Tag Archives: евреи-земледельцы

Воспоминания о Якове Тепере (I)

Вольф Рубинчик. Ты давно хотел поговорить о своём отце. Что мешало сделать это раньше? Я-то с ним знаком не был…

Юрий Тепер. Меня удерживал масштаб личности отца. Он был очень ярким и разносторонним человеком, рассказать об этом непросто. И ещё я его очень любил, а когда любишь человека, боишься что-то передать неточно, исказить. Но отцу была присуща смелость, и он учил меня преодолевать страх.

В. Р. Хорошо, с чего начнём?

Ю. Т. Просматривая папины бумаги, обнаружил его автобиографию, написанную в 1965 г.

В. Р. Любопытный документ эпохи, но суховатый, требует пояснений… И кроме того, что было в последующие годы?

Ю. Т. Много интересных событий и смерть в Минске – 5 января 1997 г. от онкологического заболевания.

В. Р. А на Дальний Восток отца отправили по распределению?

Ю. Т. Да, но можно сказать, что папа сам это «спровоцировал» – в хорошем смысле. Он сказал, что пойдёт на распределение последним – ему было всё равно, куда его направят. А по учёбе он шёл далеко не последним, и общественной деятельностью занимался (рассказывал, что был редактором институтской стенгазеты в Одесском политехе). Как он писал, «несмотря на сталинские времена, газета была достаточно острой и злободневной».

В. Р. Анатолий Рыбаков из-за неправильного редактирования был отправлен в ссылку, а твой отец осуждён не был – и всё же попал в места ещё более отдалённые…

Ю. Т. Такова была жизнь.

В. Р. Отступим от официальной биографии. Расскажи о том, что более всего запомнилось из общения с отцом.

Ю. Т. Начну с того, о чём хотел написать ещё в статье, посвящённой поездке в Вильнюс весной 1973 г. Напомню, в 14 лет я участвовал в газетном конкурсе решения задач и этюдов, за что был включён в состав белорусской пионерской команды. Я дал согласие на поездку в Литву для встречи с тамошними шахматистами. Это было во время весенних каникул. В шахматном клубе я узнал, что в то же время состоится турнир в ДЮСШ с нормой первого разряда, и решил записаться в него.

Встал я утром в воскресенье и сказал отцу, что иду играть в турнире. Папа, обычно спокойный и уравновешенный, устроил мне головомойку… Диалог шёл примерно так:

Папа: Становишься «большим профессионалом»! Ты, кажется, дал согласие на участие в команде газеты. Собираешься «раздваиваться», как «Прозаседавшиеся» у Маяковского?

Я: Когда я давал согласие, то не знал о турнире. И из турнира можно выбыть, это моё личное дело.

Папа: А если ты начнёшь все партии выигрывать? Ты тогда скажешь, что выполнение разряда для тебя важнее поездки. А если поедешь, то будешь переживать, что упустил шанс выполнить разряд, плохо сыграешь в матче… Или, ещё хуже, вообще не поедешь. Пойми, тебя включили в команду республиканской газеты, можно сказать, в сборную республики. В конкурсе участвовало много людей, другие были бы рады попасть в команду… а ты двурушничаешь. Бывает, что человек не может выполнить свои обязательства, например, если заболеет. Но ты же умышленно готов подвести команду. Ты мой сын. Я никогда людей не подводил и тебе не позволю. Лучше потренируйся со мной.

И мы сели играть партию.

В. Р. Сурово…

Ю. Т. Я эту выволочку запомнил на всю жизнь. Отец действительно был человеком слова – честным и ответственным.

В. Р. Вернёмся к биографии. В отличие от некоторых горе-знатоков еврейской истории, я наслышан о дореволюционных «ишувниках». И всё же то, что еврей родился в деревне, пусть и в конце 1920-х годов,– не такое уж частое явление…

Свидетельство И. Тепера об окончании института в Одессе

Ю. Т. Мой дед Иосиф (о нём упоминалось в материале к моему 60-летию) окончил сельскохозяйственный институт в Одессе и работал в Винницкой области агрономом. Раз уж речь зашла об отце папы (о мамином отце мы уже говорили), то кратко расскажу о его учёбе. Сперва он поступил в медицинский, но в сельскохозяйственном была выше стипендия. Он куда-то обратился, и его перевели… Нужда была всё равно большая. Дед с группой студентов устроились работать грузчиками. Он вспоминал: «Занятия были во 2-ю смену. Придёшь после погрузки – и так хорошо выспишься на лекции». О папином рождении он говорил: «Роды шли очень тяжело, акушер был болен гриппом и боялся что-то предпринять, чтобы не внести инфекцию. Роженица кричала: Не могу больше терпеть, дайте мне яду». Родился отец 5 мая 1928 года.

