(Перевод на русский ниже)
Анатолю Рогачу сёння было б 70
Рогач Анатоль Валянцінавіч. Краязнаўца, інжынер-энэргетык, дэпутат Вілейскага раённага Савета, майстар спорту па шашках (па перапісцы) нарадзіўся ў в. Каралеўцы Іжанскага сельскага Савета на Вілейшчыне 1 чэрвеня 1947 года. Памёр 3 сакавіка 2010 года ў Вілейцы.
Скончыў Іжанскую сярэднюю школу. Служыў у Савецкай Арміі. Ад 1967 года працаваў у Вілейскім раёне электрычных сетак (РЭС), дзе прайшоў шлях да кіраўніка прадпрыемства. Узначальваў РЭС з 1988 года. У 1972 годзе скончыў завочна Беларускі інстытут механізацыі сельскай гаспадаркі.
Анатоль Рогач спалучаў вытворчую і дэпутацкую дзейнасць з краязнаўчай. Ён – адзін з самых аўтарытэтных даследчыкаў жыцця і творчасці нашых землякоў Адама Гурыновіча, Ігната Ходзькі, Эдварда Жалігоўскага. Анатоль Рогач першым на Вілейшчыне і адным з першых y Беларусі звярнуў увагу на біяграфію аўтара першай украінскай канстытуцыі ураджэнца Касуты ля Вілейкі Піліпа Орліка.
Нядаўна ў Анатоля Рогача з’явілася біяграфічная кніга «Адам Гурыновіч» (2007).
Упершыню ў беларускай даследчыцкай літаратуры Анатоль Рогач склаў радавод Адама Гурыновіча, які ўтрымлівае 6 каленаў. У сваёй працы Анатоль Рогач паказвае, што Гурыновіч быў не толькі паэтам, збіраў фальклор, але займаўся гаспадарчымі справамі, падаваў надзеі як інжынер. Рогач даказаў, што Гурыновіч сустракаўся з Францішкам Багушэвічам, якому прысвяціў верш «Дзякуй табе, браце, Бурачок Мацею», знаходзіўся ў ліставанні з даследчыкам фальклору Янам Карловічам.
На рахунку Анатоля Валянцінавіча яшчэ шмат іншых адкрыццяў з гісторыі нашага краю. Як толькі выдаваліся нейкія дні адпачынку, ён ехаў у бібліятэкі, архівы і музеі Мінска, Гродна, Вільні. І адтуль заўсёды прыязджаў акрыленым, з папкамі копій дакументаў, якія пралівалі святло на нашу мінуўшчыну.
Анатоль Рогач – майстар спорту па шашках па перапісцы. Пераможца шматлікіх нацыянальных і міжнародных спаборніцтваў.
(«Рэгіянальная газета», 01.06.2010)
А. Рогач на ўрачыстасцях, прысвечаных Адаму Гурыновічу. Лыцавічы, 2007.
Завяршыўся 42-і завочны чэмпіянат Беларусі па шашках-64. Лепшымі ў класіцы (БВЛ-42) сталі: 1 — майстар спорту Анатоль Рогач з 22 ачкамі з 30; 2 — майстар спорту Аляксандр Ляхоўскі (22 ачкі); 3 — міжнародны майстар Васіль Нагурны (21 ачко).
У сучаснай версіі (БВЛ-42Ж): 1 — Аляксандр Ляхоўскі (24 ачкі з 28); 2 — кандыдат у майстры Сяргей Бурко (23 ачкі); 3 — кандыдат у майстры Ігар Гайдукевіч (20 ачкоў).
(«Вечерний Минск», 06.11.2008 – пераклад з рускай)
Дошка памяці А. Рогача ў Вілейцы (урачыста адкрыта 30.09.2014)
Тайны муроў Вілейскай турмы
Старая легенда вуснамі пакаленняў, а затым і старонкамі некаторых кніг паведамляла, што пасля таго, як у 1795 годзе, па ўказу расійскай імператрыцы Кацярыны ІІ, Вілейка стала павятовым горадам, яна неўзабаве прыехала сюды, пасадзіла некалькі бяроз на названым яе імем шляху і залажыла першы камень у падмурак будучага астрога.
На самой справе акалічнасці ўзвядзення ў Вілейцы найстарэйшага і нядрэнна захаваўшагася архітэктурнага збудавання зусім іншыя. 30 ліпеня 1846 года імператарам Мікалаем І быў зацверджаны “Нармальны праект турэмнага замка ў павятовых гарадах на 100 арыштантаў”. 2 лютага 1848 года ў Вілейскай губерні быў устаноўлены асобы земскі збор на 12 гадоў на абсталяванне будынкаў для дзяржаўных устаноў і турмаў.
І неўзабаве з боку Міністэрства ўнутраных спраў паступае загад Віленскаму генерал-губернатару аб неабходнасці ў першую чаргу замест зусім старых драўляных узвесці новыя мураваныя астрогі ў Дзісне і Вілейцы. Тлумачылася гэта тым, што існуючы ў Вілейцы турэмны замак цалкам спарахнелы і цесны, нязручны ў размяшчэнні арыштантаў і ўжо не паддаецца рамонту. Быў зроблены праект і складзены каштарыс на 49610 рублёў 17 капеек срэбра.
Пазней гэтую суму зменшылі да 45232 рублёў 83 капеек. Аднак з-за недахопу грашовых сродкаў будаўніцтва камяніцы на былой Нароцкай вуліцы паміж горадам і прыватнымі гарадскімі могілкамі пачалося толькі 16 красавіка 1854 года і працягвалася на працягу трох летніх перыядаў. У працэсе работ здараліся і непрадбачаныя выпадкі. Так, пры капанні катлавана пад калодзеж на тэрыторыі турмы высветлілася, што вада знаходзіцца на значнай глыбіні, а пясчаны грунт пастаянна асыпаецца і можа нават прывесці да разбурэння падмурка асноўнага збудавання.
Пасля некаторых даследаванняў вырашана было выкапаць студню ў падножжы гары на незасеяным гарадскім выгане за агароджай астрога на адлегласці ў 47 сажняў (100 м). Вядзенне будоўлі было аддадзена з таргоў у аптовы падрад Віленскаму купцу 1-й гільдыі Хаіму Англіну. Праз год ён памірае. А таму закончыць работы вымушана была давальніца залогу, павераная калежская дарадчыца Юзэфа Шкульцецкая. Яна з гонарам выканала ўскладзеную на яе місію, і 1 кастрычніка 1856 года будаўніцтва турэмнага замка было закончана. Аднак у сувязі з капаннем новага і засыпкай старога калодзежа, з падноскай на месца работ вады была выдаткавана дадатковая сума грошай. І толькі 30 лістапада 1863 года 129 рублёў 39 1/2 капейкі былі вернуты падрадчыку.
