Tag Archives: евреи в БССР

КАК МАЦУ РАСПРОСТРАНЯЛИ…

Инесса Ганкина

Как «Хесед» мацу раздавал, или Два слова о еврейской благотворительности

Думаю о том, как могут мелочи испортить праздник! А еще о том, почему люди полагают, что можно безнаказанно выполнять взятые на себя обязанности спустя рукава, и даже не извиняться при этом. Читайте ниже.

Уважаемый читатель, любишь ли ты праздники? Ну, конечно. А Пейсах? А как же. Ну, согласитесь, какой же Пейсах без мацы? Мое яркое детское воспоминание – бредем мы с дядей и двумя чемоданами по сугробам, потому что где-то на окраине Минска есть «волшебный домик», куда главное – вовремя принести муки. И тогда спустя какое-то время в тех же «шпионских» чемоданах можно будет забрать мацу. Видимо, с тех пор укоренилось в моем сознании странная привычка, связывать Пейсах и мацу. Почему странная? А вот прочтите короткую пьесу в трех действиях.

Действие первое. 19.03.2018 г. 9.30 утра. Звонок по домашнему телефону: «На следующей неделе во вторник и в среду будут давать мацу к празднику, приходите. Больше никто звонить не будет!». Гудки.

10.30. «Здравствуйте, Инесса Ароновна! Приходите, пожалуйста, на следующей неделе во вторник и среду за мацой. До свидания».

Действие второе. 28.03.18 г. 11.00 утра.

«Дорогой, ты как себя чувствуешь? Температуры нет? Сходи за мацой, Пейсах на носу!»

Действие третье. Еврейский общинный дом на Веры Хоружей, 28. 14.00. «Слушай, а тут мацу не дают. Кончилась!!!».

Дальше уже без прямой речи, на мои недоуменные вопросы: «Почему нельзя было посчитать заранее? Пригласить только тех, на кого хватит? Позвонить и извиниться перед остальными и т.д., и т. п.». Ответа было два. Первый «Мы давали евреям!!!» (а я, видимо, китаянка?) и второй «У нас принцип: первый пришел, первый обслужился».

ЗАНАВЕС.

Театр абсурда закончил свое представление до следующего года.

С праздником, уважаемые евреи!!!

 Об авторе: 
Культуролог, психолог. Автор трех книг, публикации в периодических изданиях и антологиях Республики Беларусь, России, США, Израиля, Литвы. Член Союза белорусских писателей.

Вот такой мацы «Made in Ukraine» не хватило нашей минской корреспондентке… Или такой.

* * *

Д. Шульман. Пейсах в хате

В те времена в нашем городе жило много евреев. Где-то половину из них составляли те, кто родился в позапрошлом веке, затем шли их дети, появившиеся на свет уже в двадцатом веке, и мы, послевоенные подростки. Нам было по тринадцать-пятнадцать лет. Кажется, мы были последними, кому посчастливилось быть накрепко связанными с традициями еврейской жизни.

(…)

Начиналось всё за месяц-полтора до Пейсаха. Мацу пекли тайно в нескольких собственных хатах. Составлялся график: в какой день, в чьей хате. К Пейсаху успевали напечь тонны мацы. Это было много, но столько нужно было городу. Каждый, кто хочет, на Пейсах должен быть с мацой.

За несколько дней до события приходил старший подряда. Так назывались те пять-шесть постоянных членов бригады, которые делали мацу. Обычно это был мужчина, занятый на очень важной операции: он сажал мацу в печь. Обо всём было уговорено. «Вы хотите работать тоже? – спрашивал он у хозяев. – Тогда вот на этой и на этой операции. Кроме денег за хату и дрова, будете получать еще по двадцать копеек с килограмма.

Теперь вам понятно, почему мацу пекли тайно? Не только потому, что это было вообще запрещено. А еще и потому, что здесь зарабатывали деньги. Не очень большие, но всё-таки деньги. А когда появляются деньги, то нужно платить налог государству. А как с запрещенной деятельности взимать налог?