В. Р. День печати (так вот откуда редакторский пост в стенгазете!) и день рождения К. Маркса.

Ю. Т. По этому поводу отец любил шутить: «Я у Карла не спрашивал, когда мне родиться!»

Я. Тепер в раннем детстве

В. Р. А как он относился к марксизму-ленинизму?

Ю. Т. Ярым адептом коммунизма не был – мне кажется, рассматривал его как одну и возможных общественных систем с достоинствами и недостатками. Вообще, отец был настроен «технократически». Мог рассказывать антисоветские анекдоты, но диссидентов не жаловал. Говорил, что они делают выбор за себя, а страдают их семьи, другие близкие люди. Очень хорошо по поводу взглядов отца сказал один из его коллег на поминках в январе 1997 г.: «Яша знал, что цари, генеральные секретари и президенты приходят и уходят, а дела рук человеческих остаются».

Припоминаю, когда в конце 1980-х – начале 1990-х пошли массовые публикации о прошлом, многие люди обсуждали дела минувших дней дома и на работе. Отец говорил: «У нас это обсуждать нет времени, мы работаем. А бездельники пусть обсуждают что угодно: и 1914, и 1917, и 1937 годы, и прочее».

В. Р. Тоже позиция… Рассказывал ли отец о довоенном времени?

Ю. Т. О деревне рассказывал, что там все говорили на украинском, он тоже. В Артёмовске все говорили на русском – и он украинский забыл.

В. Р. А на идише не говорили?

Ю. Т. Отец умалчивал. Вообще дед Иосиф идиш знал, но, в отличие от деда Аркадия, говорить на нём не любил. По словам отца, в городе была еврейская школа, но популярностью не пользовалась. Из его знакомых лишь один мальчик в неё ходил, и уровень преподавания по общеобразовательным предметам уступал там русской школе.

В. Р. Каким тебе видится довоенный подросток Яша Тепер?

Ю. Т. Смелым, энергичным, весёлым… Папа рассказывал, что перед войной был очень популярен волейбол, и в 1940 г. его избрали председателем общественного волейбольного клуба, в котором состояли и взрослые. У него хранились мячи и волейбольная сетка – или ключ от комнаты с инвентарём. Ещё интересный факт. Родители отправили его учиться музыке – игре на скрипке – но Яша особого усердия не проявлял. Как-то он подрался, сломал себе руку (наложили гипс) и сказал: «Вот хорошо, не надо ходить на музыку!» Его отец ответил: «Не хочешь учиться – дело твоё. Я заставлять не буду».

Ещё воспоминание о временах, когда были карточки. Дедушка получал неплохой паёк как специалист. Отец с бабушкой Софой идут в магазин, отоваривают карточки. Получают на семью из трёх человек (брат отца Дима родился в 1937 г.) буханку чёрного хлеба и кусочек сверху. Несут хлеб домой, пробегает беспризорник, хватает кусок хлеба и убегает с ним. Бабушка кричит: «Подожди, я тебе ещё дам!»

В. Р. Эпизод прямо для кино. А дальше – война…

Ю. Т. В первые месяцы семья оставалась на месте. Отец вспоминал: «Было полное непонимание того, что происходит. Почему непобедимая Красная Армия отступает перед врагом?!»

В. Р. Да, у многих оно было. Как у Твардовского в «Тёркине»: «Что там, где она, Россия, / По какой рубеж своя?»

Ю. Т. Была надежда, что ситуация переменится после зимнего контрнаступления, но и летом 1942 г. пришлось оставаться в эвакуации, в Средней Азии.

В. Р. Что ты знаешь об этом периоде?

Ю. Т. Об узбекском городе Каттакургане мало что знаю. Дед продолжал работать агрономом, ездил по колхозам. Отец 4 года учился в местной школе (начал он учиться в 8 лет, а закончил школу уже после войны, в Молдавии).

В. Р. В узбекской школе надо же было учить узбекский?

