Tag Archives: «Белсат»

Игорь Ильяш. О давлении на СМИ, о КГБ и «двух АТОшниках»

(основа публикации – запись И. Ильяша в fb, 1 июля в 23:10)

Я не был до конца уверен в том, что эту историю следует рассказать именно теперь. Но за несколько дней до того, как мы объявили о выходе книги «Белорусский Донбасс», руководитель RFE/RL Дейзи Синделар сообщила, что министр информации Беларуси угрожал руководителю бюро «Радыё Свабода» лишить его аккредитации из-за того, как белорусская служба освещает акции протеста. Потом был «наезд» со стороны Караева (министра внутренних дел РБ. – belisrael), арест Игоря Лосика и слухи про лишение аккредитации всего бюро. Эти события развеяли у меня последние сомнения. Тем более, что в истории, которую я сейчас расскажу, речь идет не просто о давлении на редакцию независимого СМИ, но и о давлении персонально на меня. И после выхода книги повод для этого давления становится снова актуален.

4 января 2017 года на сайте белорусской службы «Радио Свобода» было опубликовано мое интервью с боевиком «ЛДНР» Сергеем Трофимовым: https://www.svaboda.org/a/28211775.html. Спустя два дня коллеги в редакции мне сообщили: руководителя минского бюро РС Валентина Жданко сразу после выхода материала вызвали в КГБ. Чекисты и раньше предъявляли претензии РС по поводу моих материалов про белорусов-боевиков – в этих статьях убедительно доказывалось, что бывшие «ополченцы» беспрепятственно возвращаются в страну при полном попустительстве спецслужб. Но после интервью Трофимова, где боевик рассказывал про свои связи с КГБ, чекисты, очевидно, пришли в бешенство. Теперь уже редакции прямо угрожали – речь шла о существовании всего минского бюро.

В итоге Жданко ввел неофициальный запрет на статьи об участии белорусских граждан в войне на востоке Украины. Вскоре особое положение донбасской темы было закреплено на высшем уровне. 9 января меня пригласили в кабинет Жданко – со мной хотел поговорить по громкой связи директор белорусской службы «Радио Свобода» Александр Лукашук, который находился в тот момент в Праге. Лукашук распорядился, чтобы отныне все материалы, так или иначе касающиеся украинской тематики, согласовывались с пражской редакцией и без его визы не публиковались (хотя на самом деле на какое-то время вето наложили вообще на все материалы, которые могли вызвать недовольство чекистов). Мне же в случае вызова на допрос в КГБ советовали вести себя спокойно, не пытаться обманывать, но и не болтать лишнего.

Вызова на допрос так и не последовало, но спустя три дня, 12 января, руководство редакции передало мне записку КГБ. Эта записка – черновик публикации, которая должны была в обязательном порядке появиться на сайте «Радио Свобода» по указанию КГБ. На двух листах формата А4 были подчеркнуты ручкой ключевые тезисы, которые следовало непременно отобразить в материале (фото документа прилагается).

Проблема была не в требовании КГБ опубликовать свою версию событий, а в принуждении сделать это без всякого критического анализа. «Радио Свобода» предлагалось не просто оправдать Комитет госбезопасности и боевика «ЛНР», но фактически объявить Трофимова сумасшедшим. Причем гэбэшный цензор настаивал на использовании конкретных формулировок. В материале обязательно следовало указать, что РС сообщил эту информацию «источник в силовых структурах». Хотя правильнее и честнее было написать «как сообщили в КГБ». Своя логика в этом присутствовала: КГБ хотел полностью откреститься от истории с Трофимовым, а опровергнуть заявления боевика должны были сами журналисты.

Руководство РС заняло однозначную позицию: полностью принять требования КГБ. Составить заметку на основании гэбэшного черновика поручалось мне. Коллеги объясняли: нужно спасать редакцию, это необходимая уступка. В итоге 12 января вышла заметка под заголовком «Экс-боец “ЛНР” Трофимов направлен на психиатрическую экспертизу» (https://www.svaboda.org/a/28229199.html) О том, что украинская прокуратура параллельно начала следствие в отношении боевика, разумеется, не было сказано ни слова. Одновременно с этим по созданным чекистами сайтам-помойкам запустили подробный комментарий к моему интервью с бывшим «ополченцем». Статью называли «редчайшим информационным фейком», который «дискредитирует как журналистику в целом, так и “Радио Свобода” в частности». Текст, выдержанный в лучших традициях анонимных пасквилей, изобиловал штампами и оскорблениями: «желтоперый», «бездарный и откровенно ангажированный» журналист, «морально-этический крах отдельных СМИ», «погоня за сенсацией» и т.д.

Комплекс мероприятий КГБ по самоотбеливанию на этом завершился. Однако давление на РС продолжилось. Комитет был явно намерен отбить у журналистов всякое желание интересоваться его сомнительными комбинациями. Как рассказывали мне коллеги, Валентина Жданко продолжали вызывать на беседы в КГБ, где снова и снова вспоминали о моих материалах по Донбассу. Упоминалось зачем-то, что в конце декабря 2016 года, когда я ездил на интервью с Трофимовым в Витебск, меня вела «наружка». А в ходе одной из встреч чекист сообщил Жданко и вовсе удивительную историю: недавно на белорусско-украинской границе были пойманы «два АТОшника», у которых нашли адрес Игоря Ильяша, и которые якобы планировали с ним «разобраться». История про «двух АТОшников» выглядела фантастической, но подобное сообщение (особенно вкупе с рассказами про «наружку») я воспринял как завуалированную угрозу КГБ и попытку меня запугать.

В конце февраля 2017 года я разорвал все связи с минским бюро «Радио Свобода». Однако спустя почти два месяца редакции снова аукнулись мои материалы. На этот раз давление пошло формально со стороны МИДа. Якобы один из героев моих статей – бывший «ополченец» Родион Кургузов – пожаловался властям на РС из-за своего интервью от 26 октября 2016 года. Боевик утверждал, что он не давал согласия на публикацию материала, а я взял интервью обманом. Все это было откровенной ложью – в действительности Кургузов с самого начала знал, что интервью выйдет именно на «Радио Свобода» и позднее, увидев текст, не высказывал никаких претензий. Понятно, что с боевиком поработали в КГБ, и подобная жалоба являлась их инициативой. Руководство РС и здесь было вынуждено уступить: интервью Кургузова спустя полгода после публикации было удалено с сайта РС (вот перепечатка на «Солидарности», вот пустая страница РС https://www.svaboda.org/a/28075570.html, а в этом материале даже осталась внутренняя гиперссылка на пустую страницу https://www.svaboda.org/a/28205244.html). Куда меньше провисит на сайте перепечатка нашего с Катей расследования о незаконной торговле белорусских предприятий с группировками «ДНР» и «ЛНР». Материал будет удален 24 июля 2017 года через пару часов после появления.

