыць будучыня чалавецтва. Я чакаю падтрымкі і абмеркавання гэтай ідэі.

Я таксама хачу падкрэсліць, што я лічу асабліва важным шырэйшае выкарыстанне войскаў ААН для купіравання міжнародных і міжнацыянальных узброеных канфліктаў. Я вельмі высока ацэньваю магчымую і неабходную ролю ААН, лічачы яе адным з галоўных спадзеваў чалавецтва на лепшую будучыню. Апошнія гады – цяжкія, крытычныя для гэтай арганізацыі. Я пісаў пра гэта ў кнізе «Пра краіну і свет», і ўжо пасля яе выхаду ў свет здарылася жалю вартая падзея – прыняцце Генеральнай Асамблеяй (прычым амаль без абмеркавання па сутнасці) рэзалюцыі, што абвясціла сіянізм формай расізму і расавай дыскрымінацыі. Усе непрадузятыя людзі ведаюць, што сіянізм – гэта ідэалогія нацыянальнага адраджэння яўрэйскага народа пасля дзвюх тысяч гадоў рассеяння, і што гэтая ідэалогія не скіравана супроць іншых народаў. Прыняцце гэткай рэзалюцыі, на маю думку, нанесла ўдар па прэстыжы ААН. Нягледзячы на падобныя факты, якія часта спараджаюцца адсутнасцю пачуцця адказнасці перад чалавецтвам у кіраўнікоў некаторых маладзейшых членаў ААН, я ўсё ж веру, што рана ці позна ААН здолее граць у жыцці чалавецтва дастойную ролю ў адпаведнасці з мэтамі Статута.

«Сады Сахарава» на заходнім уездзе ў Іерусалім. Фота адсюль

Пераходжу да адной з цэнтральных праблем сучаснасці – да раззбраення. Я падрабязна выклаў сваю пазіцыю ў кнізе «Пра краіну і свет». Неабходна ўмацаванне міжнароднага даверу, дасканалы кантроль на месцах сіламі міжнародных інспекцыйных груп. Усё гэта немажліва без распаўсюду разрадкі на сферу ідэалогіі, без павелічэння адкрытасці грамадства. У той жа кнізе я падкрэсліў неабходнасць міжнародных пагадненняў пра абмежаванне паставак зброі іншым дзяржавам, спыненне новых распрацовак сістэм зброі паводле спецыяльных пагадненняў, пагадненне аб забароне сакрэтных работ, ліквідацыя фактараў стратэгічнай няўстойлівасці, у прыватнасці, забарона боегаловак, якія раздзяляюцца.

Як жа я ўяўляю сабе ў тэхнічным плане ідэальнае агульнасусветнае пагадненне пра раззбраенне?

Я думаю, што такому пагадненню павінна папярэднічаць афіцыйная (неабавязкова адразу адкрытая) заява пра аб’ём усіх відаў ваеннага патэнцыялу (ад запасаў тэрмаядзерных зарадаў да прагнозаў кантынгентаў ваеннаабавязаных), з пазначэннем прыкладнай умоўнай разбіўкі па раёнах «патэнцыйнай канфрантацыі». Пагадненне мае прадугледжваць у якасці першага этапа ліквідацыю пераваг аднаго боку перад другім асобна для кожнага стратэгічнага раёна і для кожнага віду ваеннага патэнцыялу (вядома, гэта толькі схема, ад якой непазбежныя некаторыя адхіленні). Такім чынам, будзе выключана, па-першае, што пагадненне ў адным стратэгічным раёне (скажам, у Еўропе) будзе скарыстана для ўзмацнення ваенных пазіцый у іншым раёне (скажам, на савецка-кітайскай мяжы). Па-другое, выключаюцца магчымыя несправядлівасці з-за таго, што цяжка колькасна супаставіць значнасць розных відаў патэнцыялу (напрыклад, цяжка сказаць, колькі зенітных установак ПРА з’яўляюцца эквівалентам аднаго крэйсера, і да т.п.). Наступным этапам скарачэння ўзбраенняў мае стаць прапарцыйнае скарачэнне адначасова для ўсіх краін і ўсіх стратэгічных раёнаў. Такая формула «збалансаванага» двухэтапнага скарачэння ўзбраенняў дасць бесперапынную бяспеку кожнай краіны, непарыўную раўнавагу сіл у кожным раёне патэнцыйнай канфрантацыі, і адначасова – радыкальнае рашэнне эканамічных і сацыяльных праблем, якія спараджаюцца мілітарызацыяй. Цягам многіх дзесяцігоддзяў варыянты падобнага падыходу высоўваюцца многімі экспертамі і дзяржаўнымі дзеячамі, аднак дагэтуль поспех вельмі нязначны. Але я спадзяюся, што цяпер, калі чалавецтву рэальна пагражае пагібель у агні тэрмаядзерных выбухаў, розум людзей не дапусціць гэтага выніку. Радыкальнае збалансаванае раззбраенне дапраўды неабходнае і магчымае як частка шматбаковага і складанага працэсу развязання грозных, неадкладных сусветных праблем. Тая новая фаза міждзяржаўных адносін, якая атрымала назву разрадкі, або дэтанту, і, верагодна, мае за свой кульмінацыйны пункт нараду ў Хельсінкі, у прынцыпе адкрывае пэўныя магчымасці для руху ў гэтым кірунку.

Заключны акт нарады ў Хельсінкі асабліва прыцягвае нашу ўвагу тым, што ў ім упершыню афіцыйна адлюстраваны той комплексны падыход да развязання праблем міжнароднай бяспекі, які ўяўляецца адзіна магчымым; у акце змяшчаюцца глыбокія фармулёўкі пра сувязь міжнароднай бяспекі з абаронай правоў чалавека, свабоды інфармацыі і свабоды перамяшчэння, а таксама важныя абавязацельствы краін-удзельніц, якія забяспечваюць названыя правы. Відавочна, вядома, што гаворка ідзе не пра гарантаваны вынік, а менавіта пра новыя магчымасці, якія могуць быць рэалізаваны толькі праз доўгую планамерную працу, з адзінай і паслядоўнай пазіцыяй усіх краін-удзельніц, асабліва дэмакратычных краін.

Гэта адносіцца, у прыватнасці, да праблемы правоў чалавека, якой прысвечана апошняя частка лекцыі. У нашай краіне, пра якую я зараз пераважна буду казаць, за месяцы, што мінулі пасля нарады ў Хельсінкі, увогуле не адбылося якога-небудзь істотнага паляпшэння ў гэтым кірунку; у асобных жа пытаннях заўважаюцца нават спробы прыхільнікаў жорсткага курсу «закруціць» гайкі.