Хутка ў астрозе з’явіліся яго першыя “наведвальнікі”, і ў яго двары, абнесеным высокай каменнай агароджай, можна было назіраць даволі дзіўнае зборышча разнастайных людзей: канакрадаў, жулікаў, спіўшыхся чыноўнікаў, бадзяг і катаржнікаў, збеглых з руднікоў. Паўсюдна ішоў торг рознымі таварамі, што нагадвала базар. На турэмнай тэрыторыі размяшчаліся кватэра наглядчыка, лазня, лядоўня, адзінокія двары. У падвале астрога знаходзіліся пральня, гаўптвахта, кватэра вартаўнікоў, кладоўкі, ванна, кухня, пякарня, пакой для прыёму арыштантаў.
На першым паверсе месціліся 6 адзіночных камер, 8 камер для зняволеных па судоваму прыгавору малаважных злачынцаў з дваран і простых людзей, перасыльных арыштантаў, а таксама лазарэт і рэтырады (умацаванні). На другім паверсе былі камеры, падобныя на камеры першага паверха для арыштантаў-жанчын, лазарэт, аптэка і рэтырады. Унутры турмы жыццё таксама было шумнае. Зняволеныя сланяліся без справы па калідорах, тоўпіліся ля лазарэта, жаночага аддзялення.
Паблізу арыштанцкай кухні ўстройваліся “майданы” і “клубы па інтарэсах”. Паступова ў турмах наладжвалася як рэлігійнае выхаванне, так і школьнае навучанне. Да канца ХІХ стагоддзя сталі там з’яўляцца і бібліятэкі. Умовы ўтрымання зняволеных, асабліва палітычных, у турмах Расійскай імперыі былі даволі нядрэнныя. Так, Ф. Э. Дзяржынскі, маючы за сваімі плячыма дзве ссылкі з уцёкамі адтуль, пры трэцім арышце быў змешчаны ў Варшаўскую цытадэль.
У лісце да брата адзначаў: ”… камера вялікая – 5х7 крокаў, вялікае акно з гранёным шклом, яда прыстойная, крыху малака падкупляю сам. Прагулка 15 хвілін. Бібліятэка. Пакупка два разы на тыдзень. Пісьмы – паўпаштовага лісціка ў тыдзень. Ванна (раз у месяц). Сяджу пакуль адзін…”. Згодна са “Зборнікам ўзаконенняў і распараджэнняў па турэмнай часці” (1903 год), харчаванне зняволеным на той час выдавалася на 37 капеек у суткі, што дазваляла рыхтаваць някепскія пайкі. Тыднёвы турэмны рацыён арыштанта царскай Расіі складаў: хлеба – 5730 г, кашы і круп – 1680 г, сала і мяса – 760 г, агародніны – 810 г, мукі – 85 г. У буднія дні на абед падаваліся вараная капуста ці гарохавы суп і іншыя харчовыя кампаненты.
Сутачны нядзельны і святочны рацыёны
Абед
У лапшу:
– вермішэлі 24 залатн. (102,24 г);
– мяса 2-га гатунку 30 залатн. (127,8 г);
– круп ячных 2 залатн. (8,52 г);
– солі 4 залатн. (17,04 г).
У кашу:
– круп грэцкіх 32 залатн. (136,32 г);
– сала паляндвічнага 5 залатн. (21,3 г);
– солі 2 залатн. (8,52 г);
– хлеба чорнага 2 фунты (819 г).
Вячэра
Крупы грэцкія 17 залатн. (72,42 г);
сала філейнае 2 залатн. (8,52 г);
соль 1 залатн. (4,26 г).
Ды і турмы таго часу не былі перанаселенымі. Многія астрогі і наогул былі паўпустыя.
У сярэдзіне 50-х гадоў ХІХ стагоддзя на 53 асуджаных прыходзілася 47 вызваленых. Толькі ў гады нацыянальна-вызваленчага паўстання пад кіраўніцтвам Кастуся Каліноўскага (1863-64 г.г.) беларускія турмы даволі хутка папаўняліся. У тыя грозныя дні першай рускай рэвалюцыі дастаўляліся сюды арыштанты Даўгінаўскага бунту, агітатары, распаўсюджвальнікі забароненай літаратуры, пракламацый з Куранца, Смаргоні і іншых месцаў.
Адбывалі тут пакаранне і сем матросаў з мяцежнага браняносца “Пацёмкін”. Прозвішчы двух вядомыя – Іваноў і Голікаў. Нашчадкі апошняга і цяпер жывуць у Вілейцы. Адміністрацыйна пакаралі тут трохмесячным арыштам ў 1906 годзе маладога настаўніка з Вілейшчыны Сымона Рак-Міхайлоўскага за распаўсюджванне нелегальнай літаратуры, прывезенай з Пецярбурга ў час наведвання яго ў якасці хадака ў Дзяржаўную Думу.
У гады першай сусветнай вайны ў Вілейцы размяшчаўся армейскі корпус Заходняга фронту, іншыя ваенныя ўстановы і воінскія часці. Летам 1917 года сюды прыязджаў вярхоўны галоўнакамандуючы часовага ўрада А. Керанскі з мэтай угаварыць на мітынгу салдат працягваць вайну да пераможнага канца. Аднак шмат было незадаволеных непатрэбным кровапраліццем, якія заяўлялі аб гэтым уголас і апыналіся за кратамі мясцовай камяніцы.
Не пуставала яна і ў гады грамадзянскай вайны, часовых нямецкай і польскай акупацый краю ў 1918-1920 гадах, мяняліся толькі шыльды ад “Город. Тюрьма” да “Wiezienie”. Апошняя і сёння ў сырое надвор’е выступае з-пад тынкоўкі.
Новы ўздым нацыянальна-вызваленчай барацьбы адбыўся на Вілейшчыне ў гады белапольскай акупацыі 1921-1939 гг. Паўсюдна пачалі арганізоўвацца розныя палітычныя гурткі, мясцовыя арганізацыі Таварыства беларускай школы, Беларускай сялянска-рабочай грамады, ячэйкі КПЗБ. Галоўным метадам кіравання польскіх уладаў у Заходняй Беларусі быў прымус, а часам і тэрор. Турмы і Бяроза-Картузскі канцэнтрацыйны лагер, створаны для ізаляцыі “грамадска-небяспечных элементаў”, былі перапоўненыя палітвязнямі.