Все это – ярчайший пример давления КГБ на негосударственные СМИ. Я уверен, что нельзя создавать культуру замалчивания вокруг произвола властей – в этом смысле недавнее заявление госпожи Дейзи Синделар можно только приветствовать. Впрочем, я теперь рассказываю об угрозах КГБ из вполне практических соображений. Мы с Катей написали книгу «Белорусский Донбасс», и выходит она в разгар политических репрессий в Беларуси. Поэтому для меня обнародование этой истории – своеобразная страховка на случай провокаций в формате «двух АТОшников». Не очень надежно, конечно, но это хоть что-то.

На фото из fb: И. Ильяш

Из комментариев

Алексей Ивашкевич. «Коллеги объясняли: нужно спасать редакцию, это необходимая уступка». Значит, уже был опыт такого спасения редакции? Просто трындец, неужели журналисты не представляют, что все такие поступки обязательно выйдут в паблик. Не сегодня, так через 3 года. О какой репутации может идти речь?

Liubou Luniova. Я тоже ушла в своё время по этой же причине. К КГБ у меня претензий нет – это их паскудная работа. А вот то, что какие-то комитетчики могут топнуть ногой и руководство американского СМИ тут же возьмёт под козырёк, мерзко. И ни про какую свободу слова тут речи нет.

Mikola Dziadok. Дзякуй што не пабаяліся аб гэтым напісаць. Супраца незалежнага СМІ з КДБ ставіць пад вялікае пытанне ягоную «незалежнасць». Бо зразумела, што гэта толькі вы абнародвалі сваю гісторыю. А колькі такіх кампрамісаў з чэкістамі і замоўных матэрыялаў ад КДБ было раней, і пра іх ніхто не ведае?

Мне, канешне, зараз скажуць, што мы жывем у такой краіне, дзе, каб не страціць акрэдытацыю, трэба ісці на саступкі, што трэба быць гнуткім, каб выжыць і г.д… Але менавіта ад такой гнуткасці мы і жывем ужо 26 год з Лукашэнкам.

Игорь Ильяш. На жаль, тыя ці іншыя кампрамісы – распаўсюджаная з’ява для незалежных СМІ ў Беларусі… Не ўсе гэтыя кампрамісы адназначна ганебныя. Але я ўпэўнены, што маўчаць пра выпадкі ціску з боку спецслужбаў у любым выпадку не варта.

Анджей Почобут. На ваш взгляд, подобные компромиссы с ГБ – это инициатива белорусского руководства РС или линия американцев? Кстати, удивительно, что никто из СМИ не обратил внимания. Интересная история.

Игорь Ильяш. Я не знаю, было ли вообще поставлено в известность американское руководство корпорации. А если и было, то сложно сказать, насколько полную и объективную информацию им дали. Это уже область догадок. Но для меня важным показателем является недавнее заявление Дейзи Синделар, где она сообщила об угрозах в адрес минского бюро. Мне кажется, если о таких вещах заявляется публично, значит, руководство RFE/RL не поддерживает компромиссы и культуру замалчивания.

Liubou Luniova. Возможно, американцы и самое высокое руководство вообще ничего не подозревает.

Игорь Ильяш. Да, кстати, следует добавить к истории про удаление интервью с боевиком Романом Кургузовым: на сайте украинской службы РС перепечатка, разумеется, сохранилась: «Дали підписати папір, що в бойових діях я участі не брав» – білорус, який воював на Донбасі на боці бойовиків

 

Комментарий политолога

Рассказами о самоцензуре в СМИ, представленных в Беларуси, меня сложно удивить: немало случаев за последнее десятилетие вылезло наружу. «Прославились» и tut.by, и та же бел. служба «Радыё Свабода». Не думаю, что Виталий Зыблюк, проработавший на «Еврорадио» более 10 лет и дослужившийся там до главного редактора, сильно преувеличивал, когда говорил в 2018 г.: «У каждого СМИ в Беларуси есть куратор в КГБ».

Ещё один бывший сотрудник белорусской службы «РС», Владимир Баранич, в том же году писал о ней так: «О тамошней гнусной атмосфере в среде белорусских журналистов известно давно». Правда, и «Белсат», где сейчас работает Игорь Ильяш, не вызывает у меня особых симпатий. Мне хватило двух кейсов: 2015 года, когда из цитаты Владимира Некляева, опубликованной на сайте этого польского канала, загадочным образом исчезло упоминание о «жыдах», якобы руководящих силовыми структурами в Беларуси (см. здесь и здесь), и 2018-го, когда Иван Шило потерял работу из-за своей безобидной шутки над президентами Польши и США.

С г-ном Ильяшом я не знаком и о мотивах, подвигнувших его три года спустя вспомнить о «прогибах» минского бюро «Радыё Свабода» перед спецслужбами РБ, мне судить трудно. Тем не менее даже в худшем случае (предположим, его текст – отражение конкурентной борьбы между «Белсатом» и «РС»; в пользу этой версии говорит и поддержка, высказанная автору Любовью Лунёвой, ещё одной «перебежчицей» из «РС») факты, приведенные в фейсбучном посте Ильяша, заслуживают внимания.

Версия, согласно которой американское начальство не знает о порядках в Праге и Минске (подтекст: а вот если бы знало, то «навело бы порядок»…), представляется мне наивной. Различные бюро «РС» в Европе, несмотря на автономность, проводят генеральную линию, отвечающую интересам элит США. Грубо говоря, эта линия сводится к тому, что бизнес превыше идеологических разногласий с авторитарными режимами. Она была выработана не вчера, как не вчера появились самооправдания вроде «мы не можем пожертвовать целой редакцией ради прав отдельно взятого автора».

Если будет интерес читателей, постараюсь развить тему.

Вольф Рубинчик, г. Минск

Опубликовано 06.07.2020  23:00

В. Рубинчик. Первомайские тезисы

«Пандемия COVID-19 привела к нарушению основных социальных и бытовых привычек миллионов людей. С точки зрения нейробиологии, психологии, социологии это уникальный эксперимент, поставленный жизнью», – пишет блогерка verola. Я был бы рад включиться в серьёзное исследование перемен, заметных невооружённым глазом, но не имею полномочий… да и времени (переехал из Фрунзенского района столицы в Центральный, со всеми вытекающими). Потому – несколько обрывочных заметок о том, что происходило в апреле.

