Cтанаўленне рэпрэзентацыі эсхаталагічнага міфа ў кантэксце іудзейскай традыцыі

Традыцыя, якая ўзыходзіць да патрыярха семіцкіх плямёнаў Аўраама, заклала дактрынальную аснову манатэістычных рэлігій адкрыцця – іудаізму, хрысціянства і ісламу. Найбольш старажытнай з іх з’яўляецца іудзейская сістэма ўяўленняў, якая часткова асімілявала міфалагічныя элементы іншых культур рэгіёну (шумерскай, асіра-вавілонскай, егіпецкай). Базавая крыніца іудзейскай карціны свету – Танах, або Стары Запавет. Ён уяўляе з сябе збор старажытных тэкстаў, што ў большасці складваліся прыблізна з сярэдзіны XV па II ст. да н. э.

Рэпрэзентацыя эсхаталагічнага міфа ў рамках іудзейскай традыцыі доўгі час эвалюцыянавала і генеравала разнастайнасць ацэнак і ідэй. Ужо ў псалмах Давіда (Х ст. да н. э.) прасочваюцца тыповыя эсхаталагічныя матывы пакарання і ўратавання. Дзеля таго, што міф пра канец часоў звычайна ўключае абодва гэтыя матывы, узнікае дваістая сістэма ацэнкі: калі акцэнт робіцца на пакаранні, то эсхаталогія ўспрымаецца негатыўна, а калі на ўратаванні – то пазітыўна. Напрыклад, у Кнізе прарока Ісаі пазітыўна ацэньваецца эсхаталагічны вобраз новага свету, а ў Кнізе прарока Амоса бачанне канца часоў адзначана выключна горам. Апрача таго, іудзейскія эсхаталагічныя ідэі вылучаюцца вялікай арыгінальнасцю для свайго часу: у кнігах Ісаі і Езэкііля з’яўляецца канцэпцыя ўваскрашэння мёртвых у канцы дзён; у кнігах Міхея, Захарыі і Данііла распавядаецца пра будучага месію. Па-за рамкамі аўраамічнай парадыгмы згаданыя ідэі малазнаёмыя і амаль не распаўсюджаныя.

Аналіз генезісу іудзейскай эсхаталогіі ўскладнёны тым, што многія крыніцы датуюцца адно прыблізна. Апрача таго, старажытныя тэксты першапачаткова не былі кананічнымі, а таму яны маглі дапаўняцца і змяняцца ў пазнейшыя часы. Мы пастараемся як найлепей улічваць гэтыя акалічнасці і паказаць карціну развіцця іудзейскай эсхаталогіі ў гістарычна-эвалюцыйнай плоскасці.

Рэпрэзентацыя іудзейскага эсхаталагічнага міфа складаецца з шэрагу расповедаў рознага часу. Самая старажытная іх частка змешчана ў Кнізе Быцця, што датуецца прыкладна XV стагоддзем да н. э. Эсхаталагічныя сюжэты гэтай кнігі зводзяцца да наступных:

1. Грэхападзенне.

Яно адносіцца да мадальнасці мінулага ды звязанае з забаронай Бога есці плод з дрэва пазнання дабра і зла, што цягне за сабою смерць (Быццё 2:17). Гэтая сітуацыя мае некалькі важных наступстваў для разумення наступнай спецыфікі іудзейскай эсхаталогіі:

1) парушэнне першаснай забароны зрабіла ўсіх людзей смяротнымі і вінаватымі, што мае дачыненне да індывідуальнай размернасці эсхаталагічнага міфа;

2) катастрафічныя наступствы выклікаюцца непасрэдна ўчынкамі чалавека;

3) разуменне Бога як крыніцы катастрафічнай пагрозы абумоўлівае неабходнасць «клічу» боскай прыхільнасці для здабыцця дабрабыту.

2. Патоп.

Адлюстроўвае ўжо адбытую эсхаталагічную катастрофу, інтэрпрэтаваную як боскае пакаранне за людскую распусту (Быццё 6:5-7).