У ранейшым стане знаходзяцца важныя праблемы міжнароднага інфармацыйнага абмену, свабоды выбару краіны пражывання, паездак для навучання, работы, лячэння, проста турызму. Каб канкрэтызаваць гэтае сцвярджэнне, я зараз прывяду некаторыя прыклады – не ў парадку іх важнасці і без імкнення да паўнаты.

Вы ўсе ведаеце лепш за мяне, што дзеці, скажам, з Даніі, могуць сесці на ровары і весела даехаць да Адрыятыкі. Ніхто не ўбачыць у іх «непаўналетніх шпіёнаў». Але савецкія дзеці гэтага не могуць! Вы самі можаце ў думках развіць гэты прыклад (і ўсе, што ідуць далей) на мноства аналагічных сітуацый.

Вы ведаеце, што Генеральная Асамблея пад ціскам сацыялістычных краін прыняла рашэнне, якое абмяжоўвае свабоду тэлевізійнага вяшчання са спадарожнікаў. Я думаю, што зараз, пасля Хельсінкі, ёсць усе падставы,каб яго перагледзець. Для мільёнаў савецкіх грамадзян гэта вельмі важна і цікава.

У СССР якасць пратэзаў для інвалідаў крайне нізкая. Але ніводзін савецкі інвалід, нават маючы выклік ад замежнай фірмы, не можа выехаць па гэтым выкліку за мяжу.

У савецкіх газетных кіёсках нельга купіць некамуністычныя замежныя газеты, дый камуністычных прадаецца далёка не кожны нумар. Нават такія інфармацыйныя часопісы, як «Америка», надта дэфіцытныя і прадаюцца ў мізэрнай колькасці кіёскаў, разыходзяцца ж імгненна і звычайна з «нагрузкай» нехадавых выданняў.

Кожны ахвотны эміграваць з СССР павінен мець выклік ад блізкіх родзічаў. Для многіх гэта невырашальная праблема, напрыклад для 300 тыс. немцаў, ахвотных выехаць у ФРГ (да таго ж квота на выезд складае для немцаў толькі 5 тыс. чалавек на год, гэта значыць выезд распланаваны на 60 гадоў!). За гэтым – вялізная трагедыя. Асабліва трагічнае становішча асоб, якія жадаюць уз’яднацца з родзічамі ў сацыялістычных краінах, – за іх няма каму заступіцца, і свавольства ўладаў не мае межаў.

Свабода перамяшчэння, выбару месца работы і жыхарства, працягвае парушацца для мільёнаў калгаснікаў, працягвае парушацца для соцень тысяч крымскіх татар, 30 год таму з велізарнымі жорсткасцямі выселенымі з Крыма і дагэтуль пазбаўленых права вярнуцца на родную зямлю.

Заключны акт нарады ў Хельсінкі зноў пацвердзіў прынцыпы свабоды перакананняў. Але патрабуецца вялікая і ўпартая барацьба, каб гэтыя палажэнні акта мелі не толькі дэкларатыўнае значэнне. У СССР за перакананні многія тысячы людзей пераследуюцца сёння ў судовым і пазасудовым парадку – за рэлігійныя вераванні і жаданне выхоўваць сваіх дзяцей у рэлігійным духу; за чытанне і распаўсюд (часта простае азнаямленне 1-2 чалавек) непажаданай для ўладаў літаратуры, зазвычай абсалютна легальнай паводле дэмакратычных нормаў, напрыклад рэлігійнай; за спробу пакінуць краіну; асабліва важнай у маральным плане з’яўляецца праблема пераследу асоб, якія пакутуюць праз абарону іншых ахвяр несправядлівасці, праз імкненне да галоснасці, у прыватнасці, праз пашырэнне інфармацыі пра суды, пераследы за перакананні, умовы месцаў зняволення.

Невыносная думка аб тым, што зараз, калі мы сабраліся для святочнай цырымоніі ў гэтай зале, сотні і тысячы вязняў сумлення пакутуюць ад цяжкага шматгадовага голаду, ад амаль поўнай адсутнасці ў ежы бялкоў і вітамінаў, ад адсутнасці лекаў (вітаміны і лекі забаронена перасылаць у месцы зняволення), ад непасільнай працы, дрыжаць ад холаду, вільгаці і знясілення ў паўцёмных карцарах, вымушаны весці бесперастанную барацьбу за сваю чалавечую годнасць, за перакананні, супроць машыны «перавыхавання», а фактычна злому іх душы. Асаблівасці сістэмы месцаў зняволення старанна прыхоўваюцца, дзясяткі людзей церпяць за яе выкрыццё – гэта найлепшы доказ грунтоўнасці абвінавачванняў на яе адрас. Наша пачуццё чалавечай годнасці патрабуе неадкладнага змянення гэтай сістэмы для ўсіх зняволеных, як бы яны ні былі вінаватыя. Але што сказаць пра пакуты бязвінных? Самае ж страшнае пекла спецпсіхбальніц Днепрапятроўска, Сычоўкі, Благавешчанска, Казані, Чарняхоўска, Арла, Ленінграда, Ташкента…

Я не магу сёння расказваць пра канкрэтныя судовыя справы, канкрэтныя лёсы. Ёсць вялікая літаратура (я звяртаю тут вашу ўвагу на публікацыі выдавецтва «Хроника-пресс» у Нью-Ёрку, якое перадрукоўвае, у прыватнасці, савецкі самвыдатаўскі часопіс «Хроника текущих событий» і выдае аналагічны інфармацыйны бюлетэнь). Я проста назаву тут, у гэтай зале, імёны некаторых вядомых мне вязняў. Як вы ўжо чулі ўчора, я прашу вас лічыць, што ўсе вязні сумлення, усе палітзняволеныя маёй краіны падзяляюць са мной гонар Нобелеўскай прэміі міру.