Ю. Т. Отец рассказывал, что изучил язык за несколько месяцев и говорил не хуже узбеков. В классе не раз приходилось отстаивать своё достоинство кулаками. Постепенно его зауважали за хорошую учёбу и за то, что мог дать списать, или что-то подсказать на уроке. Об учителях отец не упоминал, а говорил, что учила его танцевать самая красивая девочка в классе. Отец у неё был узбек, а мать русская.

Летом у школьников были военные сборы (потенциально они ещё могли попасть на войну). Было на сборах очень голодно. По ночам ребята во главе со своими военными командирами добывали себе дополнительное пропитание на местной бахче.

В. Р. «Организовывали», как тогда это называлось.

Ю. Т. Охранял бахчу сторож-узбек с ружьём, заряженным солью. Однажды он заметил что-то неладное и выстрелил. Не помню, попал ли в кого-нибудь…

Дед вспоминал, что, когда он разъезжал по колхозам, его везде хорошо кормили, не отпуская без обеда. Как-то он сказал, что ему надоело одно и то же меню – плов с мясом. Председатель колхоза спросил его: «Ока (товарищ) агроном, чего же ты хочешь?» Дед ответил: «Хочу пельмени!» Он был уверен, что узбеки не знают о них. Председатель записал неизвестное ему слово в записную книжку и пошёл выполнять заказ.

В. Р. Пельмени в Средней Азии называются «манты». Видимо, дед не знал этого слова?

Ю. Т. Может быть… Но слушай майсу дальше. В Узбекистане почти открыто существовало многожёнство. Одной из жён председателя была татарка из Казани. Она знала, что такое пельмени, и приготовила их. Председатель с гордостью позвал деда и сказал: «Садись, сказал пельмени – будут пельмени».

В. Р. Забавная история… Ещё такие есть?

Ю. Т. Увы, сам я ничего не спрашивал, приходится довольствоваться тем, что мне рассказывали.

В. Р. После войны твой отец окончил школу в Бельцах. Почему не в Артёмовске?

Ю. Т. Дед говорил, что не хотел возвращения на руины. Почему он выбрал именно Бельцы, не знаю – может, потому, что родился относительно недалеко, в Дубоссарах. В Молдове дед прожил до самой смерти в 1990 г.

В. Р. О Бельцах расскажешь?

Ю. Т. Как-то папа говорил, что, когда он приезжал в 1960-х годах в гости к родителям, одна молодая женщина узнала его: «Я Вас запомнила. Вы учились в 10-м классе, а я в первом. Вы к нам в класс приходили делать политинформацию». А вот ещё одна история, которая могла закончиться трагически… Как-то поздно вечером отец возвращался из кино. Ему попался известный местный бандит с пистолетом. У них произошёл примерно такой диалог:

Бандит: Стой на месте, побежишь – пристрелю.

Папа: А какой смысл в меня стрелять?

Б.: Откуда идёшь?

П. Из кино.

Б. Почему идёшь по этой улице? По другим тебе ближе.

П. Там разрыли, пройти нельзя.

Б. Ладно, иди. Но если кому-нибудь скажешь, что видел меня с оружием, я тебя в следующий раз пристрелю.

Позже отец обратился к знакомому милиционеру, и тот сказал: «Надо было тебе сразу идти ко мне. Мы бы вдвоём могли его взять». Отец тогда промолчал, но подумал: «Да уж, пока бы мы его ловили, он бы нас обоих пристрелил».

В. Р. После окончания школы отец пошёл «в люди». Что скажешь о четвёрках в аттестате?

Ю. Т. Молдавский язык папа за год выучить не успел, так что четвёрка – максимум, на что он тогда был способен. А четвёрка по русскому языку и литературе – субъективизм при проверке экзаменационного сочинения.

В. Р. И всё-таки, что там было?

Ю. Т. Революционная тема. Накануне папа прочёл книгу о поддержке революции зарубежными рабочими и, как он считал, хорошо её изложил. Это не понравилось проверявшим, указавшим: «Удар в историю». Я это сочинение не читал, но папа действительно был в большей степени «технарь», а не «гуманитарий».