Если помните, 29 марта с. г. писал: «Пока в Беларуси вроде никто от COVID-19 не умер, но в конце февраля 2020 г. в США и Израиле тоже не было умерших. А сегодня в РБ вирусоносителей больше, чем тогда насчитывалось в двух странах, вместе взятых. Что наводит на грустные мысли о ситуации, которая может возникнуть у нас недели через четыре…» Вскоре появились первые умершие, а в конце апреля их число измерялось десятками даже по (вызывающим вопросы) официальным реляциям.

Апогей народной настороженности – во всяком случае, в Минске – пришёлся, похоже, на середину месяца… В двадцатых числах многие дети (если верить минобразования, чуть ли не половина) снова пошли в школу, a 25.04.2020 был проведен субботник, в котором (опять-таки согласно официальной инфе) участвовало свыше 2 миллионов жителей Беларуси. Погода улучшилась, и люди в масках/повязках попадаются на улицах реже, чем полмесяца назад. Тут ещё и «главный» отвлёк внимание своими аксессуарами на субботнике…

Кинотеатр «Киев» ушёл в «спящий режим»; расчётно-справочный центр на бульваре Шевченко тоже бережётся (фото 30.04.2020)

С другой стороны, в заявлениях «первого лица» всё чаще звучали тревожные нотки. Например, 23 апреля: «Если положение дел будет меняться в худшую сторону (я ничего не исключаю, уже переживаю за любой шорох), то мы подключим резервы…» Да уж, было из-за чего! Даже если умалчивать об умерших или списывать потери на сопутствующие заболевания, очевиден иной тревожный факт: в стране растёт число (ещё) НЕ выздоровевших, и временами значительно быстрее, чем количество выздоровевших и выписанных:

Дата Кол-во случаев Прирост за день Кол-во выздоровевших Прирост за день Разница
20.04 6264 +457 514 +20 5750
21.04 6723 +459 577 +63 6146
22.04 7281 +558 769 +192 6512
23.04 8022 +741 938 +169 7084
24.04 8773 +751 1120 +182 7653
25.04 9590 +817 1573 +453 8017
26.04 10463 +873 1695 +122 8768
27.04. 11289 +826 1740 +45 9549
28.04. 12208 +919 1993 +253 10215
29.04 13181 +973 2072 +79 11109
30.04 14027 +846 2386 +314 11641

Чтобы лечить – или хотя бы наблюдать – тысячи людей с активной формой COVID-19, болезни, последствия которой опасны и мало предсказуемы, необходимы не только маски и защитные костюмы, койки в больницах и проч., но и множество квалифицированных врачей/медсестёр. Медики же в Синеокой – давным-давно «на вес золота». Резервы – студенты медуниверситетов и т. д. – подключены, но что произойдёт, если и они исчерпаются?

«Весёлая картинка» на сарае у Комсомольского озера (фото 30.04.2020)

О карантинном или близком к карантинному режиме в Синеокой теперь уже поздновато говорить, но неделю назад мы с постоянным читателем belisrael.info поговорили, где-то даже поспорили… Переписка 24-26 апреля в переводе с белорусского:

Пётр Резванов: «Рыгорычу для имиджа нужно вести себя так, как он ведёт… в принципе, в его поведении больше резона, чем у агитаторов за карантин. Условно говоря, если завтра Рыгорыч умрёт / его заберутинопланетяне”, надо будет исходить из того состояния вещей, которое есть. И я не уверен, что будет найдена лучшая тактика».

Я: «Вы не можете этого знать; возможно, разумный (не как в Москве…) карантин сохранил бы больше жизней. Даже если бы умирало на одного человека меньше за каждый потраченный или недополученный миллион долларов – неужели оно того не стоило бы?»

П. Р.: «Вы где-нибудь в новостях видели “разумный” карантин? Знать, я, конечно, не могу (как и агитаторы за карантин). Но опять же: недополученные миллионы потом “аукнутся” выжившим (особенно в нашем положении: с Северной Осетией и Южной Италией я нас уже сравнивал). Так что здесь трудно подсчитать, но, скорее всего, он ближе к истине, чем некоторые».

Я: «О новостях. В Чехии с середины апреля положительная динамика выздоравливает больше, чем заражается. Похоже, что и в Австрии после (=в результате?) карантина произошёл перелом А мы всё ещё не на пике, да и вести из “родственной” Швеции не радуют»

Последнее слово я оставил за оппонентом. Но позволил себе вспомнить рассказ Бориса Лавренёва «Срочный фрахт» (1925) – очень уж поведение лавренёвского персонажа, который ради «интересной прибыли» пожертвовал мальчиком-чистильщиком, застрявшим в трубе парохода, смахивает на действия одного восточноевропейского политика…

Уже и чиновница Иоанна из сверхосторожного представительства ООН в РБ решила рассказать об угрозе COVID-19 «поверх барьеров», а лукашенковский официоз по-прежнему бичует «нытиков и паникёров». Одиозные высказывания расползаются и посредством сайта «президентской газеты», и в фейсбуке…

Спикер «борцов с паникёрами» Андрей М-к в начале апреля демонизировал оппонентов, приписывая им «кровожадность и беспощадность»: «Мы с ними, свядомымi, расходимся не в вопросах демократии. Не в организации процесса выборов. Не в списках политических друзей. Вот в чем: нам (мне и, уверен, вам) их жалко. Им нас – нет. И в критические моменты это вылезает наружу» К концу месяца выяснилось, что выражение «с больной головы на здоровую» по-прежнему актуально… Коллеги М-ка по «СБ» разродились откровениями о сотрудниках массовых негосударственных изданий и блогерах:

Дмитрий К. (28.04.2020 в 06:06): Знаете, а эти ребята реально трупоеды. Я уже перестаю удивляться тому, как они маньячно смакуют цифры официальной статистики по ковиду. Сидят утырки с калькулятором, чтобы выдать заголовок типа «919 зараженных за сутки. Новый печальный рекорд». И что из этого следует? Какой вывод должна сделать аудитория? Выкопать яму поглубже, залечь туда и забросать себя сырой землей? Почему нет заголовка: «253 выздоровевших и выписанных из больниц. Новый оптимистичный рекорд»? А всего уже почти 2000 на фоне 12 тысяч выявленных инфицированных. Которые очень далеко не все безнадежно тяжелые

Роман Р.: Ты так серьезно пытаешься воззвать к их морали, сказать о нравственности, упереть на стыд. Но там же нет ни первого, ни второго, ни третьего. И совести тоже. Только людоедский аппетит вместо совести. Разве мы с тобой не наблюдали, как они с горящими глазами носились по улицам на день воли, горячо надеясь, что где-то прольется кровь и они смогут запилить пару-тройку кликбейтных заголовков? Это обычные гниды и мрази, ничего человеческого в них нет, поэтому с ними надо разговаривать с других позиций. Как с нелюдями или нечистью.