Сейчас станет понятным, почему фининспектор Миша Антонович, который всю жизнь жил среди евреев, ждал конца зимы, чтобы сделаться уважаемым человеком. Он брал… за молчание. Поскольку всё знал и понимал. Как это происходило и сколько он брал, знали только он и старший подряда. Но что брал – знали все евреи и благодарили Бога за то, что есть такой человек, который не мешает. Потому что главное – это маца и Пейсах.

Вечером накануне, когда окончательно темнело, в двор заезжала кобыла с санями, с которой управлялся дядя Макс с конного двора при горпищеторге. Выгружали и заносили в хату станки. Да, да, станки, которые – с помощью людей, безусловно, – делали мацу. А вы что думали? Стоят люди со скалками и делают круглые листы? Да, прежде так и было, но пришли иные времена, и главный механик одного из заводов, член КПСС Борис Вульфович Задорнов, сконструировал и сделал у себя на заводе (конечно, втайне) те два главных станка и «трамбовку». Он тоже имел потом какую-то копейку с каждого килограмма. Спустя несколько лет эксплуатации Задорнов продал станки старшему подряда Довиду. Так он, Довид, сделался полным хозяином подряда: сам нанимал работников, в основном родственников, сам договаривался, сам платил.

Пекли мацу по ночам, начиная часов с шести вечера. К тому времени уже несколько часов палилась печь, чтобы набрать нужную температуру, которую потом всё время поддерживали, подкидывая дрова. Уже стоял наготове весь конвейер: табуретка с большой миской в углу, рядом – несколько ведер с водой и мука. Тут проходил замес. Он считался тяжеловатой работой. Ривка была в числе нескольких женщин, которых брали на эту работу. А дальше шла трамбовка. Ну, здесь всегда работал Павлик. Почти никто не знал фамилии этого тридцатилетнего гоя (нееврея – идиш). Он был высокий, сильный, мог много выпить. Но не «на маце», разумеется. Лет десять спустя он всё-таки спился, успев проработать все эти годы первым в городе заправщиком двухлитровых сифонов с газировкой.

Но вернемся к Павлику тридцатилетнему. Его труд считался самым высокооплачиваемым и самым тяжелым. Попробуйте часов тринадцать подряд из Ривкиного замеса делать тесто, которое через час сделается мацой. Павлик бросал «продукцию» Ривки на стол и начинал охаживать ее руками, а потом трамбовать: подкладывать под трубу, поднимать и опускать ее, укрепленную на конце специального, метр на метр стола… Душить, душить тесто, переворачивая его, складывая, затем снова распластывать. Не каждый маляр смог бы справиться с таким делом. Почему маляр? Потому что это была самая популярная среди молодых евреев высокодоходная работа. В малярных бригадах работали на девяносто процентов евреи, молодые, крепкие, задиристые. Почти каждый день после работы они заходили в кафе и брали свои сто граммов с «прицепом» – водку и кружку пива. А потом шли домой. Русские члены бригады вскоре начинали понимать идиш, разговаривать на нем. Но если Павлик вдруг по какой-то причине не мог придти, маляры выделяли для этой работы двух человек.

После трамбовки готовый кусок теста поступал на станок, на валики. Там Дора, жена Довида, пропускала тесто через валики туда-сюда, утончая его до нужной толщины. Крутил колесо станка кто-то из мужчин. Если крутить колесо на протяжении полусуток, можно остаться без рук. Так говорил крутильщик Мотик.