Вось некаторыя вядомыя мне імёны: Плюшч, Букоўскі, Глузман, Мароз, Марыя Сямёнава, Надзея Святлічная, Стэфанія Шабатура, Ірына Калінец-Стасіў, Ірына Сенік, Ніёле Садунайце, Анаіт Карапецян, Осіпаў, Кранід Любарскі, Шумук, Віне, Румачык, Хаустаў, Суперфін, Паулайціс, Симуціс, Караванскі, Валерый Марчанка, Шухевіч, Паўлянкоў, Чарнаглаз, Абанькін, Сусленскі, Мешэнер, Святлічны, Сафронаў, Родэ, Шакіраў, Хейфец, Афанасьеў, Ма-Хун, Бутман, Лук’яненкa, Aгурцоў, Сергіенка, Антанюк, Лупынос, Рубан, Плахатнюк, Коўгар, Бялоў, Ігруноў, Салдатаў, Мяцік, Юшкевіч, Кійрэнд, Здаровы, Таўмасян, Шахвердзян, Заграбян, Айрыкян, Маркысян, Аршакян, Міраўскас, Стус, Свярсцюк, Кандыба, Убожка, Раманюк, Вараб’ёў, Гель, Пранюк, Гладко, Мальчэўскі, Гражыс, Прышляк, Сапеляк, Калінец, Супрэй, Вальдман, Дзямідаў, Бернічук, Шаўковы, Гарбачоў, Вярхоў, Турык, Жукаўскас, Сянькіў, Грынькіў, Навасардзян, Саартс, Юрый Вудка, Пуце, Давыдаў, Балонкін, Лісавой, Пятроў, Чакалін, Гарадзецкі, Чарнавол, Балахонаў, Бондар, Калінічэнка, Каламін, Плумпа, Яўгяліс, Федасееў, Асадчы, Будулак-Шарыгін, Макаранка, Малкін, Штэрн, Лазар Любарскі, Фельдман, Ройтбурт, Школьнік, Муржэнка, Фёдараў, Дымшыц, Кузняцоў, Мендэлевіч, Альтман, Пэнсон, Хнох, Вульф Залмансон, Ізраіль Залмансон і многія, многія іншыя. У несправядлівай ссылцы — Анатоль Марчанка, Нашпіц, Цытленок. Чакаюць суда — Мустафа Джамілеў, Кавалёў, Цвердахлебаў. Я не мог назваць усіх вядомых мне вязняў з-за недахопу месца, яшчэ больш я не ведаю або не маю пад рукой даведкі. Але я ўсіх падразумяваю ў думках і ўсіх не названых яўна прашу дараваць мне. За кожным названым і не названым імем — цяжкі і гераічны чалавечы лёс, гады пакут, гады барацьбы за чалавечую годнасць.

Кардынальнае рашэнне праблемы пераследу за перакананні — вызваленне на грунце міжнароднага пагаднення, магчыма, рашэння Генеральнай Асамблеі ААН, усіх палітзняволеных, усіх вязняў сумлення ў турмах, лагерах і псіхіятрычных бальніцах. У гэтай прапанове няма ніякага ўмяшання ва ўнутраныя справы якой бы ні было краіны, бо яна ў роўнай меры распаўсюджваецца на ўсе краіны, на СССР, Інданезію, Чылі, ПАР, Іспанію, Бразілію, на ўсе іншыя краіны, і таму, што абарона правоў чалавека абвешчана Усеагульнай дэкларацыяй ААН міжнароднай, а не ўнутранай справай. Дзеля гэтай вялікай мэты нельга шкадаваць сіл, якім бы доўгім ні быў шлях, — а што ён доўгі, гэта мы бачылі ў час апошняй сесіі ААН. ЗША на гэтай сесіі ўнеслі прапанову аб палітычнай амністыі, але потым знялі яе пасля спробы шэрагу краін занадта (на думку дэлегацыі ЗША) расшырыць рамкі амністыі. Я шкадую пра тое, што адбылося. Але зняць праблему нельга. І я глыбока перакананы, што лепей вызваліць пэўную колькасць людзей у нечым вінаватых, чым трымаць у зняволенні і катаваць тысячы бязвінных.

Не адмаўляючыся ад кардынальнага рашэння, сёння мы мусім змагацца за кожнага чалавека паасобку, супраць кожнага выпадку несправядлівасці, парушэння правоў чалавека – ад гэтага занадта многае залежыць у нашай прышласці.

Імкнучыся да абароны правоў людзей, мы мусім выступаць, паводле майго пераканання, у першую чаргу як абаронцы бязвінных ахвяр рэжымаў, існуючых у розных краінах, без патрабавання знішчэння і татальнага асуджэння гэтых рэжымаў. Патрэбны рэформы, а не рэвалюцыі. Патрэбна гнуткае, плюралістычнае і цярпімае грамадства, якое ўвасобіла б у сабе дух пошуку, абмеркавання і свабоднага, недагматычнага выкарыстання дасягненняў усіх сацыяльных сістэм. Што гэта — разрадка? канвергенцыя? — справа не ў словах, а ў нашай рашучасці стварыць лепшае, дабрэйшае грамадства, лепшы сусветны парадак.

Алена Бонэр і Андрэй Сахараў, 1975 г.

Тысячагоддзі таму чалавечыя плямёны праходзілі суворы адбор на выжывальнасць; і ў гэтай барацьбе было важна не толькі ўменне валодаць дубінкай, але і здольнасць да розуму, да захавання традыцый, здольнасць да альтруістычнай узаемадапамогі членаў племені. Сёння ўсё чалавецтва ў цэлым трымае падобны іспыт. У бясконцай прасторы павінны існаваць многія цывілізацыі, у тым ліку разумнейшыя, больш «удачныя», чым наша. Я абараняю таксама касмалагічную гіпотэзу, паводле якой касмалагічнае развіццё Сусвету паўтараецца ў асноўных сваіх рысах бясконцую колькасць разоў. Пры гэтым іншыя цывілізацыі, у тым ліку больш «удачныя», павінны існаваць бясконцую колькасць разоў на «папярэдніх» і «наступных» адносна нашага свету аркушах кнігі Сусвету. Але ўсё гэта не павінна прынізіць нашага свяшчэннага памкнення менавіта ў гэтым свеце, дзе мы, як успышка ў цемры, паўсталі на адно імгненне з чорнага небыцця несвядомага існавання матэрыі, ажыццявіць вымогі Розуму і стварыць жыццё, вартае нас саміх і Мэты, якую мы цьмяна ўгадваем.

1 снежня 1975 г.

© The Nobel Foundation (Oslo), 1975.

