In memoriam. Вольга Сабалеўская (26.03.1974 – 18.10.2019) – беларускі даследчык яўрэйскага мінулага

Піша Іна Соркіна

18 кастрычніка 2019 года раптоўна, з прычыны цяжкай хваробы, пайшла з жыцця наша дарагая калега і сяброўка Вольга Сабалеўская (на фота) – выдатны беларускі гісторык, культуролаг, вядучы спецыяліст па іўдаіцы, аўтар шматлікіх публікацый па гісторыі і культуры ўсходнееўрапейскіх яўрэяў.

Вольга пачала актыўна займацца названай праблематыкай у першай палове 1990-х гадоў, у часы свайго студэнцтва на факультэце гісторыі і культуры Гродзенскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Янкі Купалы. Яшчэ студэнткаю яна пачала ўдзельнічаць у міжнародных канферэнцыях. Тады ж сталі выходзіць яе першыя навуковыя публікацыі, прысвечаныя культурнаму і гаспадарчаму жыццю гродзенскіх яўрэяў у XIX – пачатку XX ст.

Першыя поспехі, а таксама мара звязаць сваё жыццё з навуковай і выкладчыцкай дзейнасцю, прывялі Вольгу ў аспірантуру пры кафедры гісторыі Беларусі ГрДУ. У 1999 г., яшчэ да сканчэння тэрміна навучання ў аспірантуры, адбылася паспяховая абарона дысертацыі «Яўрэі Беларусі ў канцы XVIII – першай палове ХІХ ст.: лад жыцця і культура» на суісканне навуковай ступені кандыдата культуралогіі.

З 1999 па 2013 гады Вольга Сабалеўская самааддана працавала на пасадзе дацэнта кафедры культуралогіі. У 2009 г. за значны асабісты ўнёсак у развіццё навукі яна была ўзнагароджана падзячным лістом рэктара ГрДУ імя Янкі Купалы. Аднак з універсітэтам Вользе прыйшлося развітацца… Адбылося гэта ў выніку яе актыўнай грамадзянскай пазіцыі ў справе адстойвання справядлівасці і законнасці ў нашай Альма-Матар (у сувязі з палітычна матываванымі адлічэннем з аспірантуры Таццяны Касатай і звальненнем з працы дацэнта Андрэя Чарнякевіча).

З верасня 2013 г. і да апошніх дзён жыцця Вольга працавала ў гродзенскім філіяле «Беларускага інстытута правазнаўства» дацэнтам кафедры паліталогіі, псіхалогіі і філасофіі.

Творчая біяграфія В. Сабалеўскай уражвае неверагоднай навуковай актыўнасцю – шматлікія публікацыі, канферэнцыі, гранты, праекты, стажыроўкі. Так, яна стажыравалася ў Міжнароднай гуманітарнай школе ў Варшаве, Цэнтры навуковых супрацоўнікаў і выкладчыкаў іўдаікі ў ВНУ «Сэфер» (Масква), Нямецкім гістарычным інстытуце ў Варшаве, Яўрэйскім універсітэце ў Ерусаліме, Яўрэйскім гістарычным інстытуце ў Варшаве і іншых навуковых цэнтрах, брала ўдзел у шматлікіх навуковых канферэнцыях.

Як выдатны навуковец, прызнаны спецыяліст па іўдаіцы Вольга Сабалеўская вядомая не толькі ў Беларусі, але таксама ў Польшчы, Расіі, Украіне, Літве, Ізраілі ды іншых краінах. Вынікі даследаванняў Вольгі па праблемах гісторыі і культуры яўрэяў Усходняй Еўропы, гістарычнай культуралогіі, урбаністыцы, міжэтнічных узаемадзеянняў – гэта каля 120 публікацый, у тым ліку 4 манаграфіі.