Паліцыя неаднаразова арыштоўвала і саджала ў Вілейскую турму такіх змагароў за народнае шчасце, як ўдзельнікаў выступлення 1935 года нарачанскіх рыбакоў, а таксама Мікалая Мацюшу з Каралеўцаў, Міхаіла Хадзінскага з Астравоў, Піліпа і Андрэя Валынцоў з Жаўткоў, Паўла Гаўрыліка, Уладзіміра і Аляксандра Калядоў і Рыгора Усціновіча з Вілейкі, Антона і Аляксандра Круцькаў і Серафіма Ількевіча з Цынцавічаў, Канстанціна Зубовіча (пасля Герой Савецкага Саюза), Лізавету Дварэцкую з Лебедзеўскай гміны, якая пасля вайны была дэпутатам Вярхоўнага Савета СССР. У той час некаторыя турэмныя камеры, у тым ліку № 16, 17 і 18, былі адведзены для палітзняволеных.
У 1934 годзе ў іх адбывалі пакаранне А. Садоўскі з Вілейкі, а таксама вядомы дзеяч рэвалюцыйнага падпольнага руху Заходняй Беларусі паэт Валянцін Таўлай. Іх лёс у розныя гады раздзялілі такія паэты і пісьменнікі, як Алесь Дубровіч, Ганна Новік, Андрэй Капуцкі і іншыя. Камера №16 стала часовым “прытулкам” для палітвязняў Сцяпана Бурака з Мойсічаў Маладзечанскага раёна і Андрэя Валынца (пазней Герой Савецкага Саюза). Каб зламаць дух патрыётаў, Валынца пераводзяць у камеру-адзіночку.
Па ўспамінах тых жа вязняў Вілейскай турмы, умовы ўтрымання іх за кратамі спачатку былі больш-менш цярпімымі. Так А. Садоўскі расказваў пра 1934 год і В. Таўлая: “Пры зняволенні дні цягнуліся вельмі марудна, і, каб не марнаваць дарма часу ў турме, вырашана было вучыцца. Таўлай займаўся з намі па палітэканоміі, гісторыі Камуністычнай партыі СССР, літаратуры. Мы мелі права трымаць у камерах пісьмовыя прылады. Усе свае веды з гімназіі і падпольнага жыцця ён аддаваў таварышам па барацьбе.
У Вілейскай турме ён пачаў пісаць сваю паэму “Мы аптымісты”. Малапісьменных таварышаў ён вучыў граматыцы, арфаграфіі, гісторыі, геаграфіі і іншым навукам. Калі хто-небудзь з таварышаў хварэў, то ён загадваў падтрымліваць яго лепшымі харчамі. За невыкананне загаду адміністрацыі мяне кінулі зімой у карцэр. Дзякуючы Таўлаю мяне выпусцілі праз чатыры гадзіны.
Ён прад’явіў адміністрацыі ўльтыматум: “Калі не выпусціце таварыша з карцэра за 4 гадзіны, то ўсе вязні закладаюць галадоўку ў знак пратэсту”. Шырокай душы быў падпольшчык-паэт”. Пасля пэўнага тэрміну адсідкі вязняў Вілейскай турмы перапраўлялі ў іншыя камяніцы, у тым ліку і сумна вядомыя віленскія “Лукішкі”.
Адзін з удзельнікаў нацыянальна-вызваленчага руху ў Заходняй Беларусі Р. Муха-Мухноўскі, які некаторы час знаходзіўся там пад следствам, у сваіх мемуарах адзначаў, што камера, у якой ён утрымліваўся пад арыштам, была невялікая: сем крокаў у даўжыню і тры ў шырыню. Жалезны ложак прыкаваны да сцяны, на ім — саламяны матрац, падушка, дзве прасціны з коўдрай. На снеданне падавалі каля паўкіло чорнага чэрствага хлеба, кусок іржавага селядца, кружку чорнай ячменнай кавы. На абед – суп з ячнымі крупамі, запраўлены старым прагорклым салам, невялікая порцыя той жа ячнай кашы, палітая смярдзючым тлушчам. На вячэру былі селядзец з кіслай капустай і шклянка кавы.
Па ўспамінах тых жа сведкаў, у турмах прымяняліся і меры фізічнага пакарання. Ганна Новік пісала пазней, што “Мы маўчалі, хаця нас білі бізунамі, засоўвалі пад пазногці іголкі, зашчэмлівалі пальцы рук у дзверы, з дапамогай спецыяльных прыстасаванняў улівалі праз нос ваду ці газу. Не вытрымаў катаванняў мой таварыш па падполлю Платон Шляпа, яму адбілі лёгкія. Юнак памёр”. Ніна Паўлаўна Жоўтка з Цынцавічаў згадвала, што прысутнічала ў час вывазу з Вілейскай турмы ў “Лукішкі” ў 1935 годзе яе родзіча, кіраўніка Цынцавіцкай арганізацыі Камуністычнай партыі Заходняй Беларусі Мікалая Петрыкевіча. Апрануты ён быў у добры цывільны касцюм, але рукі былі чорныя ад катаванняў. Як высветлілася пазней, Мікалай Рыгоравіч на допытах сваёй віны не прызнаў і таварышаў не выдаў.
17 верасня 1939 года прынесла збаўленне вязням Вілейскай турмы, але доўга яна не пуставала. З’явіліся новыя катэгорыі зняволеных – “ворагі народа”, “контррэвалюцыянеры” і з іншымі сфабрыкаванымі фармулёўкамі. У сувязі з перадачай Вільні Літве, калі многіх зняволеных з Лукішкаў пераводзілі ў іншыя савецкія турмы, частка іх апынулася і ў Вілейцы.
Такі лёс напаткаў старшыню Саюза яўрэйскіх журналістаў і літаратараў Вільні, аднаго з заснавальнікаў розных яўрэйскіх навучальных устаноў, названага “піянерам і стваральнікам падмурка лексікаграфіі яўрэйскіх пісьменнікаў” Залмана Рэйзена. Арыштаваны 1 кастрычніка 1939 года, затым яго перавялі ў Вілейку. Загінуў, хутчэй за ўсё, на этапе.
Асаблівае месца ў беларускай гісторыі займае Антон Луцкевіч, лінгвіст, гісторык, грамадскі і палітычны дзеяч. Ён быў старшынёй Рады народных Міністраў і міністрам замежных спраў абвешчанай 25 сакавіка 1918 года незалежнай Беларускай Народнай Рэспублікі. 30 верасня 1939 года быў арыштаваны па абвінавачванні ў контррэвалюцыйнай барацьбе і ўтрымліваўся пад следствам у Вілейскай турме. Сляды яго згубіліся ў час эвакуацыі вязняў у чэрвені 1941 года. Падобнае здарылася і з першым рэдактарам “Нашай Нівы”, “Сахі”, “Лучынкі” і іншых зборнікаў, сенатарам польскага сейма нашым земляком Аляксандрам Уласавам.
