Як спяваў Юра-музыкант у канцы мінулага стагоддзя, «Актрыса Вясна пасля доўгай хваробы зноўку на сцэне». Пападумаўшы, папараіўшыся з таварышамі, папачынаю другі сезон «Катлет & мух»…
Паддаў пары ў сакавіку Бібі-прэм’ер-міністр, які адмяніў сваё ж студзеньскае рашэнне аб закрыцці ў Мінску пасольства Ізраіля. У прынцыпе, я здагадваўся, што гэтым скончыцца: надта ўжо нясмелы быў той крок ізраільскага хедлайнэра. Я – жыхар і грамадзянін Беларусі, таму не стану вешаць ярлыкі на чалавека 1949 г. нар., які сёлета дасягае пенсійнага веку (так-так, у Ізраілі мужчыны ідуць на пенсію ў 67 – Беларусі ёсць яшчэ куды падаць да чаго імкнуцца, укрывай Б-г, канешне).
Трохі смешна было чытаць развагі тутэйшага «эксперта» – Рамана Я., які нібыта cышоў са старонак Ільфа-Пятрова і шчэ ўчора прапаноўваў аб’явіць Чарнаморск вольным горадам… Чалавек, які называе сябе міжнародным аглядальнікам, зрабіў вывад: «ізраільскі ўрад адмовіўся ад сваіх намераў пад ціскам грамадскіх аб’яднанняў выхадцаў з Беларусі». Анягож, старшыня Альшанскі мае неймаверны ўплыў! Ён бачыў самога Лукашэнку, і за ім – аж 150 тыс. (?!) багатыроў, што набіраліся моцы на берагах Віллі і Свіслачы… Яшчэ забаўная развага ад Рамана Я.: «Адносна лёсу пасольства Ізраіля практычна не было рознагалоссяў паміж беларускай уладай і апазіцыяй. Усе выступалі за яго захаванне». Нешта не прыгадаю, каб «усе» выступалі. Выказаўся летась хіба сустаршыня БХД Павел Севярынец, і тое не на сваім афіцыйным сайце, а на гэтым.
Ну ды ладна, будзем думаць, што без перапіскі «дарагіх сяброў» нічога б не было – ні «якасных паслуг», ні «дружбы паміж нашымі народамі», ні ўваходу на беларускі рынак ізраільскай авіякампаніі «Аркіа». Хай сабе цешацца. Праўда, ёсць і іншае меркаванне. Рэагуючы на вестку аб тым, што пасольства Ізраіля ў Мінску будзе працаваць у ранейшым рэжыме, Якаў Гутман напісаў у канцы сакавіка: «Калі ў ранейшым рэжыме значыць, што пасольства пальцам не паварушыць, каб супрацьдзейнічаць знішчэнню сінагог і яўрэйскіх могілак, то лепей бы яго закрылі. Не было б сорамна за дзяржаву Ізраіль…».
Папраўдзе, найперш хвалюе тое, што ад гуртка «ідыша і ідышкайта», які ўжо скора 10 гадоў працуе (?) пры Мінскім аб’яднанні яўрэйскай культуры, аддача невідавочная. Мо’ каб быў рэальны плён, то не знішчаліся б помнікі… Мы ж, «людзі паветра», далёкія ад пасольства, аб’яднання і «Джойнта», робім што можам. Вось нядаўна прэзентацыю зборніка вершаў Мойшэ Кульбака правялі, адзначылі 120-годдзе паэта ў самым цэнтры Мінска. На VK-старонцы «Галіяфаў» было сказана пра аншлаг – аншлаг не аншлаг, а вольных крэслаў 21 сакавіка ў пачатку 6-й гадзіны сапраўды не было.
Сярод іншых завітаў на прэзентацыю Паша Касцюкевіч, які ў 2000-х перакваліфікаваўся з ізраільскага шамэра-афіцыянта спачатку ў аўтара крыжаванак, потым у перакладчыка з іўрыта, лектара, а ў рэшце рэшт і ў пісьменніка (па вяртанні з Ізраіля ў Мінск рабіў таксама журналістам у мясцовай газетцы). У 2006 г. яму, аўтару некалькіх гумарэсак, «апавяданняў для мужчынаў» і «апавяданняў для жанчынаў», раілі: «Пішы раман». І шо б вы думалі? К 2014 г. раман «Комплекс Персея» быў практычна гатовы; нядаўна ён выйшаў друкам пад вясёлай назвай «План Бабарозы» (у кнізе, апрача Бабарозы, і Дзедвасілій ёсць…). Рэдактар кнігі Андрэй Хадановіч назваў Пашу галоўным эльфам беларускай прозы, «эманацыяй Уладзіміра Караткевіча»… А вось не, Караткевіча вабіла найперш (пера)адкрыццё мінуўшчыны, Касцюкевічу ж цікавыя лабавыя cутычкі цяпершчыны і будучыні… Мо’ таму ў свой час ён чэрпаў натхненне з рамана «Зельманцы» таго самага Кульбака, у творах якога, паводле Шмуэля Галкіна, «заўсёды адчуваецца дух часу». «Уважлівы чытач» знойдзе тоеснасць у падзагалоўках да «Плана Бабарозы» («сямейная сага») i англамоўнага выдання «Зельманцаў».