В. Р. Ясно. В автобиографии сказано: «поступил в Львовский политехнический институт». И не побоялся же твой папа сразу после войны ехать в «гнездо бандеровцев»? 🙂

Ю. Т. Я уже говорил, что он был смелым человеком. Вообще-то он сам не знал, куда ехать – во Львов или в Одессу. Поезд на Львов отходил раньше…

Я. Тепер с пойманной и убитой им змеёй, 1965 г.

В. Р. Что-нибудь интересное об этом периоде он рассказывал?

Ю. Т. Начнём с того, что поезд по дороге обстреляли. Окна в вагонах были без стёкол, и пули свободно залетали в вагон.

В. Р. Ого, снова кинематографичный эпизод!

(окончание следует)

Опубликовано 23.08.2020  17:13

ЯЎРЭІ ШЧУЧЫНА

Мястэчка Шчучын, якое раней называлася Літоўскім (каб адрозніць ад Шчучына Мазавецкага), з 1919 г. – Лідскім, потым Шчучынaм каля Ліды, зараз Наваградскім, знаходзіцца за 6 км ад станцыі Ражанка чыгуначнай дарогі Маладзечна–Ваўкавыск і за 2,5 км ад шашы Ліда–Гародня. Раней у Шчучыне скрыжоўваліся два старажытныя гасцінцы: Вільня–Кракаў і Смаленск–Крулявец. Шчучын – вёска і двор, знаходзіліся на зямлі маёнтка Шчучын, вядомыя з XV ст. Касцёл рыма-каталіцкі пабудаваны ў 1436 г. У 1719 г. уладальнік Шчучына Юры Глябіцкі-Юзафовіч фундаваў тут піярскі калегіюм. У візіце шчучынскага касцёла ад 1783 г. пазначана, што драўляны касцёл Св. Юрыя таго часу, быў перададзены піярам і да яго ў 1719 г. была далучана парафія ранейшага касцёла ў Ятвеску. У 1742 г. Тарэса Сцыпіён з Глябіцкіх-Юзафовічаў, кашталянша смаленская з сынам Юзафам і нявесткай, фундавала канвент Сясцёр міласэрнасці, якія адкрылі тут шпіталь, што існаваў да 1865 г.

Шчучын першапачаткова быў вёскай і маёнткам, праз час, калі тут быў пабудаваны касцёл, стаў мястэчкам, а потым нават і горадам. У дэкрэце караля Жыгімонта ІІІ, выдадзеным на вальным сойме ў Варшаве 12 чэрвеня 1593 г. у справе па зыску інстыгатара (абвінаваўцы – Л.Л.) ВКЛ з Лімантамі аб давойнаўскай маёмасці напісана: «Шчучын з мястэчкам, якое яму належыць, у тым жа павеце (Лідскім) знаходзіцца».

Першы раз яўрэі ў Шчучыне ўзгадваюцца ў люстрацыі Шчучына ад 1613 г.: «Горад Шчучын. Згодна з рэгістрам Пана Гладавіцкага мае 57 дамоў. З мястэчка, з дамоў, з пляцаў, з агародаў, моргаў і з валок чыншу гатовага – коп 42. Арэнды з таго горада ад яўрэя – коп 80». Далей ідзе падлік шчучынскіх месцічаў, пачынаючы «ад броду» і пад пад нумарам 10 запісана: «Яўрэй, арандатар». Відавочна, гэта быў арандатар шчучынскай прапінацыі. У справах Шчучына 1665 г. знаходзіцца ўспамін пра яўрэйскі пляц, на якім, праўдападобна, стаяла карчма. З ліквідацыі 1766 г. даведваемся, што ў той час Шчучын быў ужо асяродкам малога яўрэйскага кагалу, які налічваў 401 чалавека яўрэйскай нацыянальнасці і па ўсіх справах падлягаў вярхоўнай уладзе гарадзенскага кагалу. Люстрацыя 1796 г. паказала наяўнасць у самім Шчучыне 58 мужчын-яўрэяў і 72 жанчыны-яўрэйкі – разам 130. Пасля некалькіх зменаў, статутам ад 19 снежня 1844 г., кагал тут быў ліквідаваны, і ўсе яўрэі падпарадкаваны магістрату горада Ліда. Пастановай губернскай управы ў Вільні ад 21 кастрычніка 1846 г. мястэчка Шчучын было залічана да ліку тых мястэчак, у якіх пакінута права вольнага пасялення для яўрэяў. Рэвізія 1847 г. зарэгістравала тут 327 яўрэяў. Для сувязі з магістратам Ліды шчучынская яўрэйская гміна мела дэлегатаў ці дэпутатаў, а прадстаўнік магістрата ў гміне зваўся «зборшчык» – зборшчык падаткаў. У 1875 г. яўрэйская супольнасць была аддзелена ад улады Лідскага магістрата і стала гарадскім кагалам Шчучына. На чале яго стаяў стараста, якога абіралі. Сярод абавязкаў старасты было вядзенне спісаў сямей, выданне асабістых дакументаў і г.д. Гарадская гміна ў Шчучыне ў 1897 г. налічвала 1204 мужчыны і 1198 жанчын. Каля паловы гэтых людзей не жыло ў мястэчку. У тым жа 1897 г. у Шчучыне зарэгістравана 1742 жыхары, з іх яўрэяў 1356, ці 77,84%. Кіравалі горадам тут з 1885 г. Антон Іляковіч, з 1889 г. Самуэль Ясіноўскі, з 1897 г. Казімір Жыжэмскі, з 1905 г., паўторна, Самуэль Ясіноўскі.