3. Садом і Гамора.

Гісторыя знішчэння гэтых гарадоў знамянальная праз тое, што:

1) эсхаталагічны сцэнарый можа праяўляцца лакальна (Быццё 19:24-25);

2) наяўнасць пэўнай колькасці праведнікаў у гарадах, ахопленых грахом, можа служыць фактарам, дзеля якога тыя гарады могуць пазбегнуць вынішчэння (Быццё 18:23-33).

Іншай важнай крыніцай для рэпрэзентацыі эсхаталагічнага міфа з’яўляецца Кніга Ёва. Час яе напісання невядомы, але найбольш рэалістычныя датаванні (Bratcher, D. The Book of Job) адносяць яе да VIII-VI стст. да н. э.

Да «Кнігі Ёва» праведны лад жыцця ўспрымаўся як зарука дабрабыту: за набожнасць Бог надзяляе чалавека дажджамі, ураджаем, харчамі, бяспечным жыццём, абараняе ад звяроў і ворагаў (Лявіт 26:3-7), за парушэнне забарон – насылае жудасць, чэзласць і гарачку, няўрод і нашэсце звяроў, што знішчаюць дзяцей і быдла, а таксама голад, канібалізм, паражэнне ад ворагаў, рабства, спусташэнне гарадоў і свяцілішчаў, рассеянне між народамі, узмацненне кары за грахі, пагібель (Лявіт 26:14-38).

Гісторыя Ёва кладзе пачатак зусім іншым уяўленням, у адпаведнасці з якімі Бог здольны нават на выключных праведнікаў насылаць самыя вусцішныя бедствы і няшчасці, каб выпрабаваць і спраўдзіць іх сілу веры, шчырасць і адданасць. Калі чалавек вытрымлівае гэтыя выпрабаванні, Бог узнагароджвае яго яшчэ болей (Ёў, 1:1-22; 42:11-16). Гісторыя Ёва, які пазбаўляецца ўсяго найдаражэйшага, але захоўвае веру, дае ключ да разумення пазітыўнай ацэнкі катастрафічных сцэнарыяў, бо яны пачынаюць уяўляцца як выпрабаванні, праз якія Бог узнагароджвае чалавека яшчэ болей.

Нарэшце, найважнейшым зводам крыніц, што рэпрэзентуюць іудзейскі эсхаталагічны міф, з’яўляюцца старазапаветныя прароцтвы. Усе яны змястоўна адрозныя, таму вымагаюць ідэаграфічнага падыходу.

1. Кніга Ісаі (VIII ст. да н. э.) прарочыць катастрафічнае набліжэнне «Дня Госпада», які мае «зрабіць зямлю пустыняю і вынішчыць з яе грэшнікаў яе» (Ісая 13:5-11), што цягне за сабою пагібель заганнай Іудзеі, а таксама народаў свету. Уратавання шляхам правасуддзя прывядзе да аднаўлення народа Ізраіля ў ідэальным царстве, у якім няма войнаў і агрэсіі. На іудзеяў будзе пралівацца дабраславенне Бога, іх грахі будуць выкупленыя, а выпадкі беззаконнасці згладжаныя (Ісая 43:21; 44:3, 22; 60:21). Разам з тым у прароцтве выразна размяжоўваюцца іудзеі і іншыя народы: цемра і змрок пакрыюць зямлю і народы (Ісая 60:1-5); над імі будзе суд, яны «перакуюць мячы свае на плугі», ідалы зусім знікнуць і інш. (Ісая 1:13; 16, 17, 27-28; 2:2-4, 12, 18). Iудзеі будуць звацца «святарамі Госпада», карыстацца «здабыткамі народаў і славіцца славаю іхняю» (Icая 61:6). У той жа час вобраз свету пасля катастрофы Ісая малюе як стварэнне Богам «новага неба» і «новай зямлі», у якой людзі будуць дасягаць паўнаты дзён сваіх, а «воўк і ягня будуць пасвіцца разам, і леў, як вол, будзе есці салому» (Ісая 65:13-25). Апрача таго, у прароцтве паведамляецца, што ажывуць праведныя мерцвякі (Ісая 26:19), аднак гэтая тэма не развіваецца. Фактычна, прароцтва Ісаі дэманструе ўжо развітую версію іудзейскага эсхаталагічнага міфа, што змяшчае элементы катастрафізму і месіянізму.
2. Эсхаталагічная карціна, прадстаўленая ў Кнізе Ёіля (ІХ-V стст. да н. э.), верагодна, апісвае беспрэцэдэнтную страту ўраджаю і голад: «пазасталае ад вусеня ела саранча, пазасталае ад саранчы елі чэрві, а пазасталае ад чарвей даелі жукі», спынілася хлебнае прынашэнне і паліванне ў доме Гасподнім; плачуць святары, служкі Гасподнія, спустошана поле, наракае зямля; бо знішчаны хлеб, высах вінаградны сок, звяла масліна (Ёіль 1:4-10). У такой сітуацыі прарок заклікае назначыць пост і звярнуцца да Госпада, таму што дзень Яго блізкі (Ёіль 1:14-15). Каб вытрымаць гэты дзень, неабходна звярнуцца да Бога ўсім сэрцам у посце, плачы і галашэнні, бо ўратуецца кожны, хто пакліча імя Гасподняе (Ёіль 2:1-32). Тады Бог злітуецца і больш не аддасць іудзеяў на знявагу народам.

