Прывітанне, Хосідал, Сем-сорак – бывай, альбо Куды прыводзіць м̶я̶ч̶т̶а папулярызацыя

Другая частка

Першая частка гэтага лонгрыда пачалася з нядаўняга прыкладу «традыцыйных местачковых танцаў беларускіх яўрэяў», якія з паўсотні гамельчукоў, як пазначана ў артыкуле, «апантана танчылі некалькі гадзін».

Я ужо чаплялася да «яўрэйскасці» тых танцаў і, кажучы шчыра, уся першая цытата – лухта. А во колькасць людзей, зацікаўленых тэмай, выклікае павагу. Яны не баяцца гэта танчыць.

Добра помню, як гады два таму пад канец вечарынкі ў Верхнім горадзе ў Мінску тыя ж самыя музыкі, калі амаль усе танцоры ўжо разыйшліся, сціпленька зайгралі яўрэйскі танец Хору (на той момант – адзіны, які пасля барысаўскай вечарынкі «На жыдоўскай ноце» ўдалося «прасунуць» у суполку традыцыйных танцаў). Я і мая партнёрка пачалі танчыць, да нас далучыліся яшчэ некалькі танцораў у ланцужок. І тут пані мінская музыкантка, каторая сама і вучыла тую самую Хору, раптам зараўла: «Барысаўскія жыды, валіце ў свой Барысаў са сваімі жыдоўскімі танцамі і там іх танчыце! Хлопцы, грайце свае танцы! Навошта вы гэтыя граеце!». Далей там было пра тое, што не ўсіх жыдоў у печках спалілі. І ніхто не змог нічога сказаць. Датанчылі, я падзякавала пані за феерычную дэманстрацыю розуму і таленту і мы «звалілі» ў «свой Барысаў».

Танчым Булгар у Верхнім горадзе падчас нейкага беларускага танца, ніхто не крычыць на нас, 2019. Фотка Н. Бацілавай

Не стала б прыпамінаць гэты выпадак, бо даўно ўсё абмеркавалі з той пані, і ўсе ўсіх прабачылі. Каб не датычылася тая сітуацыя непасрэдна тэмы.

Я ўжо ўзгадвала пра пантаміму, што назіраецца, калі нехта спрабуе танчыць «па-яўрэйску». Мяркую, вы ведаеце гэтыя рухі, і рукі ўжо самі сагнуліся ў лакцях, пальчыкі пацягнуліся да камізэлькі, а калені трошачкі спружынілі. Яшчэ можна пайсці ўсім разам ў цэнтр кола і задраць рукі ўгару далонькамі наверх, потым пайсці назад і апусціць. Ведаем, танчылі. І нават калі ў той момант гарманіст будзе рваць мяхі, граючы не заюзаны фрэйлэхс Сем-сорак, а цікавы, запальны фрэйлэхс (у Беларусі ён зваўся рэдл). Нават калі гэта будзе не гарманіст, а скрыпач, і па пашпарце вы з ім «правільныя» яўрэі, усё роўна гэта ў вас не будзе яўрэйскі танец. (Yiddish Dance – напэўна, самая дакладная назва, падхопленая ў Ваймары.)

Сouple Bulgar, прывезены намі з Ваймара, танчаць две шыкоўныя пані з нашага Клуба. 2019, вечарынка пад Барысавам, фотка В. Цвірко.

Яўрэйскі танец звязаны з моўным жэстам. І гэта моцна адрознівае яго ад славянскага. Першае, што я пачула ў Ваймары на варкшопах па Хосідлу, – ты мусіш танчыць сваё адчуванне свету і выказвацца целам.

Пазнаць яўрэя можна па выразнай жэстыкуляцыі. А танец – гэта працяг размовы. І за дваццаць хвілін на «кірмашовым» майстар-класе ў натоўпе, які прапануе нам мадам папулярызацыя, немагчыма падгледзець і паўтарыць унікальны жэст, які з’яўляецца найважнейшым элементам танца. Ім трэба вучыцца размаўляць з дзяцінства, як і любой другой мовай, альбо шукаць асяродак і там даследваць сябе і свой жэст. Словы, быццам, даступныя ўсім аднолькава. Але акцэнт. Вакабуляр. Свае ўласныя думкі. Свой тэмперамент. Асабісты досвед сутыкнення з Сусветам. Я зараз дакладна пра містычны Хосідал, у якім, на маё адчуванне, раскрываецца сутнасць яўрэйскай танцавальнай традыцыі. Хосідал – гэта танец дарослых людзей. І не кожны музыкант зараз яго сыграе, і не кожны танцор яго замовіць музыканту. Бо тут справядлівае пытанне – аб чым будзем танчыць?