Пераклад з рускай В. Рубінчыка. Арыгінал узяты адсюль

Апублiкавана 18.05.2021  03:33

В. Рубінчык. КАТЛЕТЫ & МУХІ (61)

Быў перапынак. Часу не марнаваў – лётаў у адну маленькую, але гордую краіну, потым з тыдзень раздаваў кухталі прэзенты і прыходзіў у сябе. Прыйшоў. Зноў пагрузіўся ў справункі, пра якія ні разу не хацелася думаць у моры, дзе злева – Іярданія, справа – Егіпет, ззаду – «мы».

Невыпадкова пісьменнік Эдуард Топаль 40 гадоў думаў-думаў – і перасяліўся-такі ў Ізраіль. Цёпла, старым прынята дапамагаць. А яшчэ ж і культурку ізраільцы любяць (у сваёй справаздачцы ўсяго я не здолеў ахапіць, і нават забыўся, што наведаў горад Рышан з яго прыгожым паркам). Месяц таму назвалі пятачок у цэнтры Іерусаліма «Плошчай Шагала». Паводле прыкладу Беларусі (?) збіраюцца будаваць новую Нацыянальную бібліятэку – акурат насупраць Кнэсэта, відаць, для таго, каб народныя абраннікі прывучаліся да чытання. Кнігі на рускай прадаюцца…

Чароўныя графіці, зноў жа, скрозь і ўсюды.

 

Усё гэта на фоне спарадычных тэрактаў, ад якіх ізраільцы нярэдка «ўцякаюць» у прыватнае жыццё і прыватныя, нярэдка высмактаныя з пальца праблемы. Пясняр і сонца такіх новых грамадзян – вядома, не палітык там нейкі, а Этгар наш Керэт з яго міні-расказамі… Рэінкарнацыя расійца Аркадзя Аверчанкі.

Спахапіўся, што не толькі многія мае ўяўленні пра Ізраіль больш не спрацуюць, а і напісанае іншымі аўтарамі ў 1990-х гадах… Уладзімір Мехаў: «Салдат Арміі абароны Ізраіля – так тут войска называецца – вызначаецца годнасцю, патрыятычнасцю, усведамленнем, як ён патрэбен радзіме і як яна ім ганарыцца». Не ў крыўду нядаўна памерламу Мехаву, чытаў і пра тых, хто ўхіляецца ад службыВайсковая паліцыя рэгулярна праводзіць аблавы на ўхілістаў і дэзерціраў… У ходзе такой аблавы, якая ладзілася сёлета [артыкул 2012 г.], вайсковая паліцыя затрымала 474 чалавекі»), і пра тых, хто адмаўляўся выконваць загады, асабліва ў «працэсе размежавання» з Газай, – такіх былі тузіны…

Насцярожыла, але не здзівіла гісторыя з успышкай скураной хваробы на базе ЦАХАЛа «Шызафон» у чэрвені 2017 г. Дзясяткі салдат сапраўды захварэлі, а амаль столькі ж – 46, калі дакладней – сімулявалі хваробу, каб пазбегнуць удзелу ў навучаннях. Нагадала эпізод з кнігі Эфраіма Севелы «Моня Цацкес – сцяганосец», дзе навабранцы перадавалі адно аднаму вошку, каб «пакантавацца» ў казарме… Гісторыя як бы намякае, што ў ЦАХАЛе пасля прыходу на пасаду міністра абароны ўраджэнца былога СССР (год таму) райскага жыцця няма і не будзе ёсць што мяняць да лепшага.

Былы пасол Ізраіля ў Беларусі прачытаў байцам натацыю ў сваім блогу на «Рэхе Масквы»: «Няхораша і нехарактэрна для ізраільскай арміі. У рэшце рэшт, тыя, хто захварэў, вылечаны, тыя, хто сімуляваў, пакараны». Адчуваецца віртуозны стыль палеміста… Калі б не ведаць, што сам Зэеў Бен-Ар’е быў у 2012 г. пакараны ізраільскім судом і з ганьбай выгнаны з міністэрства замежных спраў (але з усяго відаць, хоча вярнуцца – ну, вярнуўся ж ва ўрад Ар’е Дэр’і, у 1999 г. прызнаны крымінальным злачынцам…), то яго натацыю на «маякоўскую» тэму «што такое добра і што такое блага» можна было б і прыняць.

Юрый Анатольевіч Зісер – не Зэеў Львовіч Бен-Ар’е, але таксама любіць паразважаць на тэмы маралі. Гучна выбухнуў яго пост у фэйсбуку, дзе Ю. А. паскардзіўся на сцюардэсу кампаніі «Белавія» (не дала яму і жонцы паспяваць украінскія песні ў самалёце…). Кампанія даволі годна адказала, што «Вас могуць папрасіць перастаць спяваць на борце, калі вы знаходзіцеся на «крытычным этапе палёта» (у час узлёту і пасадкі…), таму што ў гэты час важна быць максімальна ўважлівымі, як бортправаднікам, так і пасажырам». Медыямагнат застаўся пры сваім меркаванні – і спяваў ён ціха, і сцюардэса, аказваецца, не прасіла, а настойвала, «бы лейтэнант міліцыі»: «Вы парушаеце грамадскі парадак!»

Сам я не вялікі аматар нацыянальнай авіякампаніі – перш за ўсё праз цэны, якія яна традыцыйна запрошвае за свае паслугі (за рэйс з Беларусі ў Ізраіль і назад заплацілі значна больш, чым калі б ляцелі з Масквы або Вільнюса, а меню было… мякка кажучы, беднаватае). Крыху напружылі таксама памылачкі на абгортцы шакаладкі.

By the way: «яічных» – яечных, «меньш» – менш, «сухоа» – сухога, «кантоўнасці» – каштоўнасці, «энергітычная» – энергетычная, «ненасыччаных» – ненасычаных, «месацаў» – месяцаў. Хто чытаў ранейшыя серыі «КіМ» – напрыклад, 39-ю, 53-ю – той ведае, што да непісьменнасці ў публічных месцах я стаўлюся без энтузіязму. Праўда, і ў Ізраілі хапае «альтэрнатыўна адораных»: у Петах-Тыкве пішуць на шыльдах вуліцы Дубнава (наш зямляк, гісторык і грамадскі дзеяч з Мсціслава, 1860-1941) то «Dubnov», то «Dovnov». І, між іншага, афіцыйны часопіс «Белавія» «OnAir» з яго расказамі пра падарожжы ды перакладамі навел Міхаіла Зошчанкі на беларускую мне спадабаўся.