Сродкі для жыцця яўрэйскаму насельніцтву даваў, у асноўным, дробны лакальны гандаль і рамесніцтва.

Рынак у Шчучыне ўжо з паловы XVIII ст. збіраўся па нядзелях, але, зразумела, што рынкавыя дні існавалі ад пачатку мястэчка. Пра тыя нядзельныя кірмашы Ігнацы Лахніцкі пісаў у сваёй «Статыстыцы губерні Літоўска-Гарадзенскай 1817 г.». У 1895 г. нядзельныя кірмашы перанесены на чацвер. Абарот кожнага такога рынкавага дня ў 1868 г. не перавышаў 800 рублёў.

Спіс кірмашоў, змешчаны ў выдадзеным у Супраслі «Календары…» на 1722 год, падае ў Шчучыне Літоўскім два кірмашы: «на Св. Якуба і на Св. Міхала Рымскага». Інфармацыі пра абарот гэтых кірмашоў не маем. Тыя таргі і кірмашы па просьбе ўладальніка Шчучына Ігнацыя Сцыпіёна дэ Кампа кароль Аўгуст ІІІ пацвердзіў прывілеем ад 18 сакавіка 1761 г. Ігнацы Лахніцкі ў той жа «Статыстыцы…» апроч штонядзельнага кірмашу, успамінае таксама пра два дадатковых кірмашы 24 ліпеня і 29 кастрычніка – па два дні кожны. Міхал Балінскі (Starozytna Polska, III, 1848 r.) адзначае, што Шчучын Лідскі ёсць гандлёвым месцам. У апісанні Віленскай губерні Карэвы, у Шчучыне ў 1858 г. адбыліся два кірмашы: на Св. Марыю Магдалену – з 15 ліпеня па 15 жніўня і на Св. Сымона – з 16 кастрычніка да 16 лістапада, усе па нядзельных днях. На першы з тых кірмашоў прывезена тавараў на 2 200 рублёў і прададзена на 1 850 рублёў, на другі – прывезена на 2 200 рублёў і прададзена на 950 рублёў. «Географическо-статистический словарь Российской империи» П. Сямёнава (1886 г., ІІІ.) падаў у Шчучыне чатыры аднадзённыя кірмашы: 12 траўня, 15 ліпеня, 15 жніўня і 16 кастрычніка. Верагодна, гэтыя даты не былі выгоднымі для мясцовых жыхароў, бо хутка былі вернуты ранейшыя тэрміны шчучынскіх кірмашоў. У 1879 г. тут, як і ў ранейшыя часы, адбыліся два кірмашы ў нядзельныя дні паміж 12 ліпенем і 15 жніўнем і таксама паміж 15 кастрычнікам і 16 лістападам. Першапачаткова ў дзяржаўных дакументах тыя кірмашы было забаронена зваць па імёнах святых з рыма-каталіцкага календара – «Марыі Магдалены» і «Сымона Юды», аднак потым усё вярнулася да ранейшага. Тыя два кірмашы «Магдаленскі» і «Сымонаюдскі» адбыліся ў 1889 г. пад гэтымі назвамі, пра што сведчыць «Памятная книжка Виленской губернии на 1891 г.». На першы з гэтых кірмашоў было прывезена тавараў на 4 900 рублёў і прададзена на 2 830 рублёў, на другі прывезена на 5 300 рублёў і прададзена на 3 025 рублёў. У 1895 г. на кожным з кірмашоў (перанесеных на чацвер) прывозілася тавараў на 3000 рублёў і прадавалася на 2000 рублёў. У 1896 г. абодва кірмашы зноў адбыліся ў нядзелю, прычым на першы з іх было прывезена тавараў на 3500 рублёў і прададзена на 2 000 рублёў, а на другі – прывезена на 4000 рублёў і прададзена на 2500 рублёў. З 1900 г. кірмашы стала адбываліся ў чацвер. Галоўнымі артыкуламі гандлю былі коні, быдла, свінні, палатно і іншыя вырабы сельскай гаспадаркі.