Арыштоўваліся ў Вілейцы і сядзелі тут у астрозе публіцыст, філосаф-эстэтык Уладзімір Самойлаў, прафесар, аўтар многіх кніг па гісторыі Вілейшчыны і Мядзельшчыны Францішак Сяліцкі, ураджэнец в. Мікуліна (каля Даўгінава). У адной са сваіх кніг Ф. Сяліцкі апісвае жудаснае ўтрыманне ў Вілейскай турме арыштантаў у перыяд 1939-41 гадоў. Камеры былі перапоўненыя, есці давалі слаба, амаль паўгода не было ні мыцця, ні дэзінфекцыі. Сярод арыштаваных можна было бачыць адвакатаў, пекараў, суддзяў, святароў, нават быў рэктар Віленскага ўніверсітэта.
Пасля 17 верасня 1939 года ліміт Вілейскай турмы значна павялічыўся і складаў 350 чалавек. Аднак на самaй справе колькасць арыштантаў перавальвала за тысячу. Камеры літаральна былі набіты зняволенымі, як селядцы ў бочцы. У ноч на 23 чэрвеня па тэлефоне было атрымана распараджэнне аб эвакуацыі турмаў Вілейскай вобласці. З мясцовай турмы для перамяшчэння ў Разанскую турму №1 было падрыхтавана 1023 чалавекі. Ф. Сяліцкі далей успамінаў, што 24 чэрвеня папоўдні быў атрыманы нязвыклы загад – хутка паесці і пастроіцца на пляцы з усімі рэчамі.
Ахова ўстрывожаная хадзіла побач з процівагазамі. Былі чутны недалёкія выстралы. Гэта расстрэльвалі вязняў, што не падлягалі эвакуацыі. Калона па 5 чалавек выйшла з турмы і рушыла ў 120 кіламетровы шлях на Барысаў. Канвойныя ішлі вакол вязняў праз 5-8 крокаў адзін ад другога з прымкнёнымі штыкамі на карабінах. Саслабелых і арыштантаў на мыліцах саджалі на калёсы. Тыя, хто дайшоў да Барысава на чацвёртыя суткі этапа, былі пасаджаны ў чакаўшыя іх 35 вагонаў.
Эшалон з імі 5 ліпеня прыбыў у Разань. Усяго ў мясцовую турму былі перададзены 871 чалавек. Такім чынам, за 12 сутак дарогі ад Вілейкі да Разані, звязанай з пастаяннымі налётамі і бамбардзіроўкамі варожай авіяцыі, страцілі ўсяго 142 зняволеныя. Гэтыя лічбы не выклікаюць сумнення, бо ўзятыя з дакладных дакументаў НКУС. Таму неабгрунтаваныя прыведзеныя некаторымі гісторыкамі факты аб масавым знішчэнні вязняў Вілейскай турмы ў “крывавай” дарозе на Барысаў, дзе прыводзіцца лічба да 800 чалавек.
Як выказваліся відавочцы трагедыі тых дзён, адразу пасля таго, як прадстаўнікі савецкай улады пакінулі горад, шмат людзей наведала ўстанову, якую старалася раней абмінаць. У двары турмы яны ўбачылі склеп, у якім, каб не было чуваць выстралаў ці крыкаў, органы НКУС забівалі ці душылі сваіх ахвяр. Сляды ад куль на сцяне былі заклеены ці замазаны, а падлога старанна пасыпана жоўтым пясочкам, з-пад якога праступала кроў. Вялікі натоўп людзей стаяў каля раскапанай ямы, куды былі звалены і прысыпаны свежыя трупы. Людзі плакалі.
У некалькіх дзясятках метраў ад той “дарогі смерці” каля вёсак Чыжэвічы і Касута адбыўся першы расстрэл вязняў на этапе, якіх затым паскідвалі ў бульбяныя ямы. У 1991 годзе на гэтым месцы сіламі грамадскасці быў пастаўлены помнік ахвярам сталінскіх рэпрэсій – між камянёў з адпаведнымі надпісамі – сімвал у выглядзе з’яднаных праваслаўнага і каталіцкага крыжоў.
Па некаторых дадзеных, знішчэнне вязняў адбывалася і на іншых участках этапа, у тым ліку і каля Плешчаніц. Далей свае крывавыя і значна больш маштабныя і вытанчаныя справы працягвалі фашысты. Як стала вядома, толькі ў горадзе і ваколіцах Вілейкі яны знішчылі ў гады акупацыі звыш 7 тысяч ваеннапалонных, партызанаў, падпольшчыкаў і мірных жыхароў.
Сам будынак турмы немцамі не выкарыстоўваўся. Па-першае, ён быў пашкоджаны напачатку вайны, а па-другое, акупанты доўга тут трымаць зняволеных не планавалі. У іх расправа наконт гэтага была хуткай. Для сваіх рэпрэсіўных мэт гітлераўцы выкарыстоўвалі новую драўляную турму СД, якая знаходзілася побач з мураванай, у двары сучаснага будынка РАУС – міліцыі. Толькі расстрэлы карнікі праводзілі на тэрыторыі старой турмы каля яе паўночнай сцяны, а трупы скідвалі ў раней падрыхтаваныя ямы. Некаторыя з іх былі яшчэ жывымі.
Аднаму з такіх “расстраляных” у 1942 годзе Антону Пятроўскаму цудам удалося выжыць. Зваліўшыся ў яму параненым, куля прайшла праз шыю, увайшла ў рот і выйшла паміж зубоў, нават не выбіўшы іх, яго накрыў сабой чарговы расстраляны. Прысыпаўшы пяском магілу, паліцэйскія аддаліліся. Пятроўскі, вызваліўшыся ад цела загінуўшага, выкарабкаўся з ямы і ў цемнаце дапоўз да чыгункі, а адтуль пешшу пайшоў дадому на Мядзельшчыну. Пазней ён згадваў, што расстрэлы ў турэмным двары вялі найчасцей ахоўнікі з ліку немцаў, якія да вайны жылі ў Латвіі і вызначаліся асаблівай жорсткасцю.
Апынуўся тут у тыя грозныя часіны і беларускі вучоны з сусветным імем Барыс Кіт. Яму ўлады дазволілі адкрыць у Маладзечне гандлёвую школу. Але па дарозе туды арыштавалі, западозрыўшы ў сувязі з партызанамі. Да высвятлення абставін давялося сядзець месяц у Глыбоцкай, а два тыдні – у Вілейскай турмах. Кожны дзень быў сведкам, як вязняў вывозілі на расстрэл. Часам ямы з забітымі людзьмі залівалі растворам з каўстычнай содай.