Першая кніга В. Сабалеўскай «Спрадвечныя іншаземцы: старонкі гісторыі гарадзенскіх яўрэяў» (Гродна, 2000) распавяла пра яўрэяў Гродна ў кантэксце гарадскога жыцця канца XVIII – пачатку XX стагоддзя. Наступная манаграфія пад назвай «Евреи Гродненщины: жизнь до Катастрофы» (Данецк, 2005) была створана сумесна з даследчыкам з Данецка Уладзімірам Ганчаровым (1970–2014). Манаграфія прысвечана гісторыі яўрэяў-літвакоў Гродзеншчыны з 1795 па 1939 г. Аўтары даследавалі спецыфічныя рысы кансерватыўнага свету яўрэйскай традыцыі і глыбокія змены, якія адбываліся ў ім пад уздзеяннем працэсаў мадэрнізацыі. На старонках кнігі паказваюцца трансфармацыя яўрэйскай абшчыны, традыцыйныя заняткі яўрэяў заходняга рэгіёну Беларусі і змены структуры занятасці, некаторыя аспекты палітычнага жыцця, у якім удзельнічалі яўрэі.

Вольга таксама стала аўтарам усіх раздзелаў пра гісторыю і культуру гродзенскіх яўрэяў у калектыўнай манаграфіі «Гародня Х – ХХ стст. Каралеўскі горад з правінцыйным лёсам» (Вроцлаў, 2014). Можна сцвярджаць, што ўпершыню ў грунтоўным гістарычным нарысе, прысвечаным гораду над Нёманам, была нададзена належная ўвага гарадзенскім яўрэям.

Пэўным падсумаваннем шматгадовых даследаванняў В. Сабалеўскай з’явілася манаграфія «Паўсядзённае жыццё яўрэяў Беларусі ў канцы XVIII – першай палове ХІХ ст.» (Гродна, 2012). Спалучаючы падыходы гісторыі і культуралогіі, на аснове даследавання архіўных і апублікаваных крыніц, мемуараў, перыёдыкі, работ айчынных і замежных навукоўцаў, аўтар прадставіла асноўныя бакі паўсядзённага жыцця яўрэяў Беларусі ў дадзены перыяд часу. Гэта кніга стала першым комплексным даследаваннем практычна ўсіх граней паўсядзённага жыцця яўрэяў Беларусі ў канцы XVIII – першай палове XIX ст. Даследаванне было выканана з выкарыстаннем сучасных метадалагічных падыходаў, саліднай базы крыніц, з улікам дасягнутага ўзроўню ведаў па тэматыцы. Адна з частак кнігі была прысвечана эканамічным адносінам у кантэксце штодзённага досведу яўрэяў Беларусі ў канцы XVIII – першай палове XIX ст., дзе разглядаюцца такія аспекты іх гаспадарчага жыцця, як гандаль, у тым ліку кантрабандны, факторства, прамысловая вытворчасць, фінансавыя аперацыі, арэнда, шынкарства, сельская гаспадарка. У раздзеле «Сацыяльнае вымярэнне штодзённасці» прааналізаваны сацыяльная стратыфікацыя яўрэяў Беларусі разгледжанай эпохі. Увагу аўтара прыцягнулі соцыяцэнтрызм яўрэйскай культуры, структура і функцыі кагала, дэпутаты яўрэйскага народа, разгледжаны субкультуры (вучоныя яўрэі, «гвіры» і «простыя», а таксама гендэрныя, ўзроставыя, рэлігійныя субкультуры) і контркультуры яўрэйскага сусвету (прыхільнікі руху Гаскалы). Умовы жыцця прадстаўнікоў яўрэйскай супольнасці Беларусі раскрываюцца праз апісанне прасторы побыту – яўрэйскага квартала і яўрэйскага дома, медыцынскага абслугоўвання, паўсядзённага адзення і ежы, вылічэння часу (хранатоп паўсядзённасці). Лакуны паўсядзённасці яўрэяў Беларусі канца XVIII – першай паловы XIX ст. запаўняліся Вольгай праз характарыстыку «трансцэндэнтнасці і паўсядзённасці», «свята як альтэрнатывы паўсядзённасці», «нараджэння і смерці ў кантэксце паўсядзённага досведу». Тут паказваецца складаны сплаў паўсядзённага і трансцэндэнтнага ў ладзе жыцця і культуры беларускіх яўрэяў, раскрываецца сусвет яўрэйскага свята (яго сакральнасць, гістарызм, сямейны характар, сацыяльны сэнс, карнавальнасць, святочнае адзенне, святочная ежа, святочнае баўленне часу), апісваюцца ўяўленні і традыцыі яўрэяў, звязаныя з нараджэннем і смерцю.