У 1868 г. у Шчучын меў 938 жыхароў, у асноўным яўрэяў. З гэтай лічбы жыхароў, 636 душ сродкі для жыцця здабывалі гандлем, 51 сям’я (плюс-мінус 250 душ) – рамесніцтвам. У мястэчку меўся 121 дом, 24 крамы, 11 карчом і заезджых дамоў, 1 гарбарня і 1 вінакурня, 1 млын (утрымліваў яўрэй). У 1896 г. тут жыло 1648 месцічаў і 16 сялян, разам 1664. У мястэчку было 40 крам, 2 гарбарні і 1 млын.

Вялікі пажар 1896 г. знішчыў амаль што ўсё мястэчка.

Яўрэі Шчучына, як і яўрэі іншых мястэчак, мелі тут з даўніх часоў некалькі хэдараў для дзяцей, невялікую талмуд-тору, сінагогу (бэйс-мідрэш), уласнае кола дапамогі хворым (бікур-холім) і пахавальнае брацтва (хеўрэ-кадыша), якое ўтрымлівала могілкі. На чале рэлігійнага жыцця стаяў так званы рабін (няясна, чаму «так званы» – belisrael.info), якога абіралі. Каля 1900 г. тут была заснавана іешыва – рэлігійная школа вышэйшай ступені, колькасць вучняў іешывы дасягала 250 чалавек, за навучанне яны плацілі па 10 рублёў у год, таксама на яе ўтрыманне ішла дапамога яўрэйскай эміграцыі з Амерыкі. Існавала да 1915 г.

sam_1664

У шчучынскай сінагозе. Пачатак ХХ ст.

З дазволу губернскага камітэта па справах дробнага крэдыту з 30 чэрвеня 1908 г. у Шчучыне быў заснаваны пазыкава-ашчадны кааператыў па стандартным статуце, зацверджаным міністрам скарбу 14 верасня 1905 г. Узнос сябра складаў 10 рублёў, максімальная квота крэдыту – 150 рублёў. Кааператыў праіснаваў да 1915 г. і абслугоўваў дробную мясцовую яўрэйскую прамысловасць і гандаль.

Каля мястэчка Шчучын знаходзілася яўрэйская вёска Тур’я, якая калісьці, разам з фальваркамі Макееўцы, Доўклеўшчына, Заполле, Багушоўшчына і Дзеражна, уваходзіла ў склад маёнтка Пацаў Ражанка. Пасля эміграцыі генерала Людвіка Паца гэтая маёмасць у 1832 г. была секвестравана і потым сканфіскавана. У 1840-х гг. з зямлі фальварка Тур’я выдзелілі 16 дзялак (разам 192 дзесяціны ворнай зямлі і 32 дзесяціны лугоў); яны былі перададзены яўрэям, якія пажадалі стаць сялянамі. З 1 студзеня 1848 г. гэтыя дзялкі расійскі урад перадаў 26 яўрэям. У 1865 г. частка гэтай зямлі перададзена асаднікам з Расіі, якія стварылі новую вёску Туроўку. У 1907 г. яўрэйская вёска складалася з 4 першапачаткова нададзеных дзялак, на якіх гаспадарыла 11 яўрэйскіх сем’яў (агулам 57 чалавек). (вось што пра гэта піша кніга «Памяць. Шчучынскі раён» 2001 г.: «У 1861 г. Тур’я – казённы маёнтак Шчучынскай воласці Лідскага павета. У 1865 г. аднайменныя фальварак, засценак і сельскагаспадарчая калонія налічвалі 26 рэвізскіх душ. У 1893 г. – 59 жыхароў, 71 дзесяціна зямлі; у яўрэйскай калоніі – 79 жыхароў, 103 дзесяціны зямлі». – belisrael.info). Вёска мела (…) 2 коней і 14 галоў быдла.