Згодна з прароцтвам Ёіля, дабрабыт вернецца, таму варта не баяцца канца дзён, а радавацца велічы Бога. Дзень Бога ўспрымаецца як вялікі і страшны, гэта дзень цемры і змроку, «перад ім зямля як сад Эдэмскі, а за ім будзе спустошаны стэп, і нікому не будзе ратунку ад яго». У дзень Бога будзе суд, ворагі Ізраіля будуць пакараныя, а Іуда будзе жыць вечна; горы будуць капаць віном і пагоркі пацякуць малаком (Ёіль, 3:1-21).

Прароцтва Ёіля абвяшчае: 1) неабходнасць рэлігійнай практыкі для паратунку (пост, плач, галашэнне, заклік да Бога); 2) знішчэнне ворагаў, уратаванне і шчаснае існаванне іудзеяў пасля катастрофы.

3. Паводле эсхаталогіі кнігі Амоса (VIII ст. да н. э.), жыць застанецца толькі дзясятая частка людзей, а для захавання жыцця трэба «знайсці» Бога (Амос 5:1-6). Сам апошні дзень уяўляецца выключна негатыўна: «Гора тым, якія жадаюць дня Гасподняга! Навошта вам гэты дзень Гасподні? ён – цемра, а не святло» (Амос 5:18). У апошні дзень будзе многа трупаў, адбудзецца заход сонца апоўдні, святкаванні ператворацца ў бедаванні, з’явіцца смага чуцця слоў Гасподніх. Тым не менш, пасля ўсяго гэтага іудзеі будуць вернутыя з палону, забудуюць апусцелыя гарады, насадзяць вінаграднікі і будуць піць віно, развядуць сады і г. д. (Амос 9:14). Як Кніга прарока Ёіля, так і Кніга прарока Амоса сведчаць пра асаблівую цікавасць да пытання пра тое, як уратавацца (паклікаць і знайсці Бога). Эсхаталагічны міф стаецца больш рэалістычным, аднак гэта не адмяняе ў прарокаў пераканання ў спрыяльным зыходзе катастрофы для іудзеяў.
4. Эсхаталагічная карціна, выкладзеная ў Кнізе прарока Міхея (VIII ст. да н. э.), паведамляе, што да гары дома Гасподняга пацякуць народы, і Ён будзе іх судзіць, навучыць шляхам Сваім, спыняцца войны (Міхей 4:1-4). З Віфлеема пойдзе будучы валадар Ізраіля (Міхей 5:2), будуць знішчаны непрыяцелі іудзеяў, гарады, варажбіты, ідалы, куміры і непаслухмяныя народы (Міхей 5:9-15). У якасці пакаранняў за грахі чалавек будзе сеяць, але не будзе жаць, будзе есці, але не будзе сыты (Міхей 6:14-15), разладзяцца сямейныя адносіны – сын будзе ганьбіць бацьку, а дачка паўставаць супраць маці (Міхей 7:6). Пасля гэтых мітрэнгаў Бог зноў змілажаліцца і загладзіць беззаконні (Міхей 7:19). Калі ў Кнізе прарока Ісаі гаворка ідзе аб асаблівым статусе іудзеяў у вачах іншых народаў, то Кніга прарока Міхея ілюструе іншы тып рэакцыі, звязаны з разуменнем астатніх дзён як падзеі, якая даруе іудзеям паратунак і ачышчэнне, а іх ворагам нясе пагібель. Умовы рэгулярных войнаў дазваляюць звязаць такое змяшчэнне акцэнтаў з непрызнаннем іншымі народамі асаблівага статусу іудзеяў і іх Бога.