Дадам, што хосідал меў розныя функцыі і формы, з’яўляўся вясельным танцам, «танцам годнасці», яго танчылі ў гонар нявесты і як танец сватоў. Ёсць звесткі пра хосідал як танец рэбэ на заканчэнне Суботы. Больш падрабязна можна прачытаць у кнізе майго шаноўнага Танцмайстра, этнамузыколага і даследчыка клезмерскай традыцыі Вальтэра Зева Фельдмана (Walter Zev Feldman, «Klezmer: Music, History, and Memory»).

Аляксей Розаў (г. Масква), які выдатна грае і са сцэны, і для танцораў, вечарынка пад Барысавам, 2019, фоткі В. Цвірко

Канешне, Yiddish Dance – гэта і ланцужкі тыпу Хоры, Жока, Булгара, і вясёлыя кругавыя танцы, дзе не патрэбна такое глыбокае выказванне і настолькі выкшталцоны body language. Аднак не схаваеш жа манеру рухаў, міміку. І вось гэта і выдае цябе і тваю яўрэйскую натуру.

А зараз уявіце сабе, як было танчыць цягам дваццатага стагоддзя «па-яўрэйску», калі праз гэта можна было развітацца з жыццём. Зеў Фельдман узгадваў выпадкі, калі праз шмат год пасля вайны маладзейшыя атрымлівалі ад сталых людзей па руках, таму што жэстыкулявалі «як яўрэі». Дык у які андэграўнд трэба было схаваць сваю ідэнтычнасць, каб застацца жыць? І ці магчыма зараз выцягнуць гэта на свет Б-жы?

І адна справа – Халакост. Другая – наша савецкая рэальнасць. Адчула гэта, калі пачала тлумачыць іншым людзям пра яўрэйскі танец – і пабачыла, як цяжка бывае «адпусціць сваё цела». У якіх мы з ім стасунках?

Я нарадзілася, як і большасць тут, у савецкім грамадстве. У правінцыйным гарацкім асяродку, дзе з целам усё было складана. Маё – прымушалі апранаць у школьную форму і хадзіць маршавай калонай на савецкіх святах. Глядзець, як такія ж целы выконваюць нешта ў аднолькавых строях на сцэне і называюць гэта танцам. Танец – недзе паміж аэробікай розных формаў і ваенным парадам. Адзінае, дзе можна было падгледзець свабодны жэст – калі на сямейных святах танчылі дарослыя ў подпітку. Іхныя рухі былі вольныя і найбольш сапраўдныя. Але гэты маргінальны танец ніколі не даследваўся, і ўсё падобнае асацыятыўна ігнаруецца. (Я не параўноўваю Хосідал і «п’яныя» танцы, аднак для мяне абедзьве праявы азначаюць выхад за межы звыклага існавання.) І гэта яшчэ не кранаю гендарныя ўмоўнасці культурнага бэкграўнду, дзе мужчына, увогуле, часта забараняе сабе танец як «немужчынскую» праяву. (Тут трэба заўважыць, што, паводле Зева Фельдмана, мужчынскі яўрэйскі танец ніколі не меў рысаў выразнай маскуліннасці адрозна ад славянскіх – «Барыня», «Казачок», «танец Шаміля»…)

Мы ў сваім целе, як у турме. Тым ключыкам, што адмыкнуў мне з яе дзверы, быў яўрэйскі танец. Зараз я ўпэўненая, што ўсё жыццё інтуітыўна шукала ў танцы менавіта гэтага пластычнага існавання для свайго цела — адчування ні чым не стрыманай свабоды і годнасці. І сёння, нарэшце, магу сабе гэта дазволіць. Не важна, ці павяду ланцужок на Фрэйлэхс, Жок альбо Булгар, кадрыль гэта будзе ці адважуся замовіць Хосідал (калі, нарэшце, беларускія музыкі будуць здольныя яго граць).