Міхал Шымялевіч

Пераклад з польскай Леаніда Лаўрэша паводле: Szymielewicz Michal. Zydzi w Szczuczynie Nowogrodzkim // Ziemia Lidzka № 1, 1938. S. 13-14. Крыніца: газета «Наша слова» (Ліда), 19.10.2016.

З успамінаў Я. Мазавецкага, былога вязня яўрэйскага гета ў г. Шчучыне

У чэрвені 1941 г. у Шчучыне пражывала 5000 чалавек, з якіх 3000 – яўрэі. Першае падраздзяленне нямецкай арміі ўвайшло ў Шчучын у чэрвені 1941 г., на чацвёрты дзень пасля ўварвання Германіі на тэрыторыю Савецкага Саюза. Немцы прыйшлі з боку мястэчка Ражанка, дзе знішчылі 80 яўрэяў, абвінаваціўшы іх ва ўзброеным супраціўленні. У Шчучыне абмежаваліся тым, што затрымалі некалькі дзясяткаў яўрэяў, але праз тры дні іх вызвалілі. Нацысты сфарміравалі мясцовыя савет і паліцыю з польскага насельніцтва: браты Коцат, стрыечныя браты Новік, Іжэўскі і Навумчык, Пілецкі і іншыя. На працягу ўсяго перыяду акупацыі яны старанна служылі фашыстам.

У пачатку ліпеня 1941 г. гітлераўцы сфарміравалі юдэнрат (яўрэйскі савет) у наступным складзе: Парэцкі, Мойша Ілутовіч, Левін, Леў Ліцкі, Іосіф Лістоўскі, Зосл Левіт, Цві Маршынскі. У састаў яўрэйскай паліцыі ўвайшлі Рафаэль Фрышман (начальнік), Алтэр Ратман, Сімха Маршынскі і Арон Камянецкі.

На гэтыя органы была ўскладзена адказнасць за хуткае і дакладнае забеспячэнне ўсіх патрэбнасцяў немцаў: у грошах, харчаванні, адзенні. Кожная жанчына і мужчына павінны былі дармова працаваць на карысць фашыстаў. Яўрэям забаранялася знаходзіцца на вуліцы ў неўстаноўленыя гадзіны, яны павінны былі нашываць на адзенне жоўтыя латы, забаранялася таксама ўступаць у кантакты з неяўрэйскім насельніцтвам. Аднак, нягледзячы на забарону, кантакты ўстанаўліваліся, яўрэі абменьвалі адзенне і каштоўныя рэчы на хлеб.

У сярэдзіне жніўня 1941 г. гітлераўцы адабралі 40 яўрэяў, якія працавалі недалёка ад «палаца», расстралялі іх у лесе і там жа закапалі. Затым быў адданы загад мясцовай паліцыі сабраць усю яўрэйскую інтэлігенцыю разам з іх сем’ямі – усяго 50 чалавек. Іх прывялі да в. Тапілішкі і расстралялі ў лесе.

На працягу чатырох першых месяцаў 1942 г. фашысты ўзмацнілі эканамічны і псіхалагічны націск, каб падавіць волю і ўсе чалавечыя пачуцці.

Гітлераўцы разам з паліцаямі дзень за днём прыходзілі ў юдэнрат з патрабаваннямі забяспечыцць рабочую сілу і прэтэнзіямі на маёмасць. Неабходна адзначыць, што сярод яўрэяў агульнапрызнанай была думка: юдэнрат рабіў усё магчымае, каб аблегчыць долю яўрэяў і дапамагчы ім: арганізоўваў медыцынскае абслугоўванне, забяспечваў хворых гарачым супам, стварыў грамадскую кухню для тых, хто жыў у нястачы.

Немцы ўрываліся ў гета, выяўлялі мнагадзетныя сем’і і расстрэльвалі бацькоў разам з дзецьмі. Так была забіта сям’я Сары Рабавай. У адну з субот было расстраляна 20 чалавек, сярод якіх былі Бецалель Купельман, Фейгл Мекель і Давід Злачоўскі.