5. Кніга прарока Сафона (VII cт. да н. э.) абвяшчае блізіню дня Бога, у які Ён усё знішчыць з аблічча зямлі. У той дзень будуць лямант і галашэнне, знікне ўвесь гандлёвы люд (Сафон 1:2, 7, 10-11). Сафон апісвае дзень гневу Госпада як «дзень скрухі і ўціску, дзень спусташэння і плягі, дзень цемры і змроку, дзень воблака і мглы, дзень трубы і ваяўнічага крыку супроць умацаваных гарадоў і высокіх вежаў» (Сафон 1:15-16). Cхавацца ў гэты дзень могуць толькі пакорлівыя, тыя, хто выконвае законы Бога і шукае Яго (Сафон 2:3). Кніга абвяшчае, што будуць вынішчаныя ўсе багі зямлі, і ўсе народы будуць пакланяцца аднаму Богу (Сафон 2:11). Пасля вынішчэння Бог дасць народам вусны чыстыя, каб усе заклікалі імя Госпада і служылі Яму; застанецца народ пакорлівы і просты, які будзе спадзявацца на імя Гасподняе (Сафон 3:9, 12). Рэшта Ізраіля не будзе рабіць няпраўды і гаварыць маны, Бог адменіць прысуд сынам Ізраіля і прагоніць ворага, што будзе прычынай для весялосці, радасці, урачыстасцей (Сафон 3:13-17).
6. Эсхаталагічная карціна ў Кнізе прарока Ераміі (VII-VI стст. да н. э.) наступная: Бог накліча меч на ўсіх жыхароў зямлі, бязбожных аддасць мечу. Бедства пойдзе ад народа да народа, пабітыя не будуць аплаканыя, прыбраныя і пахаваныя (Ерамія 25:29-33). Ізраіль уратуецца, будучы ў меру пакараным; усталююцца асаблівыя стасункі Бога і іудзеяў – паміж імі будзе заключаны новы запавет, які ўкладзе закон у нутрыну і будзе запісаны на сэрцах (Ерамія 30:10-11, 22; 31:31-33). Такія ўяўленні дэманструюць усё большы пераход ад знешняй набожнасці да неабходнасці ўнутраных узаемаадносін з Богам.
7. Эсхаталагічная карціна, прадстаўленая ў Кнізе прарока Езэкііля (VII-VI стст. да н. э.), наступная: іудзеі памножылі свае правіны, і Бог чыніць над імі суд за ўсе гідоты, асноўнымі з якіх з’яўляюцца ідалапаклонства і распуста. Езэкііль паведамляе пра вусцішныя падрабязнасці гэтага пакарання: бацькі ядуць дзяцей, а дзеці – бацькоў; на людзей сыходзіць пошасць, голад, меч і лютыя звяры; землі ператвараюцца ў пустыню; іудзеі становяцца пасмешышчам і ганьбаю, прыкладам і жахам у народаў; язычніцкія ахвярнікі спусташаюцца, разбіваюцца слупы ў гонар сонца, і перад імі кідаюцца забітыя з ліку сыноў Ізраіля; на людзей ускладаюцца ўсе іх гідоты, тыя, хто ацалее, будуць стагнаць і дрыжэць, ва ўсіх на тварах будзе сорам, а на галовах – плешына; не дапаможа вучэнне і парады; на іудзеяў нападуць найзлоснейшыя з народаў, і г. д. (Езэкііль 5:7-17; 6:4-7; 7:8, 17-24). Катастрафічны сцэнарый пашыраецца таксама на ўсе суседнія народы рэгіёну. Напрыклад, да фараона Егіпта адносіцца такі фрагмент відзежу: «Я ўкладу крук у сківіцы твае і да лускі тваёй прыляплю рыб з тваіх рэк, і выцягну цябе з тваіх рэк з усёю рыбаю рэк тваіх, прыляплю да тваёй лускі; і кіну цябе ў пустыні, цябе і ўсю рыбу з тваіх рэк, ты ўпадзеш на адкрытае поле, не прыбяруць і не прымуць цябе; аддам цябе на поед звярам зямным і птушкам нябесным. І ўведаюць усе насельнікі Егіпта, што Я – Гасподзь; бо яны дому Ізраілеваму былі падпораю трысняговаю» (Езэкііль 29:4-6). Катастрофа змяняецца відзежамі, у якіх іудзеі