Но вот уже целая лента теста потянулась к другому станку. Там тоже валики, но с иголками. С этого станка выходит лента с дырками. Ну, всё, дальше самая дешевая работа: ленту разрезают на куски и вешают на тонкие двухметровые палки, по пять-шесть штук на одну. А дальше уже «зецер», тот, кто работает у печи, распластывает листки, повернув палку прямо в печке. Это тоже очень тяжелый труд. Отстоять у горячей печи всё время невозможно, и поэтому Довида заменяет тетка Геня, у которой, несмотря на ее шестьдесят, «еще нет давления». Зецеры работают по два-три часа, по очереди, затем отдыхают. Маца в печи. Вот здесь нужно устеречь, заметить нужную кондицию и большим совком вытянуть листы на свободу, на стол. Ну, всё. Почти. Теперь маца остынет, и ее сложат в белую наволочку или простыню, завязав концы. А еще лучше – в большой чемодан. Картонные ящики появятся позже.

И вот потянулись в хату люди, покупатели мацы. Кое-кто из них уже был у нас раньше, днем, заносил муку и наволочки. Но большинство пекут мацу из подрядной муки. Им говорят, когда придти, и они приходят в час ночи, в два, сами складывают теплую мацу в принесенную тару, рассчитываются с хозяином хаты и уходят во тьму со своими пятью-десятью килограммами на спине. Те, кто пек больше, двадцать-тридцать килограммов, приезжали на Яшином такси, и Яша развозил клиентов по домам. С ним договаривались заранее, чтобы он взял ночную смену. А те, кто не мог забрать мацу свеженькой, появлялись утром. Выскальзывали со двора, оглядывались по сторонам, быстро переходили улицу и спешили домой.

В нашей хате за предпасхальный месяц пекли мацу три-четыре раза. Много лет подряд. Я встретил много новых людей. Некоторые были совсем не похожи на евреев, но они были «наши». Некоторые «большие евреи» – директора заводов, инструктор райкома партии, два председателя колхоза – к нам сами не приходили, присылали жен. Их «обслуживали» очень внимательно, потому что чтили мужей. Они оставались евреями, несмотря на партбилет в кармане.

Во время расчета подсчитывали выпущенную продукции, делили деньги. Между прочим, мне тоже кое-что перепадало. Помните, разрезанные куски нужно было развешивать на палки? Так вот, этим занимался я, меняясь с кем-нибудь из подряда. То вешаю на палки, то кручу колесо валиков с иголками, чтобы не уснуть. Нет, школу я не пропускал, я был отличником. Просто у нас чаще всего пекли в ночь с субботы на воскресенье.

Вечером в понедельник снова заезжали во двор сани, перевозили станки и всё остальное в чью-то другую хату, и там всё повторялось.

И приходил Пейсах. Синагоги уже и… еще не было. Миньян (еврейскую молитвенную группу – уточн. автора) собирали у кого-нибудь дома. В городе было два миньяна. Возвращались отцы и деды просветленные, веселые: «Гут йонтеф!» – «С праздником!», «В следующем году в Иерусалиме!» Виноградная настойка, своя, домашняя, тарелки и вилки из другого шкафа, большая тарелка для мацы (она у меня дома сейчас, ей лет пятьдесят, не меньше). Папа рассказывает, а я уже жду еды, вкусной-вкусной. Пейсах в хате!

(перевод с белорусского В. Р. по книге: Давід Шульман. Дзе ўзяць крыху шчасця. Мінск, 2005)

От ред. Если кто не догадался, речь у автора идет о городе Борисове начала 1960-х годов.

Опубликовано 28.03.2018  23:13

Вольф Рубінчык пра часопіс «Штэрн»

Даведка пра мінскі часопіс «Штэрн» (для аднаго з міністэрстваў РБ)

«ШТЭРН» («Зорка»), літаратурна-мастацкі і навукова-палітычны часопіс. Выдаваўся з мая 1925 да крас. 1941 у Мінску на яўр. мове. З 1932 орган Аргкамітэта ССП БССР, з 1934 – ССП БССР. Друкаваў творы яўр. і бел. (у перакладзе на яўр. мову) сав. пісьменнікаў, артыкулы па пытаннях л-ры і мастацтва, хроніку культ. жыцця Беларусі і саюзных рэспублік (…) У часопісе ўдзельнічалі яўр. сав. пісьменнікі З. Аксельрод, Ц. Даўгапольскі, Э. Каган, Г. Камянецкі, М. Кульбак, А. Платнер, Р. Рэлес, І. Харык, Г. Шведзік і інш.