Калі Аляксей Розаў зайграў Скочнэ на вечарынцы пад Барысавам і запрасіў танчыць, толькі тры пані адважыліся выйсці – можа, менавіта такіх і называюць «смелыя жыдоўкі», 2019

Атрыманыя цягам стасаванняў з найкруцейшымі ваймарскімі танцмайстрамі і музыкамі скілы не маюць дачынення да «прафесійнасці» маёй харэаграфіі. З аднаго боку, харошы яўрэйскі танцор гэта не той, хто выкідвае эфектныя каленцы, сядае на папярэчны шпагат ці круціць сорак восем фуэтэ (хаця можна і так, не супярэчыць жа). З другога – задача «падружыцца са сваім целам» патрабуе доўгай і маруднай «дамашняй работы». Часта – з рэфлексіяй і сумнымі думкамі. І пошукамі свайго асабістага шляху. Таму «хутка-смачна» прадаць падобны трып у іншае вымярэнне душы і цела не атрымаецца.

Але ж і павольна часам не атрымліваецца.

«Дайце мне крокі, фігуры, я вывучу! Змагу імправізаваць і складваць свае фігуры пад ваш хосідал!» – кажа танцорка на штотыднёвых танцавальных занятках. На жаль, танцмайстра не раздасць гатовыя пазлы, з якіх ты складзеш карцінку, іх тут няма. Тут ёсць толькі тваё жаданне нешта паведаміць разам з музыкай. «А я не хачу нічога паведамляць, я хачу рухацца і выглядаць пры гэтым прыгожай. Я не ведаю, што я мушу рабіць адна!» Таму што мы са сваёй славянскай ідэнтычнасцю трактуем бытавы танец як апрыёры парны. І ў гэтым шмат сэксуальнага. Акрамя таго, што мы баімся выказвацца праз рух і быць адкрытымі, нас яшчэ палохае магчымасць выглядаць непрывабна для тых, хто мусіць ацэньваць нашае цела… Не магу сказаць, што ў яўрэйскім танцы (нават у такім містычным і філасофскім, як Хосідал) саўсім няма флірту. Але найперш у ім – годнасць.

Ваймарскі баль 2019 г., яўрэйскае вяселле – не ўпэўненая, ці гэта міцве-танц (рытуальны танец у гонар нявесты), але – танцуюць усе! І гэта той самы Хосідал, які вяртаецца, нарэшце, у яўрэйскую супольнасць.

Далей пра клезмераў. Без іх танцаў быць не можа. І яны таксама зараз робяцца моднай тэмай. Прапаную пагугліць, хаця б для таго, каб адрозніваць, што тут клезмерская музыка і хто тут клезмер. Тут, у Беларусі – пакуль што ніхто. Ізноў тое ж пытанне: называючы фэст (каторы адбыўся ў Мінску восенню) клезмерскім, вы хочаце сказаць, што там будуць клезмеры? Ці гэта ўсё ж канцэрт, дзе музыканты прафесійна і эфектна выканаюць музыку, якую некалі гралі клезмеры?

Першасная функцыя яўрэйскага музыканта была – суправаджаць святы, рытуальныя моманты, якія часта і былі танцавальнымі. Так, час ішоў, святы і звычаі змяніліся, змянілася і роля музыкаў. Танцы зніклі, іх месца занялі святочныя канцэрты, дзе прастора падзяляецца на сцэну і глядацкую залю. Наведвальнік свята ўжо не ўдзельнічае ў агульным акце цалкам, а музыкі зрабіліся сцэнічнымі артыстамі і «выступаюць» перад публікай. Яны мусяць развіваць не свае здольнасці да дыялога з танцорамі, а перформерскія якасці і тэхнічнасць, каб гледачу было цікава сядзець і слухаць.

Адзін мясцовы клезмер нядаўна запрашаў на вечарынку. Не, кажу, я не буду пад вашае гранне нічога танчыць… «Ай, што за капрызы. Мы ўсё вывучым, што скажаш!» Не атрымаецца, кажу. Вы ж гадамі гралі па нотах, для гледачоў, са сцэны. А каб разумець танцораў, добра было б самому гэта патанчыць, паглыбіцца ў сэнс гэтых танцаў. Бо як інакш зразумець, як гэта граць? Не, кажа наш шаноўны клезмер (каторы ніколі не танчыў і наўрад ці тусіў на вяселлях побач з клезмерамі з маленства), я не згодны.

Ну, што будзеш рабіць! Што, што… Танчыць з тымі, хто ўмее граць для танцораў. І стасавацца з музыкамі, гатовымі злезці са сцэны і далучыцца.