сабраныя з іншых земляў і вернутыя, іх гідоты і гнюсоты адкінутыя, і Бог надзяляе іх адзіным сэрцам, кладзе ў іх новы дух, пасля чаго яны ходзяць паводле Яго запаведзяў (Езэкііль 11:17-20, 14:23, 36:23-28); горы Ізраілевыя распускаюць сваё голле і даюць плады, людзі і быдла памнажаюцца, землі засяляюцца, гарады адбудоўваюцца (Езэкііль 36:8-11). Гэтая карціна дабрабыту дапаўняецца сюжэтам уваскрашэння полчышча мёртвых, косці якіх ажываюць, абкладваюцца жыламі, плоццю, і ў іх уваходзіць дух (Езэкііль 37:1-14). У выніку сыны Ізраіля гуртуюцца ў адзін народ, над імі ўсталёўваецца вечная ўлада цара Давіда, з імі заключаецца вечны запавет (Езэкііль 37:21-28). На гэтым, аднак, эсхаталагічны расповед Езэкііля не спыняецца – выпраўлены Богам народ прымае на сябе нашэсце дэманізаваных полчышчаў Гога і Магога з зямлі Магог. На гэтыя полчышчы абрынаецца абурэнне Бога, ад якога трымцяць рыбы і птушкі. Абвальваюцца горы, адбываецца праліццё крыві, ідзе ўсепатопны дождж і каменны град, насылаецца агонь і серка. Бог так дае знаць, што ён Гасподзь, Святы ў Ізраілі. Жыхары гарадоў Ізраілевых адолеюць тыя полчышчы, і тады Бог, які раней хаваў сваё аблічча, адкрые яго свайму народу і праліе свой дух на дом Ізраілеў (Езэкііль 38:1-23; 39:1-29). Эсхаталагічная канцэпцыя Езэкііля не толькі развівае тэму ўваскрашэння мёртвых, але і прыўносіць у іудзейскую эсхаталогію адну істотную дэталь; калі ўсе папярэднія версіі эсхаталагічнага міфа зводзіліся да пакарання за грахі, ачышчэння і ўратавання іудзеяў, то Езэкііль дапаўняе агульную карціну сюжэтам фінальнай бітвы ўжо ачышчаных, уратаваных, праведных іудзеяў з сіламі зла ў сусветным маштабе.
8. Кніга прарока Захарыі (VI cт. да н. э.) малюе наступную карціну: у дзень гнева многія народы прыбягуць да Госпада, Які зноў выбера Іерусалім (Захарыя 2:11-12); Бог згладзіць грэх зямлі за адзін дзень (Захарыя 3:9); будуць знішчаны злодзеі і тыя, хто прысягае ілжыва (Захарыя 5:3-4), а таксама тыя, хто не хацеў чуць Бога (Захарыя 7:11-12); іудзеі дадуць рады з навакольнымі народамі (Захарыя 12:6), будуць знішчаны імёны ідалаў, ілжэпрарокаў і нячыстага духа (Захарыя 13:2). Дзве часткі насельніцтва зямлі загінуць, а трэцяя застанецца на ёй і будзе ачышчана (Захарыя 13:8-9). У той дзень не стане святла, свяцілы аддаляцца, а Бог будзе панаваць над усёй зямлёй (Захарыя 14:6-9). Дом Іуды і дом Ізраіля, якія былі пракляццем у народаў, будуць уратаваныя і стануць дабраславеннем (Захарыя 8:13). Іерусалім стане горадам ісціны, гара Госпада Саваофа – гарою святыні (Захарыя 8:3). Сыны Ізраіля вернуцца (Захарыя 10:10), людзі будуць запрашаць адно аднаго пад вінаград і пад смакоўніцу (Захарыя 3:10). Прыйдзе цар праведны і ратавальны, лагодны, седзячы на асліцы і маладым асле (Захарыя 9:9). Ён абвесціць мір народам, і валадарства яго будзе ад мора да мора і ад ракі да краёў зямлі (Захарыя 9:10).