Відавочны таксама ўплыў на арт-дырэктара мінскай кнігарні ізраільцаў Этгара Керэта, Узі Вайля, Мэіра Шалева… Калі ж ужо шукаць папярэднікаў Пашы сярод белмоўных літаратараў ХХ ст., то бліжэй за ўсё, мабыць, акажуцца мэтр «магічнага рэалізму» Лукаш Калюга і сатырык Андрэй Мрый.
Апошнім часам Павал Касцюкевіч вярнуўся «на круги свои» і зноў чытае ў Мінску лекцыі пра іўрыцкую літаратуру – толькі ўжо не ў БДУ, а ў недзяржаўным «Беларускім калегіўме». Яшчэ ёсць шанс яго паслухаць. Хто не патрапіць у Калегіўм, можа пачытаць ранні твор пісьменніка, «Ізраільскі дзённік». Выпадкова ці не, аднак жонка «нармалізаванага» Зісера Юлія Чарняўская ў 2016 г. таксама назвала свае падарожныя нататкі без мудрагельства: «Израильский дневник». Больш спелы твор Паўла Касцюкевіча «да 500-годзьдзя беларускай Бібліі» чытайце тут.
Паўлу К., які часам паводзіць сябе смешна (асабліва за шахматнай дошкай, дзе палюбляе флангавыя атакі пешкамі ды турамі…) удаецца захаваць уласны голас у сучаснай РБ, чаго не скажаш пра іншага рээмігранта з Ізраіля, Іллю Л. Гэты доктар філасофскіх навук, «акадэмік Нью-Йоркскай акадэміі навук», на пачатку 90-х меў працу ў Яўрэйскім універсітэце Іерусаліма, а цяпер залічаны ў адзін з інстытутаў Беларусі… І раней паціскаў я плячыма, гартаючы яго творы – напрыклад, сумбурны расійскацэнтрычны дапаможнік для студэнтаў «Культурология». Днямі ж быў ледзь не шакаваны, калі пагартаў у краме кнігу 2014 г. «Беларусь: культурно-цивилизационный выбор», напісаную ў сааўтарстве з «галоўным беларускім філосафам» Анатолем Л.
«Уводзіны» пачынаюцца з эпіграфа – цытаты яшчэ больш значнага мысляра, прэзідэнта Нацыянальнага алімпійскага камітэта Аляксандра Л. (некалі падобныя опусы адкрываліся цытатамі з Леніна ды Брэжнева): «Мы выбіраем не Ўсход ці Захад, або Ўсход і Захад. МЫ ВЫБІРАЕМ БЕЛАРУСЬ, якая ў сілу гісторыі, у сілу геаграфіі, у сілу культуры і менталітэту будзе і на Ўсходзе, і на Захадзе».
У прынцыпе, гэтая цытата ўсё гаворыць і пра кнігу, выдадзеную, натуральна, за казённы кошт, і пра яе аўтараў. Аднак згадаю яшчэ пару анекдотаў. Адзін – даўні, савецкі. Прамоўца на лекцыі ў калгасе кажа: «Адной нагой мы стаім у сацыялізме, а другой ужо ступілі ў камунізм». Бабулька: «І ці доўга, даражэнькі, нам гэтак раскіракай стаяць?» Другі – з жыцця…
Увосень 2011 г. я пастанавіў для сябе пайсці ў адстаўку з пашанотнай пасады «Паштальён па дастаўцы пісьмовай карэспандэнцыі і СМІ другога класа» (як вядома, чым даўжэй назоў пасады, тым горш на ёй працуецца). Па запрашэнні таго самага Анатоля Л. завітаў у падначалены яму інстытут. Паказаў свае кнігі (на той момант – усяго 4), расказаў пра свае інтарэсы і планы. Меркаваў, што хоць на паўстаўкі, на заробак 80-100$ за месяц буду ўзяты. Аднак… пачуў скаргі на фінансавае становішча інстытута і прапанову, ад якой, ясная рэч, цяжкавата было адмовіцца: «На філасофіі многа не заробіш… Мы рыхтуем да друку кнігі – турыстычныя даведнікі, летапісы розных фірм. Вы на пошце працуеце – пашукалі б для нас спонсараў, пагаварылі б там у сябе, каб «Белпошта» заказала нам свой летапіс…»
Усё-ткі я адмовіўся і пакінуў офіс Л. з душэўным болем за лёс беларускай гуманістыкі. Дырэктар акадэмічнага інстытута просіць паштальёна знайсці для яго ўстановы грошыкі – да такога наўрад ці і Франц Кафка дадумаўся б.