Апошні расстрэл адбыўся ў суботу 9 мая 1942 г. За два дні да гэтага юдэнрату быў аддадзены загад забараніць яўрэям пакідаць гета і прымусіць іх здаць каштоўныя рэчы і грошы. Раніцай у суботу 9 мая ўлады паведамілі аб зборы насельніцтва гета на плошчы каля сінагогі. Калі ўсе сабраліся, да месца збора прыбылі штабслетэр Вандзіш і паляк Васюкевіч, з акруговага камісарыята Ліды, начальнік мясцовай паліцыі Коцат, глава мясцовага савета Іжэўскі і група немцаў з СД. Калі рады сабраўшыхся самкнуліся (а яны ішлі ў адпаведнасці з указаннем раздзяліўшыся на сем’і), Коцат заявіў, што мэта акцыі – адабраць 500 працаздольных і тых, хто валодае рамяством, каб даставіць іх у Ліду. Вайндзіш выбраў 500 чалавек, іх завялі на рыначную плошчу і загадалі легчы на зямлю тварам уніз. Астатнім была дадзена каманда рухацца па накірунку да новых могілкаў, дзе ўжо былі выкапаны ямы. Там яўрэяў чакалі латышы і літоўцы, якія раней праводзілі падобныя акцыі ў другіх мястэчках і аколіцах Ліды. Людзям, прыведзеным да ямаў, загадалі распрануцца, адкласці адзенне ўбок, а затым спусціцца ў ямы. Забойцы стралялі па людзях з вінтовак, закідвалі ямы гранатамі, засыпалі трупы слоем хлору, а затым рыхтавалі да расстрэлу наступную партыю.

Пасля гэтага Вайндзіш прыбыў на рыначную плошчу, дзе прымушаны былі ляжаць тварам уніз 500 чалавек, і паведамў, што яўрэі Ліды ўкралі ў немцаў зброю, за што ўсё яўрэйскае насельніцтва акругі будзе расстраляна. Ім жа будзе даравана жыццё, калі яны будуць добра працаваць і весці сябе належным чынам.

На другі дзень нацысты загадалі яўрэям зняць целы павешаных, якія знаходзіліся ўздоўж усёй дарогі і пахаваць іх каля магілы, у якой гітлераўцы расстралялі 2060 яўрэяў Шчучына. 500 яўрэяў, застаўшыхся ў жывых, вярнуліся ў гета. 17 верасня 1943 г. іх пагрузілі ў закрытыя вагоны цягніка і адправілі ў лагер смерці. Па дарозе толькі некалькім маладым людзям удалося ўцячы.

З 2500 яўрэяў Шчучына і яго аколіц у жывых засталіся толькі 13 чалавек. Усе яны, у тым ліку Моўша Шнайцэр, Мелех Вітоўскі, Эліэзер Цві, Іешута Царнік, Яша Мазовій (Мазавецкі), знаходзіліся ў баявых часцях партызан. Лідскі Мір’ям і Ірхміель, Камянецкі Арон і Мордэхай загінулі пад час баёў партызан з фашыстамі.

Крыніца: «Памяць. Гісторыка-дакументальная хроніка Шчучынскага раёна». Мінск: БелЭН, 2001.

 

НЕКАЛЬКІ ЗДЫМКАЎ

sam_1690 sam_1691

sam_1692

Помнік на месцы забойства тысяч яўрэяў ля аэрадрома (недалёка ад вул. Кірава і Акадэмічнай). Як напісана тут, ён устаноўлены ў 1965 г., абноўлены ў 2001 г. Фота В. Рубінчыка, 31.10.2016.

sam_1694

Тое самае – від здаля. Справа, за калючым дротам, – не канцлагер, дзякуй Б-гу, а тэрыторыя новай сонечнай электрастанцыі.

sam_1708

Закінутыя яўрэйскія могілкі ў Шчучыне (раён вул. Акадэмічнай). Чамусьці тут яны толькі згадваюцца, а здымкаў няма. Могілкі займаюць адносна невялікую плошчу (мяркую, менш за гектар), многія камяні даўно ўпалі і ўраслі ў зямлю, аднак некалькі помнікаў яшчэ можна ўбачыць. Дзе-нідзе нават чытаюцца надпісы…

sam_1707 sam_1706

sam_1704 sam_1705

Фота В. Рубінчыка, 02.11.2016.

Апублiкавана 10.11.2016  19:37