І так працягвалася амаль да самага вызвалення Вілейкі. У ліпені 1944 года ў падвале аднаго з дамоў Гродна органамі “Смерш” быў затрыманы падазроны чалавек у форме віцэ-капрала Войска Польскага. Пры далейшым разбірацельстве высветлілася, што гэта Уладзімір Іванавіч Ясінскі, былы жыхар Вілейкі, які з вясны 1942 года да ліпеня 1944 года быў начальнікам Вілейскай турмы СД. На яго сумленні сотні самаручна расстраляных жыхароў і савецкіх ваеннапалонных. 10 красавіка 1945 года выязная сесія Вярхоўнага Суда СССР прыгаварыла яго да найвышэйшай меры пакарання – праз павешанне. І гэта неўзабаве было прылюдна выканана ў Вілейцы.
Пасля вызвалення старая турма зноў стала дзейнічаць па сваім прамым назначэнні і хутка напоўнілася здраднікамі, былымі паліцэйскімі, крымінальнымі элементамі і простымі людзьмі, якія за хаценне есці і жыць вымушаны былі працаваць у розных акупацыйных установах, за што былі аднесены да нямецкіх пасобнікаў і ворагаў Савецкай улады. У сярэдзіне 50-х гадоў у Вілейскай турме адбылося надзвычайнае здарэнне, калі група злачынцаў, асуджаных на працяглыя тэрміны пакарання, уцякла, пракапаўшы патаемны лаз за турэмную сцяну. Але ахова своечасова схапянулася, і ўсе збеглыя зноў апынуліся за кратамі.
У 1964 годзе турма спыніла сваю дзейнасць і неўзабаве была перароблена ў анкалагічны дыспансер. Яшчэ ў 1966 годзе пры правядзенні тут земляных работ адкопвалі чалавечыя косці. Аднак у той час вялікага шуму з гэтага не падымалі, спісвалі на астанкі ахвяр масавых расстрэлаў савецкіх грамадзян нямецка-фашысцкімі захопнікамі. Восенню 1994 года пачалося будаўніцтва новага корпуса медыцынскай установы, і пры рыцці катлавана зноў былі выяўлены невядомыя пахаванні. Для многіх вязняў, ні ў чым не вінаватых людзей, турэмны двор з’явіўся апошнім жыццёвым прытулкам.
Сёння цяжка канстатаваць, ахвярамі чыіх рук яны сталі, – органаў НКУС ці нямецка-фашысцкага рэжыму, але ўсе яны людзі і заслужылі таго, каб былі ўстаноўлены іх імёны, а астанкі пахаваны. Што і зроблена на новых Вілейскіх могілках, дзе непадалёку ад уваходу высіцца вялікі драўляны крыж, а побач – камень-валун, на якім высечаны такія словы: “Ратуй нас, Хрысце, лёсу пакутнікаў, змучаных і расстраляных у турме Вілейскай за часы існавання яе. Дабраслаў, Божа, душы палеглых айцоў, братоў і сясцёр нашых, імён якіх не ведалі і ведалі…”.
Анатоль Рогач, Вілейка
(«Рэгіянальная газета», 24.09.2009)
***
Рогач Анатолий Валентинович. Краевед, инженер-энергетик, депутат Вилейского районного совета, мастер спорта по шашкам (по переписке) родился в д. Королевцы Ижанского сельского совета на Вилейщине 1 июня 1947 года. Умер 3 марта 2010 года в Вилейке.
Окончил Ижанскую среднюю школу. Служил в Советской Армии. С 1967 г. работал в Вилейской районной электросети (РЭС), где прошел путь до руководителя предприятия. Возглавлял РЭС с 1988 года. В 1972 году окончил заочно Белорусский институт механизации сельского хозяйства.
Анатолий Рогач сочетал производственную и депутатскую деятельность с краеведческой. Он – один из самых авторитетных исследователей жизни и творчества наших земляков Адама Гуриновича, Игнатия Ходько, Эдварда Желиговского. Анатолий Рогач первым на Вилейщине и одним из первых в Беларуси обратил внимание на биографию автора первой украинской конституции Пилипа Орлика, уроженца Косуты под Вилейкой.
Недавно у Анатолия Рогача вышла биографическая книга «Адам Гуринович» (2007).
Впервые в белорусской исследовательской литературе Анатолий Рогач составил родословную Адама Гуриновича, которая содержит 6 колен. В своей работе Анатолий Рогач показывает, что Гуринович был не только поэтом, собирателем фольклора, но и занимался хозяйственными делами, подавал надежды как инженер. Рогач доказал, что Гуринович встречался с Франтишком Богушевичем, которому посвятил стихотворение «Дзякуй табе, браце, Бурачок Мацею», состоял в переписке с исследователем фольклора Яном Карловичем.
На счету Анатолия Валентиновича еще много других открытий из истории нашего края. Как только выдавались дни отдыха, он ехал в библиотеки, архивы и музеи Минска, Гродно, Вильно. И оттуда всегда приезжал окрыленный, с папками копий документов, которые проливали свет на наше прошлое.
Анатолий Рогач – мастер спорта по шашкам по переписке. Победитель многих национальных и международных соревнований.
(«Рэгіянальная газета», 01.06.2010 – перевод с белорусского)
А. Рогач на торжествах, посвященных Адаму Гуриновичу. Лыцевичи, 2007.
Завершился 42-й заочный чемпионат Беларуси по шашкам-64. Лучшими в классике (БВЛ-42) стали: 1 — мастер спорта Анатолий Рогач с 22 очками из 30; 2 — мастер спорта Александр Ляховский (22 очка); 3 — международный мастер Василий Нагурный (21 очко).
В современной версии (БВЛ-42Ж): 1 — Александр Ляховский (24 очка из 28); 2 — кандидат в мастера Сергей Бурко (23 очка); 3 — кандидат в мастера Игорь Гайдукевич (20 очков).
(«Вечерний Минск», 06.11.2008)
Доска памяти А. Рогача в Вилейке (торжественно открыта 30.09.2014)
Тайны стен Вилейской тюрьмы
Старая легенда устами поколений, а затем и со страниц некоторых книг сообщала, что после того, как в 1795 году, по указу российской императрицы Екатерины II, Вилейка стала уездным городом, императрица вскоре приехала сюда, посадила несколько берез на названном ее именем пути и заложила первый камень в фундамент будущего острога.
На самом деле обстоятельства возведения в Вилейке старейшего и неплохо сохранившегося архитектурного сооружения совсем другие. 30 июля 1846 года императором Николаем I был утвержден “Нормальный проект тюремного замка в уездных городах на 100 арестантов”. 2 февраля 1848 года в Вилейской губернии был установлен особый земский сбор на 12 лет на оборудование зданий для государственных учреждений и тюрем.