Вяртаючыся да тэмы спеваў: можа, сцюардэса і занадта рэзка «папрасіла» Зісера & Со. сціхнуць, мяне там не было. Але ж рабіць з гэтага далёкасяжныя высновы… «Падпсавалі настрой і нікому не зрабілі лепей, затое ПАРАДАК (у рускамоўным арыгінале гэтае слова напісана па-беларуску, а мо на трасянцы? – В. Р.). Ordnung. Будзь рэйс украінскі, упэўнены, нас бы не перапынялі». Яго aбараняла жонка, небезвядомая культуралагіня, аднак лепей бы не: «Карацей, я зразумела. Забаронена не толькі тое, што забаронена (і пра гэта сказана або напісана). Забаронена можа быць усё заўсёды – і ўсім, кім заўгодна… Не бывае паўсвабоды. Каб усё было дазволена, але пры гэтым усё можна было ў любы момант забараніць…». Так я даведаўся, што палёт – гэта не рызыкоўная, а «заўсёдная» сітуацыя, а бортправадніцы адносяцца да катэгорыі «хто заўгодна». Што не бывае паўсвабоды – ёлупы, знача, заканадаўцы розных кантынентаў, якія спрэс уводзяць у канстытуцыі ды іншыя важныя дакументы агаворкі пра «дзяржаўны інтарэс», магчымасць абмежавання правоў чалавека.

Яшчэ Ю. З. кінуўся вешаць цэтлікі тым, хто з ім не згаджаўся: «Сапраўдныя беларусы!», «Браво! Вы – сапраўдны беларус!». І далей: «…Маса асабістых абраз, хамства і выпадаў з боку ахоўнай часткі беларусаў – іншага я і не чакаў… Беларусы ў масе (нават тыя, хто лічыць сябе сур’ёзнымі) зусім нецярпімыя да альтэрнатыўных пунктаў гледжання, нават не спрабуюць разумець іншых і ўважаюць сваё асабістае меркаванне за меркаванне ўсяго або амаль усяго народа. Больш за тое, яны абажаюць ordnung, ён вышэй за асабістую свабоду» (нагадала слоўцы Лукашэнкі пра «народзец» і Алексіевіч пра «народнае цела»). Уразіла і тое, што Зісер лічыць: «парадак і свабода – узаемна процілеглыя рэчы». Іначай кажучы, для нас або казарма, або хаос – трэцяга не дадзена…

Нават няма ахвоты каментаваць, папярэджваць пра небяспеку гульні з этнічнымі стэрэатыпамі НЕ ў літаратурных творах або гумарыстычных газетках, асабліва калі гуляецца чалавек з яўрэйскім прозвішчам – настолькі ўсё далёка зайшло. Прагназую, што, калі пойдзе далей, то даволі скора Ю. З. пазбавіцца сваіх актываў на тэрыторыі Беларусі – на жаль, унутрана ён гатовы да гэтага.

Прызнаюся, і сам гадоў 10 таму напейсаў іранічнае двухрадкоўе пра беларусаў, звыклых да прымусу (не без уплыву Ігара Губермана з яго канстатацыяй «еврей, который всем доволен – покойник или инвалид»). Аднак яно фігуравала толькі ў самвыдатаўскім бюлетэні з тыражом 100 асобнікаў. Дый не стаў бы я адзін «жарт» паўтараць двойчы: тролінг тролінгам, але меру знаць неабходна.

* * *

Апошні месяц быў цяжкі. 3 ліпеня памёр беларускі яўрэй Міхаіл (Іехіэль) Звераў, якога я добра ведаў, 13 ліпеня – кітаец Лю Сяабо, якога асабіста ведаць не давялося…

Міхаіл Ісакавіч Звераў пару гадоў не дажыў да 90. Ён родам з Парыч пад Бабруйскам. Любіў ідыш, успомніў для маёй газеты «Анахну кан» колькі гумарных дрындушак даваеннага часу. Любіў шахматы і асабліва шашкі – да пачатку 2010-х гадоў кіраваў клубам «Белыя і чорныя» пры мінскім «Хэсэдзе». Прыводзіў у клуб экс-чэмпіёна свету па шашках Аркадзя Плакхіна, прывёў бы і гросмайстра па шахматах Давіда Бранштэйна, ды той у апошні момант адмовіўся.

У яго было няпростае маленства – як кажуць у падобных выпадках, апаленае вайной. У эвакуацыі трапіў у дзіцячы дом, уцёк адтуль, пасвіў калгасныя статкі. Потым вярнуўся ў Беларусь, служыў у войску, вывучыўся на інжынера, працаваў на трактарным заводзе. У 1990-х актыўна заняўся грамадскімі справамі – нейкі час уваходзіў у праўленне Мінскага аб’яднання яўрэйскай культуры. На Інтэрнацыянальнай, 6 мы з ім і пазнаёміліся (у 1994 г.).

 

М. Звераў (у белым) сярод актывістаў «Белых і чорных», злева ад яго А. Плакхін і І. Генадзіннік, справа Ю. Тэпер і Э. Рабіновіч; Лю Сяабо абдымае жонку.

Што да нобелеўскага лаўрэата Лю – літаратурнага крытыка, паэта, праваабаронцы – то ў 2010 г. я падпісваўся за яго вызваленне і за тое, каб кітайскія ўлады знялі хатні арышт з яго жонкі. «Спадзяюся, што буду апошняй ахвярай бясконцага пераследу літаратараў у Кітаі, і зараз ніхто ўжо не будзе асуджаны за слова. Свабода самавыяўлення – аснова чалавечых правоў, крыніца чалавечнасці, маці ісціны. Душыць свабоду слова значыць таптаць правы чалавека, нішчыць чалавечнасць, забараняць ісціну», – пісаў ён. Я цалкам згодзен з ім, калі свабодай не злоўжываюць, заклікаючы да гвалту і падобнага. Аднак у тых тэкстах Лю, што я бачыў, «экстрэмісцкіх заклікаў» няма. Адбрэхваючыся («гэта наша ўнутраная справа», «ён крымінальнік»), чыноўнікі КНР так і не змаглі даказаць, што Лю, з яго ідэямі негвалтоўнага супраціву, нанёс рэальную шкоду краіне. Як і чыноўнікі РБ не давялі, што аўтары «Рэгнума», пасаджаныя звыш сямі месяцаў таму, дапраўды «распальвалі».