Такім чынам, нават кароткі пералік сюжэтаў, якія знайшлі адлюстраванне на старонках манаграфіі В. Сабалеўскай, паказвае, што гэта наватарская, арыгінальная праца з’яўлялася новым словам у айчыннай гістарычнай навуцы. Да несумненных вартасцяў кнігі належаць і выдатны стыль, удала падабраныя цытаты, што робіць чытанне навуковага тэксту займальным. Хоць звычайна слова «паўсядзённасць» асацыюецца з шэрай аднакаляровасцю, штодзённае жыццё яўрэйскай супольнасці Беларусі паўстала са старонак кнігі В. Сабалеўскай шматколерным.

Артыкулы В. Сабалеўскай, апублікаваныя ў шматлікіх навуковых выданнях Беларусі, Расіі, Украіны, Польшчы і Вялікабрытаніі, былі прысвечаны разнастайным бакам гісторыі яўрэяў рысы аселасці ў канцы XVIII – пачатку ХХ стагоддзя: асаблівасцям іх эканамічнай дзейнасці ды сферы занятасці, культурнаму жыццю (арганізацыі асветы і сістэмы адукацыі, развіццю прыватных яўрэйскіх школ і дзяржаўнай сістэмы адукацыі для яўрэяў Расійскай імперыі, дабрачыннасці), адметнасцям яўрэйскай медыцынскай сістэмы ды штодзённаму побыту яўрэйскага квартала. У шэрагу публікацый В. Сабалеўская даследавала палітыку царскага ўрада ў дачыненні да яўрэйскай супольнасці і фарміраванне юрыдычнага статусу іўдзеяў у межах імперыі Раманавых. Звярталася даследчыца і да праблемы хрысціянска-іўдзейскіх стасункаў, яўрэйскай «жаночай гісторыі».

Вольга вельмі шмат часу праводзіла ў архівах, каб выявіць крыніцы для сваіх навуковых распрацовак. Яна актыўна займалася генеалагічнымі пошукамі, што зрабіла яе адной з найбольш аўтарытэтных даследчыц у гэтай галіне. Уражвае тэма апошняй публікацыі Вольгі (2019) – пра канцэпт смерці ў яўрэйскай культуры…

Нельга не пагадзіцца з Андрэем Чарнякевічам, які вельмі трапна адзначыў, што тэма навуковага даследавання Вольгі надзвычай гарманічна і натуральна ператварылася ў частку ўнутранай філасофіі самаго даследчыка. Яна шчыра і самааддана займалася аднойчы абранай справай, якую вельмі любіла. Праз свае даследаванні гісторыі і культуры яўрэйскага народа яна дэманстравала ўласныя нацыянальныя рысы. Вольга Сабалеўская сапраўды была беларускім гісторыкам яўрэйскага мінулага і заўседы старалася гэта падкрэсліць у сваіх працах.

Спіс манаграфій Вольгі Сабалеўскай

1. Сабалеўская В. А. Спрадвечныя іншаземцы: старонкі гісторыі гарадзенскіх яўрэяў. – Гародня, 2000. – 87 с.
2. Соболевская О., Гончаров В. Евреи Гродненщины: Жизнь до Катастрофы. – Донецк: Норд-Пресс, 2005. – 375 с. [введение, главы 1-3, заключение]
3. Соболевская, О. А. Повседневная жизнь евреев Беларуси в конце XVIII – 1 пол. XIX века: моногр. / О. А. Соболевская. – Гродно: ГрГУ, 2012. – 443 с.
4. Гародня Х-ХХ стст. Каралеўскі горад з правінцыйным лёсам / П. Баравік, Ю. Гардзееў, А. Ерашэвіч, В. Сабалеўская і інш. – Гародня: Гарадзенская бібліятэка, 2014. – 513 с. [З’яўленне яўрэйскай суполкі. Гарадзенскі кагал у XVI – XVIII стст. Яўрэйскі квартал губернскага горада. Яўрэйская суполка і жыццё горада]

Апублiкавана 18.10.2020  22:42

***

In memoriam. Ольга Соболевская (26.03.1974 – 18.10.2019) – белорусский иcследователь еврейского прошлого

Пишет Инна Соркина

18 октября 2019 года ввиду тяжёлой болезни скоропостижно скончалась наша дорогая коллега и подруга Ольга Соболевская (на снимке), выдающийся белорусский историк, культуролог, ведущий специалист по иудаике, автор многочисленных публикаций по истории и культуре восточноевропейских евреев.