Фрэйлэхс. Аляксей Розаў грае для танцораў на вечарынке пад Барысавам пасля сваёй канцэртнай сольнай праграмы. Разам з «Жыдовачкай», снежань 2019

Столькі складанага. І музыкаў няма, і танцоры бунтуюць. І папулярызацыя штарміць, выносячы на бераг замест бурштыноў сплашныя сем-соракі… І калі нехта запытвае: «Дык а нашто вам менавіта яўрэйскія танцы? Хіба іншых няма?». У тым і справа, што іншых ёсць. А я хачу, каб былі і гэтыя.

А зараз абяцаная казка.

Прыехаў у мястэчка хлопец таргаваць слівы. Стаў на кірмашовай плошчы і крычыць: «Мяняю слівы на смецце! Больш вашага смецця, больш сліў!» І гаспадынькі, во, кажуць, што за дурны мужык! Мяхамі папрыцягвалі яму, павымятаўшы з хат і хлявоў, нават адна ў адной пазычалі. А нейкая сціплая дзеўка прынясла невялічкі вузэльчык, бо больш па сваёй хаце не назбірала. «Прасціце, – кажа, – больш няма. Можна мне хаця б две штучкі?» А хлопец паглядзеў на яе, закахаўся, пасадзіў на цялегу і павёз з сабой у церамок. Такая сабе метафара, дый патрыярхатную жаночую гаспадарлівасць прасоўвае. Але мой сэнс тут – бясплатныя слівы гэта толькі слівы, а каб адшукаць нешта каштоўнае, бывае, прыходзіцца шмат смецця перабраць.

Спадзяюся, час агрэсіўнай папулярызацыі міне, бо любы хайп, падаецца, ад лукавага. І з намі застанецца вечны Хосідал у найчысцейшым выглядзе.

Возера Севан разам з Хосідлам стала другой маёй каштоўнасцю, знойдзенай мінулым годам. 2019, фотка Юлі Б.

Жыццесцвярджальны ПОСТСКРЫПТУМ

Для тых, каму цікава далучыцца да нашай, невялічкай пакуль што, суполкі аматараў Yiddish Dance, рэзюмірую асноўныя свае назіранні:

1. Яўрэйскія і славянскія танцы моцна адрозніваюцца па сваёй сутнасці, манеры і выкананні, нягледзячы на падабенства формаў, рытмаў і мелодый. Хаця пад некаторыя беларускія мелодыі выдатна атрымліваюцца яўрэйскія танцы і наадварот.
2. Яўрэі традыцыйна не танчылі парных танцаў тыпу полек і вальцаў, гэты тып адсутнічае ў іх танцавальнай практыцы і з’яўляецца ў яўрэйскім асяродку недзе цягам ХХ стагоддзя, у розны час – у залежнасці ад рэгіёна Ўсходняй Еўропы.
3. «Разам альбо сольна, фрэйлэхс альбо хосідал» – галоўны прынцып выканання яўрэйскага танца. Зараз мы бачым тры асноўныя тыпы: калектыўны вясёлы танец (фрэйлэхс, ці ў беларускім варыянце – рэдл), сэтавыя альбо кантрадансныя танцы (шэр, патч-танц і інш.), сольны танец (хосідал). Фрэйлэхс – для ўсіх людзей рознага ўзросту. Шэр – пераважна для маладых. А хосідал прыстойна танчыць пасля сарака-пяцідзесяці… калі ёсць пра што. Можа падацца, што яўрэі затанчылі хосідал у пары, але не. Кожны ўсё роўна танчыць свой асобны танец.
4. Не ведаю, што тут больш складана – захоўваць асінхроннасць рухаў пры татальнай арганічнасці і выразнасці танца (уласцівасць менавіта Yiddish Dance) ці напоўніць кожны свой жэст сэнсам. Падазраю, гэта бакі адной і той жа поўні і ўдасканальваюцца паралельна.
5. Карацей, калі вы танчыце па-яўрэйску, гэта адразу бачна, а жэсту, каторы робіць танец яўрэйскім, немагчыма навучыцца, пераняўшы (скапіраваўшы) рухі ад танцмайстраў. Атрымаецца хіба пантаміма. Яўрэйская мова цела прыходзіць праз асабісты досвед і вывучэнне ўласнага цела. Пажадана – у native асяродку.
6. Каб граць клезмерскія мелодыі для танцораў, трэба самому гэта танчыць. Бо як ты будзеш граць, калі не разумееш, пра што «тая песня»? Дарэчы, клезмер гэта ніколі не песня. Гэта невербальны спіч – спалучэнне рытму, мелодыі і руху. І гэта заўжды імправізацыя.
7. Падтрымаць варкшопы з Зевам Фельдманам, што запланаваныя нашым барысаўскім Клубам гістарычнага танца на восень 2020 года, можна тут.
8. Для тых, каго вабяць жвавыя колавыя танцы з тыповымі «яўрэйскімі рухамі» пад вясёлыя яўрэйскія песні, існуюць ізраільскія танцавальныя імпрэзы. Развучваецца гэтаe шчасце за паўгадзіны, нясе радасць у масы. І, у прынцыпе, як сказана ў адной хасідскай прытчы, хто разам танчыў, той адзін аднаго ніколі ўжо не заб’е.