Зараз у мяне няма ніякай ахвоты ехаць у Кітай – ні турыстам, ні па справах (лепей ужо ў Ізраіль з усімі яго тараканамі). Можа, калі рэабілітуюць дысідэнта, памерлага ў 61 год пасля дзесяці гадоў турмы і трох гадоў лагера, тады…

Харош і Азербайджан, які ўпаяў падарожніку-блогеру Аляксандру Лапшыну тры гады калоніі фактычна за наведванне Карабаха і расказ пра гэтую тэрыторыю як пра армянскую. Яшчэ Лапшын высмейваў чыноўнікаў розных краін і ўвогуле «вёў сябе вызываюшча», дзіва што Лукашэнка яго выдаў з Мінска, спаслаўшыся на фіктыўны «запыт Інтэрпола». Нават Эдуард Лімонаў, які чалавечае жыццё агулам у грош не ставіць, абурыўся.

На маю думку – не толькі на маю – варта было абмежавацца штрафам або ўмоўным тэрмінам. Блогерам апошнім часам увогуле цяжка жывецца, вось і Антон Носік памёр… Зрэшты, не магу згадзіцца з інтэрнэт-абаронцам Лапшына, што рашэнне Баку – гэта «канец»: прысуд можна абскардзіць, магчымая амністыя. Неяк усё ж не верыцца, што Ізраіль пакіне свайго ў нядолі.

Ёсць і добрыя навіны. Як і было прадказана, спынена справа супраць беларускага відэаблогера Максіма Філіповіча, які, паводле міліцыі, «падмяняў сабою СМІ» пры дапамозе канала ў ютубе. Кіеўскі апеляцыйны суд не развітаўся са здаровым глуздам і днямі пастанавіў, што гарсавет мусіць перагледзець сваё рашэнне ад 01.06.2017 аб наданні імя Рамана Шухевіча кіеўскаму праспекту Мікалая Ватуціна. Да таго ж за гэты перагляд было аператыўна сабрана звыш 10000 подпісаў грамадзян (не без удзелу яўрэйскіх арганізацый).

Гісторык Юрась Гарбінскі паведамляе: «У Польшчы на факультэце паліталогіі ўнівэрсітэта Марыі Кюры-Складоўскай у Любліне 26.06.2017 Ганна Бартнік паспяхова абараніла доктарскую дысертацыю “Яўрэйская нацыянальная меншасць у Беларусі пасля 1991 года” (”Mniejszość żydowska w Republice Bialoruś po 1991 roku”). Навуковы кіраўнік – прафесар Конрад Зялінскі». Парадуемся за Ганну: цікава было б пачытаць яе дысер.

Вольф Рубінчык, г. Мінск

23.07.2017

wrubinchyk[at]gmail.com

Апублiкавана 23.07.2017  01:20

ДОПОЛНЕНИЕ (вспоминает Юрий Тепер):

М. И. Зверев старался делать для любителей интеллектуальных игр как можно больше – и когда мы собирались у станции метро «Восток», и на В. Хоружей, 28. Чтобы доказать, что шахматно-шашечный клуб организации «Хэсэд-Рахамим» лучше всех, в конце 1990-х он заявлял нашу команду на городcкие фестивали, ходил к начальству, добился, чтобы за нас заплатили турнирный взнос. Гордился, когда команда заняла 3-е место – попросил меня написать об этом статью в газету «Хэсэда» (я написал). Собирал фотографии.

Михаил Исаакович хотел, чтобы клуб «Белые и черные» имел свой гимн, однако большинство активистов воспринимало это скептически. Я нашел в советском журнале 1930-х годов стихи, которые редакция журнала раскритиковала. Cлова звучали примерно так: «Кто бы ты ни был, маэстро или пижон, надейся на первое место, пой песню и при на рожон». Я спросил (не без доли иронии): «Ну что, это подойдет?» Зверев подумал и говорит: «Вообще интересно, но, наверное, не подойдет».

Илья Генадинник вспоминал, как лежал в одном отделении больницы со Зверевым – Михаилу Исааковичу было много передач, он делился с Генадинником, жена Зверева это поощряла. Одно время я читал лекции о шахматах и шахматистах в клубе «Хэсэда», М. И. обещал найти деньги на «гонорар». Я сказал: «Если начальство Вам не платит, то мне не заплатит тем более». Когда я занял 2-е место в личном чемпионате Минска 2001 г., то Зверев очень гордился, говорил, что это успех всего «Рахамима»…

Добавлено 23.07.2017  23:18

В. Рубінчык. КАТЛЕТЫ & МУХІ (41)

Пяты дзясятак аўтару яшчэ не пайшоў, а серыям – пайшоў… Чаму б і не пісаць, што думаеш, калі ёсць маральная падтрымка? 🙂

Здарылася падзейка: у Мінску пажылы рэдактар недзяржаўнай газеты сам-насам сустрэўся з Лукашэнкам і згуляў з ім у «абдымашкі», а заадно падзяліўся набалелым, бы з тым псіхатэрапеўтам. Штопраўда, злыя, няветлыя людзі заўважылі, што не варта было абдымацца з чалавекам, які цябе незаконна зволіў: Вольга Седакова з яе паняццямі пра «зло» не адабрае. Яшчэ злейшыя ўспомнілі, што ў 1995 г. Іосіф С. доўга без працы не сядзеў: змяніў «Народную газету» на «Народную волю» і неўзабаве пабудаваў сабе з «апазіцыйнасці» дом пад Мінскам. Прайграныя на роўных месцах суды з выплатай вялізных штрафаў, страта даверу палітыкаў і экспертаў, падзенне тыражу – усё гэта не збянтэжыла былога камсамольскага сакратара і слухача Акадэміі грамадскіх навук пры ЦК КПСС. Не, зразумела, і такое «жаўтаватае» выданне, як «Народная воля», мае сваю аўдыторыю – наклад 25 тыс. таксама не жарт. Але прыпамінаю: калі ў 2009–2011 гг. я рабіў на пошце, жыхары Мінска падпісваліся на «НВ» даволі вяла, куды радзей, чым на «АиФ» ды «КП».