(«Беларуская савецкая энцыклапедыя», т. XI. Футбол – Яя. Мінск: БелСЭ, 1974. С. 364)

* * *

У Савецкім Саюзе 1920–1930-х гадоў, у тым ліку і ў БССР, значная ўвага надавалася перыядычнаму друку на яўрэйскай мове (ідыш). Напрыклад, у Маскве выходзіла масавая штодзённая газета «Дэр Эмес» («Праўда»), у Мінску – газета «Акцябр» («Кастрычнік»).

З 1924 да 1937 гг. ідыш з’яўляўся адной з афіцыйных моў савецкай Беларусі[1]. Працавалі шматлікія школы і тэхнікумы з навучаннем на гэтай мове, на ёй нярэдка вялося справаводства і г. д. Паводле перапісу насельніцтва 1926 г., у БССР налічвалася каля 5 мільёнаў жыхароў, з іх 407 тысяч складалі яўрэі. Большасць яўрэяў Беларусі (звыш 80%), некаторая частка беларусаў і прадстаўнікоў іншых народаў у міжваенны перыяд валодалі мовай ідыш.

«Тоўсты» часопіс «Штэрн», які выдаваўся ў 1925–1941 гг. (спачатку раз на два месяцы, з 1926 г. – раз на месяц), быў спробай адказаць на запыты той часткі жыхароў БССР, што чытала на ідышы і цікавілася навінамі культуры. Гэта значыць, адрасаваўся ён, умоўна кажучы, інтэлігенцыі, аднак рэдакцыя заклікала падпісвацца на «Штэрн» і рабочых, і калгаснікаў.

На фота 1–2 – вокладкі часопіса ў 1926 і 1927 гг.

Тыраж часопіса «Штэрн» у розныя гады складаў ад 1000 да 3500 экз. Звычайны аб’ём адной кніжкі часопіса ў першай палове 1930-х гадоў сягаў 100 старонак (пры памеры 16 на 21,5 см); часам выходзілі здвоеныя нумары, аб’ём якіх перавышаў 200 старонак. Найбліжэйшы беларускамоўны аналаг «Штэрна» – часопіс «Полымя», заснаваны ў 1922 г. (у 1932–1941 гг. меў назву «Полымя рэвалюцыі»). З 1930-х гадоў «Штэрн» выпускаўся з беларускамоўнай анатацыяй зместу.

Рэдакцыя часопіса «Штэрн» у 1925–1927 гг. знаходзілася ў Мінску па адрасе вул. Ленінская, 26, у 1927–1930 гг. – на вул. Ленінскай, 22, а з № 9, 1930, г. зн. з восені 1930 г. і да канца існавання часопіса, звыш 10 гадоў, – па вул. Рэвалюцыйнай, 2 (гл. звесткі на вокладках; фота 3–5). Сучасны адрас у Мінску – такі самы.

Літаратурна-мастацкія выданні на ідышы меліся ў 1920–1930-х гг. і ў іншых рэспубліках СССР, асабліва ва Украіне: «Праліт» (1928–1932), «Фармэст» (1932–1937), «Ды ройтэ велт» (1924–1933), «Саветышэ літэратур» (1938–1941). У 1936–1940 гг. у РСФСР выдаваўся штоквартальнік «Фарпост». Тым не менш, як можна бачыць, мінскі часопіс «Штэрн» стаў «доўгажыхаром» сярод даваенных савецкіх часопісаў на ідышы. Ён праіснаваў больш за 15 гадоў, нягледзячы на тое, што да 1917 г. тэрыторыя Беларусі не лічылася найлепшым месцам для яўрэйскіх пісьменнікаў[2]. Відавочна, заслуга ў гэткім працяглым захаванні «Штэрна» належыць перадусім яго аўтарам, членам рэдкалегіі і выдаўцам.