Нягледзячы на тое, што яшчэ Міхей прарочыў пра будучага валадара Ізраіля з Віфлеема, з’яўленне прароцтва Захарыі пра цара на асліцы дазваляе казаць аб станаўленні міфа пра прышэсце месіі. Разам з тым такая канцэпцыя латэнтна існавала доўгі час, бо лічылася, што ў крызісныя для народа перыяды, асацыяваныя з канцом дзён, Бог дасылае збавіцеляў (Майсей, Ісус Навін, Давід і інш.).

9. Кніга прарока Малахіі (V cт. да н. э.) таксама не абмінае эсхаталагічную праблематыку. Малахія дакарае народ (на самай справе святароў – belisrael) тым, што ён крывадушнічае ў справах закону і тым, што кепска ўзносіць славу Госпаду, а гэта цягне за сабой праклёны, пагарду, прыніжанасць і знішчэнне (Малахія 2:2, 9-12). У гэтай кнізе паведамляецца, што Бог пасылае свайго анёла, каб той падрыхтаваў Яму шлях; анёл мусіць прыйсці раптоўна, каб ачысціць людзей і зрабіць іх шчаснымі, выкрыўшы чарадзеяў і пералюбцаў, тых, якія прысягаюць ілжыва і г. д. (Малахія 3:1-12). Дзень гневу бачыцца палкім, як печ; усе пагардлівыя і бязбожначынцы будуць у гэты дзень папалены, як салома. А для любабаязных перад імем Госпада ўзыдзе сонца праўды, і будзе ацаленне ў промнях яго, і людзі выйдуць і забушуюць, як цяляты ўкормленыя, і будуць таптаць бязбожных, бо яны будуць пылам пад ступакамі. Перад наступленнем дня Гасподняга з’явіцца прарок Ілля, які паверне сэрцы бацькоў да дзяцей і сэрцы дзяцей да бацькоў іхніх (Малахія 4:1-6). У гэтым прароцтве акцэнт з месіі-цара змяшчаецца на анёла, што яшчэ болей замацоўвае разуменне эсхаталогіі як кульмінацыі боскага наканавання.
10. Праблематыка астатніх дзён закранаецца ў відзежах Кнігі прарока Данііла (ІІ ст. да н. э.). У ёй гісторыя змешваецца з прароцтвамі – адкрыцці пра лёс Іудзеі і язычніцкіх царстваў, што змагаюцца за ўладу і персаніфікуюцца ў відзежы як жывёлы, паслядоўна перацякаюць у падзеі астатніх дзён і зацвярджэнне боскага царства. Яму папярэднічае чацвёртае царства, адрознае ад усіх іншых, якое будзе «пажыраць усю зямлю, таптаць і трушчыць яе» (Данііл 7:23). Потым Бог «паставіць царства, якое вавек не зруйнуецца, і царства гэтае не будзе перададзена другому народу; яно струшчыць і разбурыць усе царствы, а самое будзе стаяць вечна» (Данііл 2:44). У адрозненне ад таго, што ёсць у іншых прарокаў, відзежы Данііла паведамляюць пра месію: «з аблокамі нябеснымі ішоў як бы сын чалавечы, дайшоў да Спрадвечнага днямі і падведзены быў да Яго»; «Яму дадзена ўлада, слава і царства, каб усе народы, плямёны і роды служылі яму; валадарства ягонае – валадарства вечнае, яно не мінецца, і царства ягонае не разбурыцца» (Данііл 7:13-14). Апрача таго, у Кнізе прарока Данііла апісваецца ўваскрашэнне мёртвых, якое мае адбыцца ў канцы дзён: «Многія, якія спяць у пыле зямлі, прачнуцца, адны на жыццё вечнае, другія на вечнае паганьбенне і пасарамленне» (Данііл 12:2).