Ольга начала активно заниматься указанной тематикой в первой половине 1990-х, будучи студенткой факультета истории и культуры Гродненского государственного университета имени Янки Купалы. Ещё студенткой начала участвовать в международных конференциях. Тогда же стали выходить её первые научные публикации, посвящённые культурной и экономической жизни гродненских евреев XIX – начала XX веков.

Первые успехи, а также мечта связать свою жизнь с научной и педагогической деятельностью привели Ольгу в аспирантуру при кафедре истории Беларуси Гродненского государственного университета. В 1999 году, ещё до окончания срока аспирантуры, она успешно защитила диссертацию на соискание учёной степени кандидата культурологии «Евреи Беларуси в конце XVIII – первой половине XIX века: образ жизни и культура».

С 1999 по 2013 год Ольга Соболевская самоотверженно трудилась на должности доцента кафедры культурологии. В 2009 году она была награждена благодарственным письмом ректора Гродненского государственного университета имени Янки Купалы за значительный личный вклад в развитие науки. Однако Ольге пришлось распрощаться с университетом…. Произошло это в результате её активной гражданской позиции при отстаивании справедливости и законности в нашей Альма-Матер (в связи с политически мотивированным отчислением Татьяны Касатой из аспирантуры и увольнением доцента Андрея Чернякевича).

С сентября 2013 года и до последних дней жизни Ольга работала в Гродненском филиале Белорусского института правоведения доцентом кафедры политологии, психологии и философии.

Творческая биография О. Соболевской поражает невероятной научной активностью – многочисленные публикации, конференции, гранты, проекты, стажировки. Так, она стажировалась в Международной гуманитарной школе в Варшаве, Центре научных сотрудников и преподавателей иудаики при организации «Сефер» (Москва), Немецком историческом институте в Варшаве, Еврейском университете в Иерусалиме, Еврейском историческом институте в Варшаве и других исследовательских центрах. Участвовала в многочисленных научных конференциях.

Как выдающийся учёный, признанный специалист по иудаике, Ольга Соболевская известна не только в Беларуси, но и в Польше, России, Украине, Литве, Израиле и других странах. Результатами исследований Ольги по истории и культуре евреев Восточной Европы, исторической культурологии, урбанистике, межнациональным отношениям являются около 120 публикаций, в том числе 4 монографии.

Первая книга О. Соболевской «Извечные иноземцы: страницы истории гродненских евреев» (Гродно, 2000; на белорусском языке) повествовала о евреях Гродно в контексте городской жизни конца XVIII – начала XX веков. Следующая монография «Евреи Гродненщины: жизнь до Катастрофы» (Донецк, 2005) написана в соавторстве с Владимиром Гончаровым, исследователем из Донецка (1970–2014). Монография была посвящена истории евреев-литваков Гродненщины с 1795 по 1939 годы. Авторы исследуют особенности консервативного мира еврейской традиции и глубокие изменения, произошедшие в нём под влиянием процессов модернизации. На страницах книги показаны трансформация еврейской общины, традиционные занятия евреев в западном регионе Беларуси и изменения в структуре занятости, некоторые аспекты политической жизни, в которой евреи участвовали.

Ольга также стала автором всех разделов об по истории и культуре гродненских евреев в коллективной монографии «Гродно X – XX вв. Королевский город с провинциальной судьбой» (Вроцлав, 2014; на бел. яз.). Можно утверждать, что впервые в обстоятельном историческом очерке о городе над Неманом должное внимание было уделено гродненским евреям.