Аўтарамі часопіса «Штэрн» былі практычна ўсе літаратары БССР, якія ў міжваенны перыяд пісалі на мове ідыш. Да таго ж у ім актыўна публікаваліся вядомыя ідышамоўныя пісьменнікі СССР (Давід Гафштэйн, Леў Квітко, Перац Маркіш, Іцык Фефер…), асобныя замежныя літаратары (Аўрам Рэйзен, Меінке Кац, Мойша Надзір…). Крытэрыем адбору твораў была «прагрэсіўнасць» замежнікаў, г. зн. іхняя прыхільнасць да левых ідэй, тым не менш на старонках часопіса дасягаўся і вытрымліваўся даволі высокі мастацкі ўзровень.

Фігуравалі сярод аўтараў «Штэрна» і беларускамоўныя пісьменнікі – ад прызнаных класікаў (Якуб Колас, Янка Купала) да маладзейшых аўтараў (Андрэй Александровіч, Пятрусь Броўка, Міхась Чарот…). Іх перакладалі на ідыш Зэлік Аксельрод, Майсей Кульбак, Мендл Ліфшыц, Ізі Харык і інш.

Аналізуючы змест біябібліяграфічнага даведніка «Беларускія пісьменнікі» (6 тамоў, Мінск: БелЭН, 1992–1995), можна заўважыць, што звыш дзясятка літаратараў пачыналі свой творчы шлях, друкуючыся ў «Штэрне». Сярод гэтых літаратараў – Рыгор Бярозкін, Мацвей Грубіян, Мота Дзягцяр, Эля Каган, Сара Каган, Гірш Камянецкі, Сямён Ляльчук, Рыўка Рубіна, Рыгор Рэлес, Рува Рэйзін, Леў Талалай, Майсей Тэйф, Генадзь Шведзік.

Сярод тых, хто мае дачыненне да Беларусі і атрымаў «пуцёўку ў жыццё» дзякуючы часопісу «Штэрн», назаву таксама паэта Мендла Ліфшыца (нарадзіўся і жыў у Беларусі да вайны), сужэнцаў Рахіль Баўмволь і Зяму Цялесіна (у 1930-х жылі ў Мінску, пазней аказаліся ў Расіі, дзе сталі вядомымі паэтамі; у пачатку 1970-х эмігравалі ў Ізраіль).

Варта дадаць, што, паводле газеты «Літаратура і мастацтва» (4 жніўня 1932 г.), пры рэдакцыі часопіса была створана пастаянная літаратурная кансультацыя, у склад якой трапілі Зэлік Аксельрод, Якаў Бранштэйн, А. Дамэсек (поўнае імя гэтага крытыка, які пэўны час уваходзіў у рэдкалегію часопіса, мне не вядома), Ізі Харык, Майсей Кульбак, Лейб Царт і Арон Юдэльсон. На старонках «Штэрна» аглядаліся і пытанні тэатральнага жыцця, у прыватнасці, са сваімі нарысамі не раз выступаў Міхаіл Рафальскі, у 1926–1937 гг. – мастацкі кіраўнік Дзяржаўнага яўрэйскага тэатра БССР.