На падставе выкладзенага можна зрабіць выснову, што станаўленне рэпрэзентацыі іудзейскага эсхаталагічнага міфа паходзіць з веры ў боскае пакаранне за грахі, вынікам якой з’яўляецца ўяўленне пра неабходнасць асаблівых заслуг перад Богам. Апошнія забяспечваюць дабрабыт, заступніцтва і ўратаванне. Гэтая сітуацыя разгортваецца ў двух напрамках:

1) Паколькі пэўныя ўчынкі і тыпы людскіх паводзін трапляюць у катэгорыю нялюбых Богам, катастрафічныя падзеі адбываюцца і ў мінулым, і ў будучым. Найбольш фундаментальным і глабальным з іх з’явіцца канец часоў – асаблівы дзень пакарання грэшнікаў.

2) Паколькі магчыма заслужыць не толькі пакаранне, але і літасць Бога, іудзеі на працягу гісторыі спрабуюць гэта рабіць пасродкам рытуалаў, ахвярапрынашэнняў, рэлігійнай набожнасці і інш. З гэтай практыкі ўтвараецца вера ў асаблівыя стасункі Бога з іудзеямі, развіваюцца ўяўленні пра іх святарскі статус.

Спалучэннем гэтых двух напрамкаў ёсць вера ў асаблівы лёс іудзеяў у канцы часоў, абумоўлены іх узаемаадносінамі з Богам. Калі ў мінулым эсхаталогія адбылася як пакаранне, то ў будучым яна ўжо ўспрымаецца як рэалізацыя месіянскага наканавання, г. зн. асаблівай ролі супольнасці. Менавіта ў гэтым сэнс выканання рэлігійных правілаў – яны забяспечваюць станоўчую эсхаталагічную карціну будучыні, дзеля якой можна ісці на сур’ёзныя ахвяры.

Збіральны вобраз канца часоў у іудзейскім эсхаталагічным міфе адлюстроўвае наступную карціну. Бог судзіць, карае і вынішчае грэшнікаў. Калі ўсе іншыя народы практычна цалкам знішчаюцца, то іудзеі захоўваюць перавагу, бо канец часоў чыніць іх Бог. Больш за тое, Бог іудзеяў паказвае астатнім народам, што Ён з’яўляецца ісцінным і адзіным Богам, а іншыя культы – падманлівыя. Паколькі Бог прыяе іудзеям асаблівым чынам, сярод іх ратуюцца не толькі праведнікі, але нават некаторая частка грэшнікаў. Яны ачышчаюцца ад грахоў, выкупляюць іх шляхам прымання ад Бога памяркоўнага пакарання, Бог згладжвае іх правіны. Напярэдадні канца часоў паратунак можна таксама здабыць пасродкам поста, плачу, галашэння, заклікаў да Бога або знаходжання Яго ў сэрцы. Каб правесці людзей праз канец часоў да ідэальнага свету, прыйдзе анёл запавету або месія-цар, які падпарадкуе зямлю сваёй уладзе і ўсталюе вечнае царства. Апрача таго, у канцы часоў уваскрэснуць мёртвыя, якія абудзяцца для вечнага жыцця або вечнага пакарання. Ачысціўшыся ад грахоў, атрымаўшы новае сэрца і дух, іудзейскі народ на баку дабра дасць вырашальны бой сусветным сілам зла, якія будуць пераможаны. Войны скончацца, жывёлы страцяць сваю агрэсіўнасць, людзі пачнуць жыць поўным жыццём. Выгнаныя ў іншыя землі іудзеі вернуцца, будзе адноўлены ў сваёй славе Іерусалім. Да гары Бога пацягнуцца іншыя народы і стануць Яму пакланяцца.