Он же: Назовите меня радикальным или кровожадным, но я очень надеюсь, что по итогам всей этой истории мы соберем эмигрантский пароход. Как в свое время из Крыма в Константинополь. За спекуляцию на беде, за раздувание паники, за трансляцию пустых слухов, за заработки на благотворительности. Всех этих Наших нив и Тут.баев, Адарку Гуштын и Антошку Мотолько, всю эту никчемную грязь под ногтями, возомнившую себя прессой пинком в Польшу, в компанию со Степкой Путило и Наташкой Радиной. Они не нужны стране. Они паразиты на ее теле.

* * *

Раньше с гнидами людей сравнивал один М-к – теперь вскрылись новые м-ки (фамилии не пишу, чтобы не пиарить этих «чэсных» журналистов идеолухов).

Чуток удивило то, что вышеприведенные три поста, два из которых – явные кандидаты на рассмотрение в зале суда, поддержала Юлия Андреева – музкритикесса, член Союза композиторов (но после её недавнего панегирика о Мае Данциге, с которым она даже не была знакома, это не могло сильно удивить). Хорошо когда-то писал бард по другому поводу: «Мы не забудем этот смех / И эту скуку! / Мы — поимённо! — вспомним всех, / Кто поднял руку!..»

Тем временем часть политизированной публики не отпускают личность и деятельность Евгения Прейгермана – директора «Минского диалога», которого я обильно цитировал здесь (18.04.2020). Спустя несколько дней Е. П. дал очередное пояснительное интервью – и опять, по большому счёту, мимо. Сравнение Беларуси со Швейцарией и Бельгией, «странами с похожим опытом», говорит само за себя. Евгений – за «минимальный комфорт» в Беларуси, который означает: «Возможность для власти управлять и не находиться в постоянном напряжении по поводу того, что кто-то воткнет ей в спину нож. Возможность для оппозиции и гражданского общества развивать свои организации и не бояться, что в любой момент с ними могут что-то сделать».

Странно, что опытнейший журналист Александр Старикевич, редактор сайта «Салідарнасць», не задал собеседнику элементарный уточняющий вопрос: «А что значит нож в спину?» Похоже, для покровителей Прейгермана сей «нож» – не что иное как борьба за власть (или за сменяемость властных группировок) в Беларуси; они, в духе «просвещённого авторитаризма», готовы дозволить «всё, кроме политики». Собственно, ничего нового; припоминаю определённую «свободу развития организаций» 1996–1999 гг., когда в РБ имела регистрацию даже Всемирная ассоциация белорусских евреев 🙂 Но нельзя дважды войти в ту же реку, да и не всем оппонентам власти охота сидеть в «гетто», пусть и без «погромов».

«Аполитичному большинству вообще всё равно», – смело заявляет Е. П. о жителях Беларуси (мол, активное меньшинство в лице «власти» и «оппозиции» как-нибудь внутри себя договорится). Я слегка против; и диагноз так себе (большинство не такое уж «аполитичное», что показали, в частности, события начала 2017 г.), и «курс лечения» какой-то неубедительный, не основанный на демократических ценностях.

Вот и Николай Дедок возмутился, причём дважды. Сначала написал эмоциональную отповедь Прейгерману, затем выложил в сеть не менее эмоциональный ролик, где многовато личного, хотя Николай и оговорился, что старается не оценивать Евгения как человека. Н. Дедок упрекает политолога в самых разных грехах, вроде конфликта с «Белсатом» (по мне, это как раз не грех; думаю, со мной после cентября 2018 г. согласится Иван Шило). Ну, наверное, нужны и такие «разоблачения», как у газетчика-анархиста, бывшего политузника Дедка…

* * *

Чья-то карикатурка в связи с озвученными планами Рыгорыча в новой пятилетке одарить белорусов новой коснетуцией Конституцией:

А ещё анекдотец, придуманный то ли по случаю пятидесятилетия распада «Битлз», то ли просто так:

– Леонид Ильич, в Москву едет Пол Маккартни!

– Гм-гм, интересно… А в каком городе осталась другая половина товарища Маккартнева?

Вольф Рубинчик, г. Минск

01.05.2020

wrubinchyk[at]gmail.com

Опубликовано 01.05.2020  01:44

Как «освоить» ошмянскую синагогу?

Именно «освоить» здание хочет группа белорусов, связанных с белорусским комитетом ICOMOS – Международного совета по cохранению памятников и достопримечательных мест. Их спикер употребил еще смелое слово «переварить»… Но постараюсь изложить всё по порядку.

Евреи, как напомнено в сетевом справочнике о штетлах, поселились в Ошмянах (сейчас – райцентр Гродненской области, почти на границе с Литвой, около 17 тыс. жителей) в XVIII веке. Сейчас евреев там можно пересчитать по пальцам, а когда-то жили в местечке как иудеи, так и караимы. Синагога, о которой идет речь, формально относится к XIX веку, но была достроена в начале ХХ в.; она, согласно тому же справочнику, представляет собой «образец редкого сочетания местной архитектурной традиции с сохранением национального еврейского колорита и духа Востока».

25 сентября 2018 г. в зале № 14 Национального исторического музея в Минске состоялось любопытное мероприятие – презентация «концепции восстановления здания бывшей ошмянской синагоги». Ныне каменное здание принадлежит местной власти, находится в оперативном управлении краеведческого музея имени Ф. Богушевича. Мы с женой посетили Ошмяны в мае 2014 г. благодаря Сергею Веремейчику и Анатолию Янецу. Заходили в тот краеведческий музей, лазили и в здание синагоги, благо искать его в городе не надо (стоит в самом центре – что характерно, на ул. Советской), видели на стенах причудливые орнаменты… Поэтому, когда 20.09.2018 я получил приглашение на минскую презентацию от Степана Стурейко, был заинтригован.

  

Так здание выглядело снаружи и изнутри 18.05.2014

Собралось нас, более или менее заинтригованных, человек 25 – преимущественно общественные активисты, журналисты и музейные работники. С. Стурейко приглашал представителей израильского посольства – те не пришли по причине Суккота. Понятно, «мероприятие» обошлось также без руководителей иудейских религиозных общин. Не было и ответственных сотрудников министерства культуры РБ, от которых многое зависит в деле реставрации памятников. Ведущие не раз сожалели об отсутствии чиновников.