И вскоре со стороны Министерства внутренних дел поступает приказ Виленскому генерал-губернатору о необходимости в первую очередь вместо совсем старых деревянных возвести новые каменные остроги в Дисне и Вилейке. Объяснялось это тем, что существующий в Вилейке тюремный замок полностью истлел и сделался тесным, неудобным для размещения арестантов, да и уже не поддается ремонту. Был сделан проект и составлена смета на 49610 рублей 17 копеек серебром.
Позже эту сумму уменьшили до 45232 рублей 83 копеек. Однако из-за недостатка денежных средств строительство башни на бывшей Нароцкой улице между городом и частными городскими кладбищами началось лишь 16 апреля 1854 года. Оно продолжалось в течение трех летних периодов, в процессе работ случались и непредвиденные случаи. Так, при рытье котлована под колодец на территории тюрьмы выяснилось, что вода находится на значительной глубине, а песчаный грунт постоянно осыпается и может даже привести к разрушению фундамента основного сооружения.
После некоторых исследований решено было выкопать колодец у подножия горы на незасеянном городском выгоне за оградой тюрьмы на расстоянии 47 саженей (100 м). Ведение стройки было отдано с торгов в оптовый подряд виленскому купцу 1-й гильдии Хаиму Англину. Через год он умирает, а потому завершить работы вынуждена была давательница залога, поверенная коллежская советница Юзефа Шкульцецкая. Она с честью выполнила возложенную на нее миссию, и 1 октября 1856 года строительство тюремного замка было закончено. Однако в связи с рытьем нового и засыпкой старого колодца, с подноской на место работ воды была выделена дополнительная сумма денег. И только 30 ноября 1863 года 129 рублей 39 1/2 копейки были возвращены подрядчику.
Скоро в остроге появились его первые “посетители”, и в его дворе, обнесенном высокой каменной оградой, можно было наблюдать довольно странное сборище разнообразных людей: конокрадов, жуликов, спившихся чиновников, бродяг и каторжников, бежавших с рудников. Повсеместно шел торг различными товарами, напоминающий базар. На тюремной территории располагались квартира смотрителя, баня, холодильня, отдельные дворики. В подвале острога находились прачечная, гауптвахта, квартира сторожей, кладовые, ванна, кухня, пекарня, комната для приема арестантов.
На первом этаже разместились 6 одиночных камер, 8 камер для заключенных по судебному приговору мелких преступников из дворян и простых людей, пересыльных арестантов, а также лазарет и ретирады (укрепления). На втором этаже были камеры, похожие на камеры первого этажа для арестантов-женщин, лазарет, аптека и ретирады. Внутри тюрьмы жизнь тоже была шумной. Заключенные слонялись без дела по коридорам, толпились возле лазарета, женского отделения. Вблизи арестантской кухни устраивались”майданы” и “клубы по интересам”. Постепенно в тюрьмах налаживалось как религиозное воспитание, так и школьное обучение. К концу XIX века стали там появляться и библиотеки. Условия содержания заключенных, особенно политических, в тюрьмах Российской империи были довольно неплохие. Так, Ф. Э. Дзержинский, имея за своими плечами две ссылки с побегом оттуда, при третьем аресте был помещен в Варшавскую цитадель. В письме к брату он отмечал: «… камера большая – 5х7 шагов, большое окно с граненым стеклом, еда приличная, немного молока прикупаю сам. Прогулка 15 минут. Библиотека. Покупки два раза в неделю. Письма – полпочтового листика в неделю. Ванна (раз в месяц). Сижу пока один…». Согласно со “Сборником узаконений и распоряжений по тюремной части” (1903 год), питание заключенным на то время выдавалось на 37 копеек в сутки, что позволяло готовить неплохие пайки. Недельный тюремный рацион арестанта царской России составлял: хлеба – 5730 г, каши и крупы – 1680 г, сало и мясо – 760 г, овощей – 810 г, муки – 85 г. В будние дни на обед подавались вареная капуста или гороховый суп и другие пищевые компоненты.
Суточный воскресный и праздничный рационы
Обед
В лапшу:
– вермишели 24 золотн. (102,24 г);
– мяса 2-го сорта 30 золотн. (127,8 г);
– крупы ячневой 2 золотн. (8,52 г);
– соли 4 золотн. (17,04 г).
В кашу:
– крупы гречневой 32 золотн. (136,32 г);
– сало … 5 золотн. (21,3 г);
– соли 2 золотн. (8,52 г);
– хлеба черного 2 фунта (819 г).
Ужин
Крупа гречневая 17 золотн. (72,42 г);
сало филейное 2 золотн. (8,52 г);
соль 1 золотн. (4,26 г).
Да и тюрьмы того времени не были перенаселенными. Многие остроги вообще стояли полупустыми.
В середине 50-х годов XIX века на 53 осужденных приходилось 47 освобожденных. Только в годы национально-освободительного восстания под руководством Кастуся Калиновского (1863-64 гг.) белорусские тюрьмы довольно быстро пополнялись. В грозные дни первой русской революции доставлялись сюда арестанты Долгиновского бунта, агитаторы, распространители запрещенной литературы, прокламаций из Куренца, Сморгони и других мест.
Отбывали здесь наказание и семь матросов с мятежного броненосца “Потемкин”. Фамилии двух известны – Иванов и Голиков. Потомки последнего и сейчас живут в Вилейке. Административно наказали здесь трехмесячным арестом в 1906 году молодого учителя из Вилейщины Симона Рак-Михайловского за распространение нелегальной литературы, привезенной из Петербурга после визита его в качестве ходока в Государственную Думу.
В годы Первой мировой войны в Вилейке располагался армейский корпус Западного фронта, другие военные учреждения и воинские части. Летом 1917 года сюда приезжал верховный главнокомандующий временного правительства А. Керенский с целью уговорить на митинге солдат продолжать войну до победного конца. Однако много было недовольных ненужным кровопролитием, которые заявляли об этом вслух и оказывались за решеткой местной башни.
Не пустовала она и в годы гражданской войны, временной немецкой и польской оккупации края в 1918-1920 годах, менялись только вывески от «Город. тюрьма» до «Wiezienie». Последняя надпись и сегодня в сырую погоду выступает из-под штукатурки.
Новый подъем национально-освободительной борьбы произошел на Вилейщине в годы белопольской оккупации 1921-1939 гг. Повсеместно начали организовываться различные политические кружки, местные организации Общества белорусской школы, Белорусской крестьянско-рабочей громады, ячейки КПЗБ. Главным методом управления польских властей в Западной Беларуси было принуждение, а иногда и террор. Тюрьмы и Береза-Картузский концентрационный лагерь, созданный для изоляции “общественно-опасных элементов”, были переполнены политзаключенными.