Пасля таго, як І. Сярэдзіч агучыў прапанову да А. Лукашэнкі «стаць другім Ярузэльскім» і сесці за круглы стол, пачаліся кпіны. Даследчык Павел Усаў мяркуе: «Зыходзячы з асаблівасцей функцыянавання беларускай палітычнай сістэмы, месца апазіцыі ЗАЎСЁДЫ будзе ПАД СТАЛОМ, а не за ім». Мяне нудзіць ад такой катэгарычнасці: людзі, якіх залічваюць у апазіцыю (лепей бы называць іх альтэрнатыўнымі або дэмакратычнымі сіламі), не настолькі бязглуздыя, як часам выглядае. Адсотак «разумнікаў» сярод іх не меншы, а нават большы, чым сярод чыноўнікаў; ну, запрашаў жа Міхась Мясніковіч Стася Багданкевіча ў 2011 г. для кансультацыі ў цяжкі час, і не пад стол садзіў, а за стол… Уражвае, як аналітык У. адмаўляецца прызнаваць змены апошніх гадоў: «Беларускае грамадства не мяняецца, як не мяняецца сутнасць самой палітычнай сістэмы, у якой няма нічога беларускага. За ўсімі палітычнымі дэкарацыямі (часткай якіх можа стаць «круглы стол») зеўрае агромністая цывілізацыйная пустэча». Грамадства мяняецца, разумнее, няхай і марудна; іншая рэч, што мы не ў Польшчы, і Лукашэнку няма сэнсу апранаць на сябе мундзір Ярузэльскага. Хутчэй гаворка можа ісці пра лібералізацыю паводле пярсідскага іспанскага ўзору.

Прачытана ў першым-лепшым рэфераце: «Іспанія ў 1959 прыняла «План эканамічнай стабілізацыі», які аслабіў адміністрацыйны кантроль над эканомікай. Быў адкрыты шырокі доступ замежнаму капіталу… Ф. Франка пільна сачыў, каб лібералізацыя адносілася толькі да сферы эканомікі і адпрэчваў дэмакратызацыю палітычнага і сацыяльнага жыцця». І тым не менш: «Лібералізацыя эканомікі і эканамічны рост у 1960-я гады суправаджаліся некаторымі палітычнымі саступкамі. У 1966 быў прыняты Арганічны закон, які ўнес рад ліберальных паправак да канстытуцыі».

Відавочна, логікай «спачатку эканоміка, а калі-небудзь, праз гады – правы чалавека і палітыка» кіруюцца і заходнія дабрадзеі, нават тыя, хто яшчэ не зусім загруз у цынізме. «Круглы стол» такі мажлівы, аднак, вядома, у бліжэйшы час ён прывядзе толькі да касметычных змен у сістэме. Напрыклад, за «грандыёзную саступку» патэнцыйным інвестарам і крэдыторам з ЕС можна выдаць увядзенне ў Беларусі суда прысяжных (нагадаю, паабяцанага Лукашэнкам яшчэ ў 2010 г.) або пасады ўпаўнаважанага па правах чалавека, «омбудсмена». Пра патрэбу ў гэтай пасадзе таксама гаварылася шмат гадоў таму, але і ў 2001 г., абяцаючы стварыць «інстытут упаўнаважанага», кандыдат мянціў так: «Але прэзідэнт не можа перакласці свой канстытуцыйны абавязак быць гарантам правоў чалавека на якім б там ні было інстытут. Толькі галава дзяржавы, валодаючы паводле Канстытуцыі шырокімі паўнамоцтвамі, зможа забяспечыць гарантыю правоў і свабод грамадзян». Амаль тое самае чаўпе апошні год. Ну, гэта вядомая ў палітыцы з’ява: «речка движется и не движется» (С), упаўнаважаны патрэбен і непатрэбен…

На добры лад, што варта было зрабіць з судамі ў рамках канстытуцыйнай рэформы (рэферэндум жа ўсё адно мае адбыцца): адмяніць або абмежаваць прызначэнне суддзяў прэзідэнтам, а дэ-факта міністэрствам юстыцыі і клеркамі з адміністрацыі Лукашэнкі, перадаць гэтае права парламенту. Ліквідаваць верхнюю палату цяперашняга «нацыянальнага сходу», што дазволіць зэканоміць кучу грошай (тожа мне англійскія лорды – «Савет рэспублікі»…). Правесці новыя выбары паводле такой сістэмы, якая дазволіла б трапіць у парламент альтэрнатыўна мыслячым людзям, і не 1%, а хаця б 15-25%. У Бібі Нетаньягу апазіцыя ў Кнэсеце больш самавітая, кантралюе да 40-45% месцаў – і нічога, з 2009 г. прэм’ер-міністр неяк дае рады, жывіцца ад сваіх супернікаў «непрычасанымі» ідэямі.

Чаму я раптам пра Ізраіль? Па-першае, сайт ізраільска-беларускі… Па-другое – тутэйшыя чыноўнікі, дый іхнія апаненты, любяць спасылацца на досвед блізкаўсходняй дзяржавы. От доктар гістарычных навук Ігар Марзалюк, калі быў членам «сената» Савета рэспублікі, каментаваў прыняцце ўказа пра нелегальныя археалагічныя пошукі ў Беларусі: «Жорсткае да вандалаў заканадаўства, напрыклад, у Ізраілі, дзе за вольныя раскопкі адразу прадугледжваюцца тэрміны зняволення ад 5 гадоў» (сумняваюся, што так «адразу»; артыкул пра закон 1978 г. не пацвярджае…). Цяпер, перабраўшыся ў «ніжнюю палату», доктар заклікае пры забеспячэнні правоў беларускамоўных грамадзян дзейнічаць «роўна і спакойна», «на першы план ставіць свабоду выбару чалавека». У прынцыпе-та ніхто не за «гвалт», але ж довады ў гісторыка… «Напрыклад, іўрыт быў мёртвай мовай, мовай Торы, але жаданне ў сэрцах мільёнаў яўрэяў зрабіла яго жывой мовай, адрадзіла гэтую мову. Усё залежыць ад жадання, самае важнае – гэта мова сэрца». Мне аднаму здаецца, што мову Торы, а дакладней, ТАНАХу, які ў ХІХ ст. штодня чыталі тыя самыя мільёны, некарэктна называць «мёртвай»? Дый энтузіясты адраджэння іўрыта як гутарковай мовы не чакалі, пакуль мільёны прачнуцца… І адбывалася адраджэнне не толькі «па жаданні сэрца» тых адраджэнцаў, а і з ужываннем адміністратыўных вагароў. У Палестыне пачатку ХХ ст. вяліся несупынныя «моўныя войны», ахвярай якіх стаў, у прыватнасці, ідыш: «без гвалту і прымусу» не абышлося. Думаю, прафесар пра ўсё гэта ведае, аднак хітруе, прапануючы ісці «мірным яўрэйскім шляхам».