На стенах зала можно было видеть иллюстрированный рассказ о том, что уже успел сделать ICOMOS за последние полгода. При помощи Европейского гуманитарного университета (где преподает С. Стурейко) и министерства иностранных дел Литвы сделано, действительно, немало. Прежде всего речь идет об образовательных семинарах: белорусы ездили в Вильнюс, литовцы приезжали в Ошмяны и рассказывали, как они работают с архитектурным наследием – в частности, с синагогами – в своей стране. За последние годы в Литве их отреставрировано пять. В августе активисты провели встречу с неравнодушными ошмянцами, последние отвечали на вопросы: «Каких культурных событий не хватает городу?», «Почему важно еврейское наследие?», «Какой вы видите синагогу через 15-20 лет?» Г-н Стурейко не без гордости заметил: «Мы нашли ответы на эти вопросы».

Мнение местных жителей было существенным потому, что заявленная цель проекта – «принести в Ошмяны литовский опыт сохранения культурного наследия с ориентацией на интересы местного сообщества». Опросить всё сообщество не получалось, но какой-то «совет» (или «консилиум») собрали. Ориентировались на таких людей, как Сергей Жилик, ведущий методист по музеям и охране историко-культурного наследия отдела методической работы государственного учреждения культуры «Ошмянский районный центр культуры». Он выступил сразу после презентации и много говорил об уникальности города с его переплетением культур и конфессий, о том, что идею с восстановлением нужно реализовывать – она позволит вдохнуть в здание «вторую жизнь».

«Некоторые меры были приняты и раньше, – говорил С. Жилик, – что мы могли сделать своими силами, то сделали. Был проведен субботник по благоустройству главного зала синагоги. Уже на этом этапе мы получили синагогу как объект для показа, для мемориального туризма. Иудейская община на данный момент не сохранилась в Ошмянах, но синагога продолжает жить как историко-культурный объект. Основной зал можно было бы использовать как выставочный, в том числе для современной живописи. Там должны демонстрироваться и вещи мемориального характера, связанные с еврейской культурой».

По словам С. Жилика, несколько лет тому назад районные власти ремонтировали крышу на спонсорские средства, т. к. крыша – это основа сохранности здания. Ученики Кольчунской школы (из-под Ошмян) на протяжении двух недель рисовали синагогу в рамках традиционных пленэров «Рисуем историю вместе».

 

Дети и их рисунки (кликните для увеличения)

Таким образом, кое-что предпринималось и ранее, но в белорусском комитете ІCOMOS считают, что нужен «перелом», чтобы перенести ошмянское здание из категории еврейского наследия в категорию «своей». Во время презентации С. Стурейко рассуждал примерно так: «Наша позиция была – не делать еще один музей, или, точнее, делать не только музей. Думали и об окупаемости здания за счет продажи ремесленных изделий – чтобы центр традиционных ремесел работал в этом же здании. Сделали оценку акустических качеств пространства – качество хорошее, в том числе для проведения концертов. Можно было бы открыть и кофейню».

Такие «наполеоновские» планы, естественно, пробудили сомнения у некоторых слушателей. Последовал вопрос из зала: «Как минские еврейские организации относятся к вашим проектам?» На него довольно эмоционально отреагировал Антон Астапович, начальник Белорусского добровольного общества охраны памятников истории и культуры, имеющий отношение к делу восстановления здания: «А при чем тут минские? У синагоги нет таких моральных ограничений, как у христианских храмов; она была не только местом для молитв, в ней иногда велись деловые переговоры, устраивались торжественные собрания… Поэтому восстановленное здание может быть многофункциональным». Г-н Астапович ответил заодно и на вопрос о возможной передаче здания на баланс еврейской организации: «Что мы видим в Ивенце? [Власти] передали бывшую синагогу, а религиозное объединение сдало ее в аренду под магазин стройматериалов. Передали здание иешивы в Воложине – и оно почти всё время стоит взаперти».

«Кто-то из членов еврейской общины нас поддерживает, кто-то – не очень, – заявил С. Стурейко. – Мы открыты, насколько можем. Никто не против того, чтобы в здании звучала еврейская музыка, готовились еврейские блюда. Но носителей этой культуры в Ошмянах, к сожалению, нет. Заниматься театрализацией? Опять же, я не против, но тогда это должна быть качественная театрализация». Этот дипломированный менеджер в сфере культуры хочет осуществить в Ошмянах «образцовый проект», чтобы его можно было «мультиплицировать», то есть распространить на прочие 30 запущенных зданий белорусских синагог (в Слониме, Бобруйске, Изабелине…)

Впрочем, всё перечисленное начертано «вилами по воде»: министерство культуры пока не утвердило даже план работ в Ошмянах. Камнем преткновения стала… лестница. Чиновники из министерства полагают, что входить посетители должны через первый этаж. Игорь Раханский, руководитель проектного бюро при белорусском комитете ICOMOS, считает иначе. Он хочет, чтобы гости шагали снаружи на второй ярус, где было женское отделение синагоги, так называемый «бабинец». Тем временем на первом, аварийном этаже будут работать реставраторы. Проём, через который туристы теперь заходят в синагогу, г-н Раханский предлагает заложить, т. к. этот проём выводит на бывший «арон-койдеш», что неприемлемо для верующих. Архитектор подчеркивает: «Пока всё делается за мой счет; хорошо, что Степан помог, привлек деньги из Европы. Если не делать лестницу на второй ярус, мне не интересно».

С. Стурейко (слева) и И. Раханский

Сейчас А. Астапович разрабатывает для министерства обоснование, дабы доказать, что лестница в ошмянской синагоге была и до Второй мировой войны, что подобным образом выглядели и иные восточноевропейские синагоги…

Специалист доказывает свою правоту на примере синагоги Белза

Похоже, дело-то не столько в лестнице, сколько в том, что министерство – за «целостную реставрацию», когда исправляется всё и сразу. По мнению некоторых специалистов, это долго и дорого; в белорусском комитете ІCOMOS считают, что здание можно и нужно вводить в эксплуатацию поэтапно, путем «народной реставрации». Правда, с точки зрения И. Раханского, ни один частник не потянет восстановление уникальной росписи молельного зала: «здесь нам не обойтись без помощи государства». В то же время он констатировал: «мы понимаем, что найти деньги на всё невозможно, государственного финансирования нет».

Как бы то ни было, С. Стурейко настроен оптимистично: «По крайней мере две задачи проекта выполнены. Во-первых, судьба синагоги обсуждается широко, в национальном масштабе. Во-вторых, удалось собрать влиятельных ошмянцев, неравнодушных граждан. И по большому счету, всё мы делаем правильно».