Гэтая рэпрэзентацыя ілюструе тое, што іудзейскі эсхаталагічны міф трансфармаваў гістарычны вопыт катастроф, а таксама пачуццё граху і віны, у фундаментальную амбіцыю ўніверсальнага парадку, якая цягам тысячагоддзяў задае экзістэнцыйна-рэлігійную і палітыка-сацыяльную скіраванасць старажытнага народа.

Зразумела, сістэма эсхаталагічных уяўленняў іудзейскай традыцыі цалкам не вычэрпваецца разгледжанымі крыніцамі, паколькі ёсць яшчэ апакрыфічная літаратура Кумрана, кадыфікаванае рабіністычнае заканадаўства (Галаха), біблейскія каментарыі (Агада). Асобна варта згадаць тэксты рабіністычных традыцый, такія як «Мішна» рабі Іегуды (ІІ-ІІІ ст.) і «Гемара» (IV ст.), якія ўтварылі Талмуд, а таксама кабалістычную кнігу «Зогар» (XIII ст.). Разам з тым, пазнейшыя эсхаталагічныя ўяўленні будаваліся на аснове разгледжаных намі тэкстаў, таму прынцыпова яны агульнай карціны не мяняюць.

Пераклаў Вольф Рубінчык паводле: Руцкий, Евгений. Эсхатологический миф и его репрезентации в авраамических традициях. – Вильнюс, 2013. Скарыстаны пераклад Бібліі на беларускую, выкананы Васілём Сёмухам.

* * *

Ад перакладчыка. Бачанне іудзейскай традыцыі выпускніком ЕГУ, беларускім культуролагам і філосафам Я. Руцкім (які, насупор універсітэцкай старонцы, ужо даўно не выкладае ў БДУ, разважаючы: «добрая была праца, але несумяшчальны з жыццём заробак»), у чымсьці слушнае, а ў нечым спрэчнае. Асабліва спрэчным – і, бадай, паспешлівым – выглядае апошні абзац, дзе пра Талмуд і Зогар…

Зрэшты, я для таго і пераклаў ладны кавалак з кнігі пана Руцкага, каб можна было падыскутаваць – а яшчэ для таго, каб тутэйшая біблеістыка ды іудаіка часцей прэзентаваліся па-беларуску. Сумна, да прыкладу, ад таго, што вялікая «яўрэйская» навуковая канферэнцыя ў Мінску, якая мае адбыцца ў чэрвені 2020 г., можа прайсці без беларускай мовы (у якасці працоўных моў заяўлены толькі англійская і руская; во тут ужо афіцыйна).

З другога боку, цешыць, што летась «Аўтабіяграфія» Саламона Маймана выйшла ў Мінску менавіта ў перакладзе на мову Купалы і Караткевіча… Сёлета споўнілася 25 год, як у сталіцы Беларусі адбылася міжнародная навуковая канферэнцыя «Яўрэйская культура і яе ўзаемадзеянне з беларускай і іншымі культурамі» (май 1994 г.). У 1995 г. матэрыялы былі надрукаваны па-беларуску; здаецца, ніхто не скардзіўся.

В. Р.

Апублiкавана 01.12.2019  20:25