Склад рэдкалегіі часопіса «Штэрн» не адрозніваўся стабільнасцю. Да таго ж у многіх выпусках часопіса проста пералічваюцца члены рэдкалегіі без удакладнення іх службовых абавязкаў, а ў некаторыя гады (1938–1939 гг.) нумары падпісвала «рэдкалегія», і зараз няпроста адказаць на пытанне, хто працаваў у ёй найбольш плённа. Аднак, прагледзеўшы дзясяткі выпускаў «Штэрна», якія захоўваюцца ў Нацыянальнай бібліятэцы Беларусі, прааналізаваўшы іншыя даступныя мне крыніцы, у тым ліку артыкулы з «Беларускай энцыклапедыі», я прыйшоў да высновы, што ключавымі асобамі ў рэдакцыі былі:

Самуіл Агурскі (1884–1947) – член рэдкалегіі ў 1925–1929 гг. Грамадскі дзеяч, аўтар прац па гісторыі рэвалюцыйнага руху ў Беларусі, член-карэспандэнт Акадэміі навук БССР (1936). Арыштаваны ў 1938 г., рэабілітаваны ў 1956 г.

Зэлік Аксельрод (1904–1941, расстраляны) – член рэдкалегіі ў 1931–1941 гг. Паэт. У 1931–1937 гг. адказны сакратар часопіса; паводле некаторых звестак, выконваў абавязкі галоўнага рэдактара пасля арышту І. Харыка. Арыштаваны ў 1941 г., рэабілітаваны ў 1957 г. «Гэта быў паэт ясенінскага складу. Тонка ўспрымаў прыроду. Шмат месца ў яго вершах займалі матывы кахання і дружбы (…) За надта інтымную лірыку, за апалітычнасць яго часта лаялі крытыкі і партыйныя інструктары, што стаялі на варце чысціні ленінска-сталінскіх ідэй у мастацкай літаратуры» (Рыгор Рэлес. Праз скрыжаваны агонь // Полымя. 1995. № 8. С. 242).

Эля Ашаровіч (1879–1938, расстраляны) – член рэдкалегіі ў 1925–1930 гг. Шматгадовы рэдактар штодзённай газеты «Акцябр», пад эгідай якой выдаваўся часопіс «Штэрн». Арыштаваны ў 1937 г., рэабілітаваны ў 1957 г.

Якаў Бранштэйн (1897–1937, расстраляны) – член рэдкалегіі ў 1930–1937 гг. Літаратурны крытык, педагог, прафесар педінстытута (з 1932 г.), член-карэспандэнт Акадэміі навук БССР (1936). Арыштаваны ў 1937 г., рэабілітаваны ў 1956 г.

Арон Валабрынскі (1900–1938, расстраляны) – член рэдкалегіі ў 1928–1934 гг. Публіцыст, педагог. Дакладных звестак пра год рэабілітацыі не маю.

Хацкель Дунец (1897–1937, расстраляны) – член рэдкалегіі ў 1928–1934 гг. Літаратурны крытык, у пачатку 1930-х – намеснік наркома асветы БССР, адказны рэдактар газеты «Літаратура і мастацтва» ў 1932–1935 гг. арыштаваны ў 1936 г., паўторна ў 1937 г., рэабілітаваны ў 1967 г.

Сара Каган (1885–1941, загінула ў гета) – член рэдкалегіі ў 1940–1941 гг. Паэтэса, празаік.

Эля Каган (1909–1944, загінуў на фронце) – паэт, празаік, драматург, у 1936–1939 гг. – літаратурны рэдактар часопіса «Штэрн».

Майсей Кульбак (1896–1937, расстраляны) – член рэдкалегіі ў 1934–1937 гг. Сусветна вядомы паэт і празаік, аўтар аднаго з першых раманаў пра Мінск «Зэлменянер» («Зельманцы»; раман друкаваўся ў часопісе «Штэрн» з № 5, 1930, пазней быў перакладзены на беларускую, рускую, англійскую, нямецкую, французскую і іншыя мовы). Арыштаваны ў 1937 г., рэабілітаваны ў 1956 г.

Лэйме Разенгойз (1895–1962) – член рэдкалегіі ў 1930–1937 гг. Грамадскі дзеяч, публіцыст, гісторык.