Ближе к концу презентации выступил уважаемый гость – бывший заместитель министра культуры, главный редактор «Краязнаўчай газеты» Владимир Гилеп: «Мы практически “оттолкнули” от себя еврейскую культуру. Отталкивание шло на протяжении многих десятилетий. А между тем это наша история, белорусское наследие». Г-н Гилеп напомнил о мыслях историка Леонида Лыча насчет музея идиша в Беларуси, которые обсуждались и в «Краязнаўчай», и на belisrael.info. По Владимиру Александровичу, в стенах ошмянской синагоги может быть музей («не нужно бояться этого слова»), но современный, многофункциональный; пусть там устраиваются концерты еврейской, белорусской музыки, да хотя бы и Штрауса. Но прежде всего надо сделать так, чтобы «рядовой чин министерства культуры сказал: “я – за!”». «Это самое трудное», – добавил В. Гилеп.

На переднем плане Владимир Гилеп; рядом с ним – писатель, экс-министр культуры и печати Анатолий Бутевич

Я вышел из музея на улицу Карла Маркса со смешанными чувствами. С одной стороны, довольно обидно, что еврейские организации держатся – или удерживаются – на дистанции от ошмянской синагоги. С другой – критические высказывания А. Астаповича в этом случае имели под собой почву… И, может быть, хорошо, что здание хоть как-то служит – и еще послужит – «местным сообществам», что бы это ни значило.

А вот с репликами А. Астаповича в адрес потерпевшего от руководства «Белсата» Ивана Шило (вроде «Уволили – значит, было за что») согласиться никак не могу

Технологически презентация была выполнена на высоком уровне, да и в компетентности специалистов я не сомневаюсь. Но… что будет, если министерство заупрямится? Вся подготовительная работа пойдет насмарку? А может быть, процесс в этом деле важнее, чем результат? Короче говоря, пока не решил, как относиться к увиденному и услышанному 25 сентября. Разве что кто-то из почтенной публики подскажет?

Вольф Рубинчик, г. Минск

wrubinchyk[at]gmail.com

* * *

Выше представлен слегка подкорректированный перевод с белорусского – статья в оригинале была опубликована 26.09.2018. Она вызвала определенный резонанс. Так, поступил отклик от Алины Федаренко из Минска: «Добротное здание! Считаю, что если там не будет хоть чего-нибудь — пропадет. А жаль — наследие…» (05.10.2018). А 28 сентября ссылка на статью появилась здесь, на сайте ЕГУ.

Так будет?.. Еще одно фото с презентации 25.09.2018

И всё бы хорошо, да что-то нехорошо, прямо как в сказке тов. Гайдара. Еще до встречи в музее C. Cтурейко сообщил мне, что его группа работает над подготовкой материалов о проекте, пообещал: «обязательно Вам напишу». Разумеется, хотелось получить дополнительную информацию в читабельном варианте, подходящем для публикации. Полтора месяца я ждал нового послания, напомнил о себе 07.11.2018… и тишина. Выводы делайте сами.

* * *

Еще один иллюстрированный материал о событии – с несколько провокационным вопросом в начале: «Нужны ли синагоги в Беларуси, где большая часть населения считает себя православными (по результатам опросов)?» Впрочем, лейтмотив репортажа Натальи Огорелышевой заключается в том, что синагоги – «ведь это же ничего. Это можно» (С) 🙂

В. Р.

Опубликовано 27.11.2018 06:52

Як «асвоіць» ашмянскую сінагогу?

Іменна «асвоіць» будынак хоча група беларусаў, звязаных з ICOMOS – Беларускім камітэтам Міжнароднай Рады па помніках і мясцінах. Іхні спікер ужыў яшчэ слова «ператравіць» («переварить»). Пастараюся выкласці ўсё па парадку.

Яўрэі, як нагадана ў сеціўным даведніку пра штэтлы, атабарыліся ў Ашмянах (зараз – райцэнтр Гродзенскай вобласці, амаль на мяжы з Літвой, каля 17 тыс. жыхароў) у XVIII стагоддзі. Цяпер яўрэяў там можна пералічыць на пальцах, а калісьці жылі ў мястэчку як іудзеі, так і караімы. Сінагога, пра якую ідзе гаворка, фармальна адносіцца да XIX ст., але была дабудавана ў пачатку ХХ ст.; яна, паводле таго ж даведніка, уяўляе з сябе «ўзор рэдкага спалучэння мясцовай архітэктурнай традыцыі з захаваннем нацыянальнага яўрэйскага каларыту і духу Ўсходу».

25 верасня 2018 г. у зале № 14 Нацыянальнага гістарычнага музея ў Мінску адбылася цікавая імпрэза – прэзентацыя «канцэпцыі аднаўлення будынка былой ашмянскай сінагогі». Зараз камяніца належыць раённай уладзе, знаходзіцца ў аператыўным кіраванні краязнаўчага музея імя Ф. Багушэвіча. Мы з жонкай наведалі Ашмяны ў маі 2014 г. дзякуючы Сяргею Верамейчыку і Анатолю Янецу. Заходзілі ў той краязнаўчы музей, лазілі і ў будынак сінагогі, балазе шукаць яго ў горадзе не трэба (стаіць у самым цэнтры – што характэрна, на вул. Савецкай), бачылі на сценах мудрагелістыя арнаменты… Таму, калі 20.09.2018 я атрымаў запрашэнне на мінскую прэзентацыю ад Сцяпана Стурэйкі, быў заінтрыгаваны.

Так будынак выглядаў звонку і знутры 18.05.2014

Сабралося нас, больш ці менш заінтрыгаваных, чалавек 25 – пераважна грамадскія актывісты, журналісты і музейшчыкі. С. Стурэйка запрашаў прадстаўнікоў ізраільскага пасольства – тыя не прыйшлі праз Сукот. Зразумела, «мерапрыемства» абышлося таксама без кіраўнікоў іудзейскіх рэлігійных суполак. Не было і адказных супрацоўнікаў міністэрства культуры РБ, ад якіх многае залежыць у справе рэстаўрацыі помнікаў. Вядучыя не раз шкадавалі пра адсутнасць чыноўнікаў.