Полиция неоднократно арестовывала и сажала в Вилейскую тюрьму таких борцов за народное счастье, как участников выступления 1935 года нарочанских рыбаков, а также Николая Матюша из Королевцев, Михаила Ходинского из Островов, Пилипа и Андрея Волынцов из Желтков, Павла Гаврилика, Владимира и Александра Колядовских и Григория Устиновича из Вилейки, Антона и Александра Крутько и Серафима Илькевича из Цынцевичей, Константина Зубовича (позже Герой Советского Союза), Елизавету Дворецкую из Лебедевской гмины, которая после войны была депутатом Верховного Совета СССР. В то время некоторые тюремные камеры, в том числе № 16, 17 и 18, были отведены для политзаключенных.
В 1934 году в них отбывали наказание А. Садовский из Вилейки, а также известный деятель революционного подпольного движения Западной Беларуси поэт Валентин Тавлай. Их судьбы в разные годы разделили такие поэты и писатели, как Алесь Дубрович, Анна Новик, Андрей Капуцкий и другие. Камера №16 стала временным “убежищем” для политзаключенных Степана Бурака из Мойсичей Молодечненского района и Андрея Волынца (позже Герой Советского Союза). Чтобы сломить дух патриотов, Волынца переводят в камеру-одиночку.
По воспоминаниям тех же заключенных Вилейской тюрьмы, условия содержания их в тюрьме сначала были более-менее терпимыми. Так, А. Садовский рассказывал про 1934 год и В. Тавлая: «В заключении дни тянулись очень медленно, и, чтобы не тратить зря времени в тюрьме, решено было учиться. Тавлай занимался с нами по политэкономии, истории Коммунистической партии СССР, литературе. Мы имели право держать в камерах письменные принадлежности. Все свои знания из гимназии и подпольной жизни он отдавал товарищам по борьбе. В Вилейской тюрьме он начал писать свою поэму “Мы оптимисты”. Малограмотных товарищей он учил грамматике, орфографии, истории, географии и другим наукам. Если кто-нибудь из товарищей болел, то он приказывал поддерживать его лучшими продуктами. За невыполнение приказа администрации меня бросили зимой в карцер. Благодаря Тавлаю меня выпустили через четыре часа. Он предъявил администрации ультиматум: “Если не выпустите товарища из карцера за 4 часа, то все заключенные устраивают голодовку в знак протеста”. Широкой души был подпольщик-поэт». После определенного срока отсидки узников Вилейской тюрьмы переправляли за другие крепостные стены, в том числе и в печально известную виленскую тюрьму “Лукишки”.
Один из участников национально-освободительного движения в Западной Беларуси Р. Муха-Мухновский, который некоторое время находился там под следствием, в своих мемуарах отмечал, что камера, в которой он содержался под арестом, была невелика: семь шагов в длину и три в ширину. Железная кровать прикована к стене, на ней – соломенный матрас, подушка, две простыни с одеялом. На завтрак подавали около полкило черного черствого хлеба, кусок ржавой сельди, кружку черного ячменного кофе. На обед – суп с ячневой крупой, заправленный старым прогорклым салом, небольшую порцию той же перловой каши, политой вонючим жиром. На ужин были сельдь с кислой капустой и стакан кофе.
По воспоминаниям тех же свидетелей, в тюрьмах применялись и меры физического наказания. Анна Новик писала позже, что «Мы молчали, хотя нас били плетьми, засовывали под ногти иглы, прищемляли пальцы рук в двери, с помощью специальных приспособлений вливали через нос воду или керосин. Не выдержал пыток мой товарищ по подполью Платон Шляпа, ему отбили легкие. Юноша умер». Нина Павловна Жовтка из Цынцевичей упоминала, что присутствовала во время вывоза из Вилейской тюрьмы в “Лукишки” в 1935 году ее родственника, руководителя Цынцевичской организации Коммунистической партии Западной Белоруссии Николая Петрикевича. Одет он был в хороший штатский костюм, но руки были черны от пыток. Как выяснилось позже, Николай Григорьевич на допросах своей вины не признал и товарищей не выдал.
17 сентября 1939 г. принесло спасение узникам Вилейской тюрьмы, но долго она не пустовала. Появились новые категории заключенных – “враги народа”, “контрреволюционеры”, арестанты с другими сфабрикованными формулировками. В связи с передачей Вильнюса Литве, когда многих заключенных из Лукишек переводили в другие советские тюрьмы, часть их оказалась и в Вилейке.
Такая судьба постигла председателя Союза еврейских журналистов и литераторов Вильни, одного из основателей различных еврейских учебных заведений, названного “пионером, заложившим фундамент лексикографии еврейских писателей» Залмана Рейзена. Он был арестован 1 октября 1939 года, затем его перевели в Вилейку. Погиб, скорее всего, на этапе.
Особое место в белорусской истории занимает Антон Луцкевич, лингвист, историк, общественный и политический деятель. Он был председателем Рады народных Министров и министром иностранных дел провозглашенной 25 марта 1918 года независимой Белорусской Народной Республики. 30 сентября 1939 года был арестован по обвинению в контрреволюционной борьбе и содержался под следствием в Вилейской тюрьме. Следы его потерялись во время эвакуации заключенных в июне 1941 года. Подобное случилось и с первым редактором “Нашай Нівы”, “Сахі”, “Лучыны” и других изданий, сенатором польского сейма, нашим земляком Александром Уласовым.
Арестовывались в Вилейке и сидели здесь в остроге публицист, философ-эстетик Владимир Самойлов, профессор, автор многих книг по истории Вилейщины и Мядельщины Франтишек Селицкий, уроженец д. Микулино (близ Долгиново). В одной из своих книг Ф. Селицкий описывает ужасное содержание в Вилейской тюрьме арестантов в период 1939-41 годов. Камеры были переполнены, есть давали мало, почти полгода не было ни стирки, ни дезинфекции. Среди арестованных можно было видеть адвокатов, пекарей, судей, священников, даже был ректор Виленского университета.
После 17 сентября 1939 года лимит Вилейской тюрьмы значительно увеличился и составлял 350 человек. Однако на самом деле количество арестантов переваливало за тысячу. Камеры буквально были набиты заключенными, как бочки селедкой. В ночь на 23 июня по телефону было получено распоряжение об эвакуации тюрем Вилейской области. Из местной тюрьмы для перемещения в Рязанскую тюрьму №1 было подготовлено 1023 человека. Ф. Селицкий далее вспоминал, что 24 июня в полдень был получен непривычный приказ – быстро поесть и выстроиться на площади со всеми вещами.