О так-так, сістэма, ідэалогія, Махмуд Адалжыдзяньжат… Між тым ёсць і ў дзяржаўных установах людзі, якія прафесійна выконваюць сваю працу ды кажуць, што думаюць (асцярожна, але кажуць). Сам чуў даволі смелыя заявы ў Магілёве, на гэтай вось навуковай канферэнцыі 2014 г. Ад стрыжня ў чалавеку многае залежыць – калі не ўсё. Хочаце, шаноўныя чытачы – спрачайцеся.
* * *
Парадаваў у мінулым месяцы факт замежных гастроляў гурта «Серебряная свадьба», аднаго з найярчэйшых музычна-тэатральных калектываў Беларусі. Бенька і кампанія ўздымалі настрой маскоўскім яўрэям і іх дзецям на Пурым. Праграма «Музыка – усё!», наколькі помню з яе паказу ў верасні 2015 г., не змяшчае ў сабе непасрэдна яўрэйскіх матываў, аднак забаўнае выкарыстанне прадметаў побыту ў незвычайных мэтах, экзатычныя гукі, безумоўна, адпавядаюць духу свята. А яшчэ ў нейкі момант музыканты надзяваюць маскі птэрадактыляў…
Што не парадавала, дык гэта разборкі вакол недзяржаўнай літаратурнай прэміі «Дэбют». Калі называць рэчы сваімі імёнамі, то члены журы, адмовіўшыся прысуджаць І прыз у раздзеле «Паэзія» (і эквівалент 2000$), проста плюнулі ў твар сваім маладзейшым таварышам-літаратарам, якія дайшлі да фіналу, у тым ліку іспанскай беларускамоўнай паэтэсе. Адзін з трох намінантаў напісаў эмацыйны ліст да арганізатараў, тыя пачалі намякаць на слабасць прадстаўленых кніг… Журы абвясціла, што нібыта не было абавязана вызначаць 1-е месца, хаця ў Палажэнні аб конкурсе ясна сказана: «1.5. Узнагароды: у кожнай намінацыі вызначаецца пераможца (І месца) і даюцца два заахвочвальныя прызы».
Ні з водным намінантам «Дэбюту» я не знаёмы. Тым не менш, паглядзеўшы збоку на іхнія мітрэнгі, мушу канстатаваць: недзяржаўныя калялітаратурныя суполкі пакутуюць, бадай, на тую ж хваробу, што дзяржаўнае выдавецтва, у якім працаваў 13 гадоў таму. «Закон – што дышаль…» Калі ў 2014 г. мы з майстрам шахматнай кампазіцыі Міколам Бельчыкавым ладзілі для аматараў конкурс складання задач-двуххадовак памяці Якава Камянецкага, то, дальбог, не шукалі «шчылін», каб зэканоміць грошы на прызах. Праўда, і маладыя паэты харашы: заміж таго, каб настойваць на выкананні зацверджаных арганізатарамі правілаў, забралі «суцяшальныя прэміі» па 500$, а потым ужо сталі пратэставаць. Гэткая паслядоўнасць (насамрэч непаслядоўнасць) робіць іх пазіцыю даволі хісткай. Што не здымае адказнасці з гора-суддзяў.
Але ж не хочацца больш пра сумнае, пагатоў толькі адгрымелі Пурым ды 1-е красавіка… Вось што я прачытаў пра яўрэйскі гумар на сайце sinagoga.by, з якога таксама карціць па-добраму пасмяяцца (няясна, хто зрабіў гэты сайт і навошта; уражанне такое, што з 2013 г. яго ніхто не абнаўляе). Слова Уладзіміру Малінкіну, старшыні «Объедения [sic!] иудейских религиозных общин в Беларуси»: «Думаю, пачуццё гумару – гэта натуральная абарончая рэакцыя яўрэяў на цяжкія ўмовы, у якіх ім даводзілася выжываць. Плюс кампактнае пражыванне абшчыны ў некаторых гарадах і рэгіёнах спараджае непаўторную атмасферу і адметнасць гумару. Узяць, да прыкладу, каларытны адэскі гумар і Міхаіла Жванецкага».
Неблагі жарт выдала «Радыё Свабода» ў снежні 2015 г. са слоў Аляксандра Астравуха: «Алесь Астравух нават прапануе ўключыць ідыш у абавязковую праграму ў беларускіх школах, паколькі ідыш для беларусаў — не замежная мова. “Каб мы, беларусы, не былі такімі дурнымі, даўно ўвялі б ідыш у школу”». На «мамэ-лошн» пра гэткія летуценні кажуць: «ven di bobe volt zi geven a zejde» – гэта я цытую слоўнік, укладзены самім А. Астравухам:) Варыянты перакладу: «Каб на хмель не мароз, ён бы тын перарос», «каб не плеш, дык і лысы не быў бы».
Вольф Рубінчык, rubinczyk[at]yahoo.com
Мінск, 03.04.2016.
Апублiкавана 3 красавiка 2016