На сценах залы можна было бачыць ілюстраваны расповед аб тым, што паспеў ужо зрабіць ICOMOS за апошнія паўгода. Пры дапамозе Еўрапейскага гуманітарнага ўніверсітэта (дзе выкладае С. Стурэйка) і міністэрства замежных спраў Літвы зроблена, дапраўды, нямала. Найперш ідзецца аб адукацыйных семінарах: беларусы ездзілі ў Вільню, літоўцы прыязджалі ў Ашмяны і распавядалі, як яны працуюць са спадчынай – у прыватнасці, з сінагогамі – у сваёй краіне. За апошнія гады ў Літве іх адрэстаўравана пяць. У жніўні актывісты правялі сустрэчу з неабыякавымі ашмянцамі, апошнія адказвалі на пытанні: «Якіх культурных падзей не хапае гораду?», «Чаму важная яўрэйская спадчына?», «Якой вы бачыце сінагогу праз 15-20 гадоў?» Як не без гонару заўважыў сп. Стурэйка: «Мы знайшлі адказы на гэтыя пытанні».

Меркаванне мясцовых жыхароў было істотнае таму, што заяўленая мэта праекта – «прынесці ў Ашмяны літоўскі досвед захавання культурнай спадчыны з арыентацыяй на інтарэсы мясцовай супольнасці». Апытаць усю супольнасць не выпадала, але нейкую «раду» (або «кансіліум») сабралі. Арыентаваліся на такіх асоб, як Сяргей Жылік, вядучы метадыст па музеях і ахове гісторыка-культурнай спадчыны аддзела метадычнай работы дзяржаўнай установы культуры «Ашмянскі раённы цэнтр культуры». Ён выступіў адразу пасля прэзентацыі і шмат казаў пра ўнікальнасць горада з яго перапляценнем культур і канфесій, пра тое, што ідэю з аднаўленнем трэба рэалізоўваць – яна дазволіць удыхнуць у будынак «другое жыццё».

«Пэўныя захады былі зроблены і раней, – казаў С. Жылік, – што мы маглі зрабіць сваімі сіламі, зрабілі. Быў праведзены суботнік па добраўпарадкаванні галоўнай залы сінагогі. Ужо на гэтым этапе мы атрымалі сінагогу як аб’ект паказу, мемарыяльнага турызму. Іудзейская абшчына на дадзены момант не захавалася, але сінагога працягвае жыць як гісторыка-культурны аб’ект. Асноўную залу можна было б выкарыстоўваць як выставачную, у тым ліку для сучаснага жывапісу. Там павінны дэманстравацца і рэчы мемарыяльнага кшталту, звязаныя з яўрэйскай культурай».

Паводле С. Жыліка, некалькі год таму раённыя ўлады рамантавалі дах на спонсарскія сродкі, бо дах – гэта аснова захаванасці будынка. Вучні Кальчунскай школы (з-пад Ашмянаў) цягам двух тыдняў малявалі сінагогу ў рамках традыцыйных пленэраў «Малюем гісторыю разам».

Дзеці ды іхнія малюнкі

Такім чынам, нешта рабілася і раней, але ў ІCOMOS лічаць, што патрэбны «пералом», каб перанесці ашмянскі будынак з катэгорыі яўрэйскай спадчыны ў катэгорыю «сваёй». С. Стурэйка разважаў прыкладна так: «Наша пазіцыя была – не рабіць яшчэ адзін музей, або, дакладней, рабіць не толькі музей. Думалі і пра акупляльнасць будынка за кошт продажу рамесных вырабаў – каб цэнтр традыцыйных рамёстваў працаваў у гэтым жа будынку. Зрабілі ацэнку акустычных якасцей прасторы – якасць добрая, у тым ліку для правядзення канцэртаў. Можна было б адкрыць і кавярню».

Гэткія «напалеонаўскія» планы, натуральна, абудзілі сумневы ў некаторых слухачоў. Паступіла пытанне з залы: «Як мінскія яўрэйскія суполкі ставяцца да вашых праектаў?» На яго досыць эмацыйна адрэагаваў Антон Астаповіч, начальнік Беларускага добраахвотнага таварыства аховы помнікаў гісторыі і культуры, датычны да справы аднаўлення будынка: «А пры чым тут мінскія? Сінагога не мае такіх маральных перашкод, як хрысціянскія храмы; яна была не толькі месцам для малітваў, у ёй часам вяліся дзелавыя перамовы, ладзіліся ўрачыстасці… Таму адноўлены будынак можа быць шматфункцыянальны». Сп. Астаповіч адказаў заадно і на пытанне аб магчымай перадачы будынка на баланс яўрэйскай арганізацыі: «Што мы бачым у Івянцы? [Улады] перадалі былую сінагогу, а рэлігійнае аб’яднанне здало яе ў арэнду пад краму будматэрыялаў. Перадалі будынак ешывы ў Валожыне – і ён амаль увесь час стаіць зачынены».

«Асобныя чальцы яўрэйскай абшчыны нас падтрымліваюць, асобныя – не вельмі, – заявіў С. Стурэйка. – Мы адкрытыя, наколькі можам. Ніхто не супраць таго, каб у будынку гучала яўрэйская музыка, гатаваліся яўрэйскія стравы. Але носьбітаў гэтай культуры ў Ашмянах, на жаль, няма. Займацца тэатралізацыяй? Ізноў жа, я не супраць, але тады гэта павінна быць якасная тэатралізацыя». Гэты дыпламаваны менеджар у сферы культуры хоча ажыццявіць у Ашмянах «узорны праект», каб яго можна было «мультыплікаваць», то бок распаўсюдзіць на іншыя 30 занядбаных будынкаў беларускіх сінагог (у Слоніме, Бабруйску, Ізабеліне…)

Зрэшты, усё пералічанае накрэслена «віламі па вадзе»: міністэрства культуры пакуль што не зацвердзіла нават план работ у Ашмянах. Каменем спатыкнення сталася… лесвіца. Чыноўнікі з міністэрства лічаць, што ўваходзіць наведвальнікі павінны праз першы паверх, Ігар Раханскі, кіраўнік праектнага бюро пры ICOMOS, мяркуе іначай. Ён хоча, каб госці крочылі звонку на другі ярус, дзе было жаночае аддзяленне сінагогі, так званы «бабінец». Тым часам на першым, аварыйным паверсе будуць працаваць рэстаўратары. Праём, праз які цяпер заходзяць турысты ў сінагогу, сп. Раханскі прапануе закласці, бо ён выводзіць на былы «арон-койдэш», а гэта непрымальна для вернікаў. Архітэктар падкрэслівае: «Пакуль што ўсё робіцца за мой кошт; добра, што Сцяпан дапамог, прыцягнуў грошы з Еўропы. Калі не рабіць лесвіцу на другі паверх, мне не цікава».