Ната Голава, г. Барысаў

Ідэя тэксту ўзнікла дзякуючы варкшопам у Ваймары, куды мы патрапілі праз праграму МОСТ, даследчыцкім матэрыялам Зева Фельдмана © і прыватным размовам з ім.

 

Апублiкавана 24.01.2020  18:01

PS. от редактора belisrael.info

Несомненно, энтузиазм Наталии Головой заслуживает поддержки. Связаться с ней можно также через стр. в фейсбуке или написав на адрес сайта amigosh4@gmail.com 24.01.2020  20:05

Водгукі

Виктор Бардасов Дзякуй, змястоўна і глыбока (з фб, 25.01.2020)

* * *

Пра «час агрэсіўнай папулярызацыі», які мусіць «мінуць». Менавіта з «папулярызацыі» (не ведаю, наколькі агрэсіўнай) я пачаў справаздачу пра мінскі клезмерфэст (і, як потым пазначыў у сваім ЖЖ, на сёе-тое забыўся): першым буйным папулярызатарам яўрэйскай музыкі ў Сінявокай (не першым выканаўцам, вядома; былі і да яго) стаў Аляксандр Памідораў, які спеў «Ломір зіх ібэрбэтн» у «Народным альбоме» (1997)... Потым былі розныя яўрэйскія «міжсабойчыкі», потым усё той жа Зісл Сляповіч граў па вяселлях і кавярнях, пакуль не паспрабаваў арганізаваць «КлезмерШОК» (2005). З якога выйшаў у перакананні, што яўрэйская культура тут нікому не цікавая, але свае «Жыдовішчы», удзелы ў «Вольным паветры» і г. д. працягваў, пакуль не жаніўся і не з’ехаў. Паралельна ладзіліся іншыя «яўрэйскія» і «каляяўрэйскія» імпрэзы (на беларускім «бязрыб’і» не да кашрута!), пакуль усё той жа фэст не пазначыў пераход на новы якасны ўзровень (пра які казала і аўтарка матэрыялу «Навошта і чаму ў Беларусі праводзяцца яўрэйскія фестывалі?»). Цяпер і тэлевізар рэкламуе Іну Афанасьеву як спявачку, у чыім рэпертуары песні на рускай, беларускай, не-памятаю-яшчэ-на-якіх мовах – і на ідышы.

Гэты ўспамін кажа пра тое, што я, як карыстальнік, зусім не супраць папулярызацыі і зусім не ўпэўнены, што яна «агрэсіўная»!.. Наадварот, я спадзяюся, што дасягнуты ўзровень будзе замацаваны (адзін фэст – выпадковасць, два – збег выпадковасцей, і толькі тры і больш – ужо звычка (с)), і за ім будуць узятыя новыя вяршыні!..

Пра клезмераў. Упершыню яўрэйскімі песнямі я зацікавіўся, калі (чамусьці ўжо ў 1990-я) упершыню прачытаў усе кнігі Рыгора Рэлеса, што ён надарыў маёй бабулі (яна з ім працавала ў адной школе працоўнай моладзі), і ў нейкім апавяданні згадваўся чалавек, які збіраў песні супраціву ў Другую сусветную. Гэта я да таго, што ў вузкае азначэнне клезмера не трапяць ні «гебіртыгі з мангерамі», ні нават «Папіросн»... Так што я за пашыранае тлумачэнне гэтага тэрміну (хаця ў гэтым родзе мусіць існаваць безліч відаў і падвідаў!) 😉

Пётр Рэзванаў, г. Мінск, 27.01.2020  13:20