Ізі Харык (1896–1937, расстраляны) – сакратар рэдакцыі і член рэдкалегіі з 1928 г., галоўны рэдактар з 1930 г. (паводле звестак у часопісе, з 1932 г.). Сусветна вядомы паэт. Член-карэспандэнт Акадэміі навук БССР (1936). Арыштаваны ў 1937 г., рэабілітаваны ў 1956 г. «Ізі Харык шмат зрабіў для з’яўлення новых талентаў. Ён даў ім магчымасць развінуць крылы на старонках часопіса…» (Рыгор Рэлес. Праз скрыжаваны агонь // Полымя. 1995. № 8. С. 237).

Усе гэтыя асобы, незалежна ад магчымых да іх прэтэнзій (многія з іх разам з беларускамоўнымі літаратарамі ўсхвалялі Сталіна і падтрымлівалі пераслед «ворагаў народу», у тым ліку пасродкам «Штэрна»), на мой погляд, заслугоўваюць памяці за іхні ўклад у развіццё культуры Беларусі. Але ж наўрад ці мэтазгодна пералічваць усе 11 прозвішчаў на мемарыяльнай дошцы ў цэнтры Мінска. Тэкст на дошцы, які я прапанаваў у лісце ад 10.10.2017 і прапаную зараз, мог бы выглядаць так:

SHTERN (назва яўрэйскім пісьмом)[3]

Па гэтым адрасе (або: У гэтым будынку) ў 1930–1941 гг. знаходзілася

рэдакцыя ідышамоўнага часопіса «Штэрн» («Зорка»), у якой працавалі

Зэлік Аксельрод (1904–1941) ZELIK AKSELROD (імя і прозвішча яўрэйскім пісьмом)

Майсей Кульбак (1896–1937) MOJSHE KULBAK (імя і прозвішча яўрэйскім пісьмом)

Ізі Харык (1896–1937) IZI KHARYK (імя і прозвішча яўрэйскім пісьмом)

ды іншыя знакамітыя пісьменнікі.

Пад іншымі знакамітымі пісьменнікамі я маю на ўвазе перадусім вышэйзгаданых Элю Кагана і Сару Каган – іхнія жыццёвыя шляхі ды літаратурная спадчына дагэтуль выклікаюць цікавасць[4]. Варта прызнаць, што, напрыклад, крытычныя творы Я. Бранштэйна, Х. Дунца занадта прасякнуты «духам часу» і маюць меншую вартасць для сучасных чытачоў; адпаведна, і прозвішчы гэтых літаратурных крытыкаў не такія вядомыя ў свеце.

Вялікая частка супрацоўнікаў рэдакцыі была рэпрэсаваная і трагічна загінула. Дошка на вул. Рэвалюцыйнай стане для іх, як мне бачыцца, своеасаблівым «калектыўным помнікам». У сувязі з гэтым не зашкодзіла было б выявіць на ёй які-небудзь сімвал зняволення (напрыклад, краты або калючы дрот), аднак настойваць на гэтым я не маю права.

У якасці выдаўца часопіса «Штэрн» у 1925–1927 гг. выступала беларускае аддзяленне ўсесаюзнага выдавецтва «Шул ун бух» («Школа і кніга»), а ў 1927–1941 гг. – рэдакцыя мінскай газеты «Акцябр» («Кастрычнік»).

РЭЗЮМЭ

Штомесячны літаратурна-мастацкі часопіс «Штэрн» цягам 15 гадоў быў важнай з’явай культурнага жыцця горада Мінска, Беларускай ССР, дый усяго Савецкага Саюза. Мемарыялізацыя часопіса шляхам устанаўлення памятнай дошкі па месцы знаходжання рэдакцыі (Рэвалюцыйная, 2) будзе разумным і справядлівым учынкам.