Встревоженная охрана ходила рядом с противогазами. Были слышны недалекие выстрелы. Это расстреливали узников, что не подлежали эвакуации. Колонна по 5 человек вышла из тюрьмы и направилась в 120-километровый путь на Борисов. Конвойные шли по обе стороны от заключенных через 5-8 шагов друг от друга с примкнутыми штыками на карабинах. Ослабевших и арестантов на костылях сажали на телегу. Те, кто дошел до Борисова на четвертые сутки этапа, были посажены в ожидавшие их 35 вагонов.
Эшелон с ними 5 июля прибыл в Рязань. Всего в местную тюрьму был передан 871 человек. Таким образом, за 12 суток дороги от Вилейки до Рязани, связанной с постоянными налетами и бомбардировками вражеской авиации, потеряли всего 142 заключенных. Эти цифры не вызывают сомнения, так как взяты из достоверных документов НКВД. Поэтому необоснованны приведенные некоторыми историками факты о массовом уничтожении узников Вилейской тюрьмы на “кровавом” пути к Борисову, где приводится цифра до 800 человек.
Как высказывались очевидцы трагедии тех дней, сразу после того, как представители советской власти оставили город, множество людей посетили учреждение, которое старались раньше обходить. Во дворе тюрьмы они увидели подвал, в котором, чтобы не было слышно выстрелов или криков, органы НКВД убивали или душили своих жертв. Следы от пуль на стене были заклеены или замазаны, а пол тщательно посыпан желтым песком, из-под которого проступала кровь. Большая толпа людей стоял у разрытой ямы, куда были свалены и присыпанны свежие трупы. Люди плакали.
В нескольких десятках метров от той “дороги смерти” около деревень Чижевичи и Косута состоялся первый расстрел заключенных на этапе, которых затем сбрасывали в картофельные ямы. В 1991 году на этом месте силами общественности был поставлен памятник жертвам сталинских репрессий – меж камней с соответствующими надписями – символ в виде соединенных православного и католического крестов.
По некоторым данным, уничтожение узников происходило и на других участках этапа, в том числе и около Плещениц. Далее свои кровавые и гораздо более масштабные дела продолжали фашисты. Как стало известно, только в городе и окрестностях Вилейки они уничтожили в годы оккупации свыше 7 тысяч военнопленных, партизан, подпольщиков и мирных жителей.
Само здание тюрьмы немцами не использовалось. Во-первых, оно было повреждено в начале войны, а во-вторых, оккупанты долго здесь держать заключенных не планировали. У них расправа у была быстрой. Для своих репрессивных целей гитлеровцы использовали новую деревянную тюрьму СД, которая находилась рядом с каменной, во дворе современного здания РОВД – милиции. Лишь расстрелы каратели проводили на территории старой тюрьмы, около ее северной стены, а трупы сбрасывали в ранее подготовленные ямы. Некоторые из расстрелянных были еще живыми.
Одному из таких “расстрелянных” в 1942 году Антону Петровскому чудом удалось выжить. Он упал в яму раненым, пуля прошла через шею, вошла в рот и вышла между зубов, даже не выбив их, и его накрыл собой очередной расстрелянный. Присыпав песком могилу, полицейские удалились. Петровский, освободившись от тела погибшего, выбрался из ямы и в темноте дополз до железной дороги, а оттуда пешком пошел домой на Мядельщину. Позже он вспоминал, что расстрелы в тюремном дворе вели чаще всего охранники из числа немцев, которые до войны жили в Латвии и отличалось особой жестокостью.
Оказался здесь в те грозные времена и белорусский ученый с мировым именем Борис Кит. Ему власти разрешили открыть в Молодечно торговую школу. Но по дороге туда арестовали, заподозрив в связи с партизанами. До выяснения обстоятельств пришлось сидеть месяц в Глубокской, а две недели – в Вилейской тюрьмах. Каждый день он был свидетелем, как заключенных вывозили на расстрел. Иногда ямы с убитыми людьми заливали раствором с каустической содой.
И так продолжалось почти до самого освобождения Вилейки. В июле 1944 года в подвале одного из домов Гродно органами “Смерш” был задержан подозреваемый человек в форме вице-капрала Войска Польского. При дальнейшем разбирательстве выяснилось, что это Владимир Иванович Ясинский, бывший житель Вилейки, который с весны 1942 года до июля 1944 года был начальником Вилейской тюрьмы СД. На его совести сотни лично расстрелянных жителей и советских военнопленных. 10 апреля 1945 выездная сессия Верховного Суда СССР приговорила его к высшей мере наказания – через повешение. И этот приговор вскоре был прилюдно исполнен в Вилейке.
После освобождения старая тюрьма снова стала действовать по своему прямому назначению и быстро наполнилась предателями, бывшими полицейскими, уголовными элементами, а также обычными людьми, которые, желая есть и жить, вынуждены были работать в различных оккупационных учреждениях, за что были отнесены к немецким пособникам и врагам советской власти. В середине 50-х годов в Вилейской тюрьме произошло ЧП, когда группа преступников, осужденных на длительные сроки наказания, убежала, прорыв потайной лаз за тюремную стену. Но охрана вовремя спохватилась, и все беглецы снова оказались за решеткой.
В 1964 году тюрьма прекратила свою деятельность и вскоре была переделана в онкологический диспансер. Еще в 1966 году при проведении здесь земляных работ откапывали человеческие кости. Однако в то время большого шума из этого не делали, списывали на останки жертв массовых расстрелов советских граждан немецко-фашистскими захватчиками. Осенью 1994 года началось строительство нового корпуса медицинского учреждения, и при рытье котлована вновь были выявлены неизвестные захоронения. Для многих заключенных, ни в чем не повинных людей, тюремный двор оказался последним жизненным убежищем.
Сегодня трудно констатировать, жертвами чьих рук они стали, – органов НКВД или немецко-фашистского режима, но все они люди и заслужили того, чтобы были установлены их имена, а останки захоронены. Что и сделано на новом Вилейском кладбище, где неподалеку от входа высится большой деревянный крест, а рядом – камень-валун, на котором высечены слова: «Избавь нас, Христос, от судьбы мучеников, умученных и расстрелянных в тюрьме Вилейской за время существования ее. Благослови, Господи, души погибших отцов, братьев и сестер наших, имена которых не известны и известны…».
Анатолий Рогач, Вилейка
(«Рэгіянальная газета», 24.09.2009 – перевод с белорусского)
Опубликовано 01.06.2017 23:10
Владимир Самарин. Портрет из газеты «Новое русское слово», Нью-Йорк. 3 апреля 1970 года
Газета «Речь»
Литературно-художественный журнал «Советиш геймланд»