Монография «Повседневная жизнь евреев Беларуси в конце XVIII – первой половине XIX века» явилась своего рода обобщением многолетних исследований О. Соболевской. (Гродно, 2012). Сочетая подходы истории и культурологии, опираясь на изучение архивных и опубликованных источников, мемуаров, периодических изданий, трудов отечественных и зарубежных ученых, автор представила основные аспекты повседневной жизни евреев Беларуси в названный период. Эта книга стала первым комплексным исследованием практически всех сторон повседневной жизни евреев Беларуси конца XVIII – первой половины XIX века. Исследование было выполнено с использованием современных методических подходов и солидной источниковой базы, с учётом ранее достигнутого уровня знаний по тематике. Одна часть книги была посвящена экономическим отношениям в контексте повседневного опыта евреев Беларуси в конце XVIII – первой половине XIX века, где рассматривались такие аспекты их экономической жизни, как торговля (в том числе контрабанда), факторство, промышленное производство, финансовые операции, аренда, содержание шинков, сельское хозяйство. В разделе «Социальное измерение повседневной жизни» анализируется социальное расслоение евреев Беларуси в рассматриваемую эпоху. Внимание автора было уделено социоцентризму еврейской культуры, структурам и функциям кагала, депутатам еврейского народа. О. Соболевская рассмотрела субкультуры (еврейские ученые, «гвиры» и «простые», а также гендерные, возрастные, религиозные субкультуры) и контркультуры еврейского мира (сторонники движения Гаскала, т. е. просветители). Условия жизни представителей еврейской общины Беларуси раскрываются через описание жилого пространства – еврейского квартала и еврейского дома, медицинского обслуживания, повседневной одежды и питания, отсчёта времени (хронотоп повседневной жизни). Пробелы в знаниях о повседневной жизни евреев Беларуси конца XVIII – начале XIX вв. восполнялись Ольгой посредством описания «трансцендентности и повседневности», «праздника как альтернативы повседневной жизни», «рождения и смерти в контексте повседневного опыта». Она показала сложный сплав повседневного и трансцендентного в быту и культуре белорусских евреев, раскрыла мир еврейского праздника (его сакральность, историзм, семейный характер, социальный смысл, карнавальность, праздничная одежда, праздничная еда, праздничное времяпрепровождение). Были также описаны представления евреев, связанные с рождением и смертью.

Таким образом, даже краткий перечень сюжетов, отраженных на страницах монографии О. Соболевской, показывает, что это новаторское, оригинальное произведение было новым словом в отечественной исторической науке. К несомненным достоинствам книги можно отнести и отличный стиль, грамотно подобранные цитаты, что делает чтение научного текста занимательным. Хотя слова «повседневная жизнь» обычно ассоциируются с серой однотонностью, повседневная жизнь еврейской общины Беларуси заиграла на страницах книги О. Соболевской яркими красками.

Статьи О. Соболевской, опубликованные во многих научных журналах Беларуси, России, Украины, Польши и Великобритании, были посвящены различным аспектам еврейской истории конца XVIII – начала XX веков: особенностям хозяйственной деятельности и занятости евреев, культурной жизни (образовательные организации и др.), культурной жизни (система образования, развитие частных еврейских школ и государственной системы образования евреев Российской империи, благотворительность), своеобразию еврейской медицинской системы, быту еврейского квартала. В ряде публикаций О. Соболевская исследовала политику царского правительства по отношению к еврейской общине и формирование правового статуса евреев в империи Романовых. Исследовательница обращалась также к проблеме христианско-иудейских отношений, к еврейской «женской истории».

Ольга много времени проводила в архивах в поисках источников для своих исследований. Она активно участвовала в генеалогических исследованиях, что сделало ее одним из самых авторитетных исследователей в этой области. Впечатляет тема последней публикации Ольги (2019) – о понятии смерти в еврейской культуре…

Нельзя не согласиться с Андреем Чернякевичем, очень метко отметившим, что тематика исследований Ольги гармонично и естественно превратилась в часть внутренней философии самой исследовательницы. Она искренне и самоотверженно занималась некогда выбранным делом, которое очень любила. Изучая историю и культуру еврейского народа, она демонстрировала свои собственные национальные черты. Ольга Соболевская поистине была белорусским историком еврейского прошлого и всегда старалась подчеркнуть это в своих работах.

Перевод с белорусского – belisrael.info

Добавлено 19.10.2020  09:33