Дадатак, або Навошта на памятнай дошцы яўрэйскае пісьмо

Тыя, хто працаваў у рэдакцыі часопіса «Штэрн», карысталіся збольшага мовай ідыш, таму яе прысутнасць, няхай фрагментарная, будзе зусім дарэчнай. З другога боку, ідыш сам па сабе заслугоўвае ўвагі і павагі ў нашай краіне як адна з традыцыйных моў мясцовага насельніцтва. Так, у другой палове ХХ ст. колькасць носьбітаў ідыша ў Беларусі паступова зніжалася з розных прычын (асіміляцыя, выезд яўрэяў за мяжу). Аднак у XXI cт. назіраецца павышэнне цікавасці да гэтай мовы, асабліва пасля выхаду вялікага ідыш-беларускага слоўніка (складальнік Алесь Астравух; Мінск: Медысонт, 2008). Песні на ідышы ёсць у рэпертуары многіх беларускіх выканаўцаў; ідыш гучыць, сярод іншага, у «Местачковым кабарэ», папулярным спектаклі Нацыянальнага акадэмічнага тэатра імя Янкі Купалы. Магчыма, прысутнасць яўрэйскіх літар на памятнай дошцы дадаткова заахвоціць жыхароў Беларусі да вывучэння багатай (і пакуль маладаследаванай) культурнай спадчыны, створанай на ідышы.

Яшчэ адзін аргумент звязаны з тым, што з сярэдзіны 2010-х гг. актывізуецца прыцягненне замежных турыстаў у Беларусь. Сярод гэтых турыстаў нямала зацікаўленых «яўрэйскай тэмай», а між тым у Мінску візуальна мала што сведчыць пра даваеннае культурнае жыццё беларускіх яўрэяў, якое было даволі разнастайным, хоць і супярэчлівым. На сённяшні дзень у горадзе прадстаўлена перадусім гісторыя знішчэння вязняў гета (мемарыяльны комплекс «Яма», помнікі на Юбілейнай плошчы, на вул. Сухой і г. д.), што вельмі важна, але не дастаткова. Дошка з яўрэйскім пісьмом, на маю думку, стане адной з цікавостак, дзеля якой прыедуць у Мінск турысты з «далёкага замежжа», асабліва калі аб’ект па Рэвалюцыйнай, 2 будзе ўключаны ў адпаведныя экскурсійныя маршруты.

Падрыхтаваў Вольф Рубінчык

PS. Як выявілася ў ходзе кантактаў з міністэрствам (пакуль не буду пісаць, якім…), па стане на кастрычнік 2017 г. інстытут гісторыі НАН «не меў інфармацыі» пра мінскі часопіс «Штэрн». Што нямала гаворыць пра наш гістарычны «афіцыёз» 🙁

[1] Паводле пастановы ЦК КПБ(б) 1924 г. і Канстытуцыі БССР 1927 г. Фактычна афіцыйны статус мовы ідыш быў прызнаны з 1920 г. – Дэкларацыя аб абвяшчэнні незалежнасці Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі Беларусь прадугледжвала роўны статус чатырох моў (беларускай, рускай, ідыша, польскай).

[2] «На Беларусі не было традыцый яўрэйскай літаратурна-творчай працы… У Менску ня было амаль і яўрэйскага друку. Менск, зразумела, ня мог быць літаратурным асяродзішчам, у ім нават ня было вызначаных кадраў культурна-творчай інтэлігенцыі» (Б. Аршанскі. Яўрэйская літаратура на Беларусі // Маладняк. 1929. № 10. С. 100).

[3] Ніжэй у дадатку абгрунтоўваецца, чаму пажадана ўжыць іменна яўрэйскае пісьмо.

[4] Асобныя вершы Сары Каган перакладаў на беларускую народны паэт Беларусі Рыгор Барадулін; шэраг яе твораў, гэтаксама як і твораў Элі Кагана, быў змешчаны ў зборніку «Скрыжалі памяці», укладзеным праф. Алесем Бельскім (Мінск: Беларускі кнігазбор, 2005. Кн. 1. С. 499–522; 523–561).

Апублiкавана 16.11.2017  14:14