«Заляпіў» і Зянон Пазняк у канцы снежня 2016 г. – у духу савецкай песні «и вновь продолжается бой, и сердцу тревожно в груди»: «Барацьба за Беларусь-ВКЛ ня скончана… Яна будзе працягвацца ўвесь час, пакуль будзе існаваць маскоўская імпэрыя і яе палітыка Арды. Наша становішча можна дакладна параўнаць са становішчам дзяржавы Ізраіль у арабскім сьвеце. І дакладна гэтак, як Ізраіль, мы мусім дзейнічаць, каб быць і адстойваць сваё існаваньне, а ў канцовым варыянце – перамагаць. Дзяржаўнымі прыярытэтамі мусяць быць – Беларуская мова, высокатэхналягічная эканоміка, рынкавая нацыянальна абумоўленая вытворчасьць, адукацыя, моцная сучасная армія і тэрытарыяльная абарона». Як Беларусь у Еўропе можа дзейнічаць «дакладна гэтак», як Ізраіль у Азіі? Аб’явіць Расіі вайну (зрэшты, Зянон лічыць, што вайна і так ужо ідзе)? Пачаць прызываць дзяўчат у войска? Зноў завезці на тэрыторыю краіны ядзерную зброю? Ад 90 да 99% беларусаў не прымуць такія ідэі ні оптам, ні ў розніцу; відаць, адчуваючы гэта, Зянон Станіслававіч і не едзе да нас ужо 21-ы год.

Гэты ж «антылюмпенскі» палітык пару тыдняў таму аж у трох месцах бухнуў дыялогамі з нядаўна памерлым Антонам Шукелойцем: тут, тут, тут. Адначасна З. П. кінуўся крытыкаваць амерыканскую даследчыцу Катастрофы Аніку Вальке, інтэрв’ю з якой змяшчалася і на belisrael.info: яна, маўляў, спрабуе пашырыць адказнасць за масавае знішчэнне яўрэяў на ўсе нацыі, акупаваныя немцамі, у тым ліку і на беларусаў. Пазняк, таксама гісторык з адукацыі, безапеляцыйна сцвярджае: «Поўны правал адбыўся ў Беларусі. Фактаў не знайшлося. Тым больш, што дасьледчыца выявіла ў нямецкіх архівах данясеньні нямецкага акупацыйнага камандаваньня ў Бэрлін аб тым, што спробы немцаў уцягнуць беларусаў у пацыфікацыю жыдоў праваліліся. Немцы не змаглі тут гэтага арганізаваць. Беларусы ня ўдзельнічалі ў гітлераўскай палітыцы Галакосту».

Вядома, я не стану сцвярджаць следам за амерыканскім юрыстам Джонам Лофтусам (і праф. Іофе з Мінска, які некрытычна яго цытаваў), што «яўрэяў выяўлялі калабаранты і заганялі іх у гета… Людзі Радаслава Астроўскага (прэзідэнта Беларускай Цэнтральнай Рады – В. Р.) усё рабілі за немцаў… Ні ў якой іншай краіне мясцовыя жыхары так бесчалавечна не цкавалі сваіх суседзяў». Аднак фактаў удзелу беларусаў у «гітлераўскай палітыцы Галакосту» багата, іх не абавязкова вышукваць у «нямецкіх архівах». Сам бачыў украй юдафобскія артыкулы ў «Беларускай газэце» за 1942–43 гг., рэдагаванай у Мінску Ул. Казлоўскім, у 1930-х – знаным дзеячам беларускага студэнцкага (і не толькі) руху. Ю. Віцьбіч, «культавая постаць» пасляваеннай беларускай эміграцыі, пад акупацыяй таксама займаўся «жыдаедствам». Тут можна прачытаць яго адпаведныя опусы, перадусім «Народ золотого тельца» (1942). Калі гэта не заклік да знішчэння яўрэяў, то апраўданка дакладна. Былі аналагічныя артыкулы і ў паліцэйскім часопісе «Беларус на варце», які ў 1943–44 гг. выдаваўся з удзелам яшчэ адной «культавай асобы», Ф. Кушаля (рэдактарам быў іншы «свядомы беларус» Ул. Дудзіцкі).

Гадоў трох таму мне давялося перакласці кнігу ізраільскага гісторыка Леаніда Рэйна «Каралі і пешкі. Калабарацыя ў Беларусі ў час Другой сусветнай вайны», я ўжо згадваў гэтую працу. Нягледзячы на недахопы кнігі (пэўная неахайнасць і казуістычнасць, няўменне або нежаданне раскрыць тэму яўрэйскай калабарацыі), аўтар здолеў агаліць стан беларускага грамадства ў 1941–44 гг.: так, у Барысаве «дапаможныя паліцыянты (з мясцовай паліцыі, набранай улетку 1941 г.) кантралявалі выкананне загадаў аб “жоўтай лаце” і назіралі за засяленнем яўрэяў у гета. Падчас т. зв. акцый менавіта мясцовыя паліцыянты выганялі яўрэяў з хат… Насамрэч цяжка назваць органы («мясцовага самакіравання» – В. Р.), якія так ці інакш не скарысталіся б з вынішчэння яўрэяў. Выбітнае месца сярод галоўных атрымальнікаў маёмасці [яўрэяў] займала “Беларуская народная самапомач”» і г. д., і г. д.

Падобна, заангажаванасць беларусаў у працэс знішчэння яўрэяў была меншай, чым заангажаванасць украінцаў і літоўцаў, але як гэта – саўсім адмаўляць «беларускі след», ды цяпер, калі яшчэ жывыя некаторыя сведкі той вайны?.. Палітык, ужо злоўлены на непраўдзівым «выкрыцці» Дзмітрыя Булахава, канчаткова выйшаў у мяне з даверу. Відаць, яго захапленне Змітраком Бядулям («наш выбітны пісьменьнік, габрэй і беларус») нагэтулькі ж шчырае, як майса Лукашэнкі-старэйшага пра Аляксандра Лапшына 3 лютага: «Мы згодна з рашэннем Інтэрпола яго затрымалі». Пазней, калі Лапшына ўжо выслалі ў Азербайджан (07.02.2017, адразу пасля пасяджэння Вярхоўнага суда Беларусі, парушыўшы права арыштаванага на зварот у міжнародныя інстанцыі і на дадатковую юрыдычную дапамогу), высветлілася, што не было такога рашэння Інтэрпола… «Д’ябал у дэталях».

Вольф Рубінчык, г. Мінск

15.02.2017

wrubinchyk[at]gmail.com

Апублiкавана 15.02.2017  20:27