С. Стурэйка (злева) і І. Раханскі

Зараз А. Астаповіч распрацоўвае для міністэрства абгрунтаванне, каб давесці, што лесвіца ў ашмянскай сінагозе была і да Другой сусветнай вайны, што падобным чынам выглядалі і іншыя ўсходнееўрапейскія сінагогі…

Адмысловец даводзіць сваю рацыю на прыкладзе сінагогі Белза

Падобна, справа-то не так у лесвіцы, як у тым, што міністэрства – за «суцэльную рэстаўрацыю», калі рамантуецца ўсё і адразу. На думку некаторых спецыялістаў, гэта доўга і дорага; у ІCOMOS лічаць, што будынак можна і трэба ўводзіць у эксплуатацыю паэтапна, шляхам «народнай рэстаўрацыі». Праўда, на думку І. Раханскага, ні адзін прыватнік не пацягне рэстаўрацыю ўнікальнага жывапісу малельнай залы: «тут нам не абысціся без дапамогі дзяржавы». У той жа час ён канстатаваў: «мы разумеем, што знайсці грошы на ўсё немагчыма, дзяржаўнага фінансавання няма».

Як бы ні было, С. Стурэйка настроены аптымістычна: «Прынамсі дзве задачы праекта выкананы. Па-першае, лёс сінагогі абмяркоўваецца шырока, у нацыянальным маштабе. Па-другое, удалося сабраць уплывовых ашмянцаў, неабыякавых грамадзян. І па вялікім рахунку, усё мы робім правільна».

Пад канец прэзентацыі выступіў паважаны госць – былы намеснік міністра культуры, галоўны рэдактар «Краязнаўчай газеты» Уладзімір Гілеп: «Мы практычна адсябечылі яўрэйскую культуру. Адштурхоўванне ішло на працягу многіх дзесяцігоддзяў. А між тым гэта наша гісторыя, беларуская спадчына». Сп. Гілеп узгадаў думкі гісторыка Леаніда Лыча наконт музея ідыша ў Беларусі, якія абмяркоўваліся і ў «Краязнаўчай», і на belisrael.info. Паводле Уладзіміра Аляксандравіча, у мурах ашмянскай сінагогі можа быць музей («не трэба баяцца гэтага слова»), але сучасны, многафункцыянальны; няхай там ладзяцца канцэрты яўрэйскай, беларускай музыкі, ды хоць бы і Штраўса. Аднак найперш трэба зрабіць так, каб «радавы чын міністэрства культуры сказаў: я – за!». «Гэта самае цяжкае», – дадаў Ул. Гілеп.

На пярэднім плане Уладзімір Гілеп; побач з ім – пісьменнік, экс-міністр культуры і друку Анатоль Бутэвіч

Я выйшаў з музея на вуліцу Карла Маркса са змяшанымі пачуццямі. З аднаго боку, даволі крыўдна, што яўрэйскія арганізацыі трымаюцца – або ўтрымліваюцца – на дыстанцыі ад ашмянскай сінагогі. З другога – крытычныя выказванні А. Астаповіча ў гэтым выпадку мелі пад сабой пэўны грунт… І, мабыць, добра, што будынак хоць неяк служыць – ды яшчэ паслужыць – «мясцовым супольнасцям», што б гэта ні значыла.

А вось з рэплікамі на адрас пацярпелага ад кіраўніцтва «Белсату» (кшталту «Звольнілі – значыць, было за што») згадзіцца ніяк не магу

Тэхналагічна прэзентацыя была выканана на высокім узроўні, дый у кампетэнтнасці адмыслоўцаў я не сумняюся. Але… што будзе, калі міністэрства заўпарціцца? Уся падрыхтоўчая праца пойдзе ў глум? А можа быць, працэс у гэтай справе важнейшы за вынік? Карацей, пакуль канчаткова не вырашыў, як ставіцца да ўбачанага і пачутага 25 верасня. Хіба што вы, шаноўныя чытачы, падкажаце?

Вольф Рубінчык, г. Мінск

wrubinchyk[at]gmail.com

26.09.2018

Апублiкавана 26.09.2018  22:23

***

Водгук
Аліна Федарэнка (г. Мінск). Дабротны будынак! Лічу, што калі там не будзе хоць чаго-небудзь — прападзе. А шкада — спадчына…  (05.10.2018  14:36)

В. Рубінчык. КАТЛЕТЫ & МУХІ (86)

Шалом наноў! Некалькі слоў пра юбілеі гэтага года, расквечанага не толькі стагоддзем БНР.

Гадоў 25 цікаўлюся лёсам беларускага яўрэйства ўвогуле, дый асобных яўрэяў таксама. У 2000-х гадах – з пралазам у пачатак 2010-х – цікавіўся і шахматнай кампазіцыяй, сам сёе-тое складаў, браў удзел у конкурсах рашэнняў (праўда, без вялікіх поспехаў). Вынік – нешта ведаю пра кампазітараў, асабліва тых, каторыя былі да таго ж беларускімі яўрэямі 🙂

Сёлета дваім з іх споўнілася б 120. Гэта Майсей Нейман з Веткі і Ісак Кацэнеленбоген з Оршы. Абодва даволі рана пакінулі Беларусь, кінулі якар у Расіі; першага жыццё лупцавала менш. Майсей Барысавіч стаў доктарам навук – адным з найкруцейшых савецкіх фізікаў – і памёр сваёй смерцю ў 1967 г. Ісак Давідавіч, бухгалтар і таленавіты шахматны літаратар, загінуў на фронце ў фатальную восень 1941 г.

120 гадоў было б сёлета і пісьменніку Рыгору Кобецу (ураджэнец Украіны, частку жыцця правёў пад імем Міхаіл Сандыга). Ён вядомы найперш як асноўны сцэнарыст легендарнай стужкі кінафабрыкі «Савецкая Беларусь», а менавіта «Шукальнікаў шчасця», знятых у 1936 г. Аднак заслугоўваюць увагі і яго ранняя п’еса «Гута» (гэта не імя, а сінонім шклозавода), і адна з першых у беларускай літаратуры аповесць пра ГУЛаг «Ноеў каўчэг», напісаная ў 1960-х гадах. Пісьменнік блукаў па свеце, саветы яго арыштоўвалі і доўга трымалі ў Сібіры, але большую частку жыцця (1898–1990) яму выпала шукаць шчасця тут, у Беларусі.

Мы з жонкай былі добра знаёмыя з дачкой Р. К., пісьменніцай Аленай Кобец-Філімонавай (1932-2013), да ейнага ад’езду ў Расію пад канец 2011 г. не раз гасцявалі ў яе вялікай кватэры на Танка, 4. Апошнія гады яна змагалася за рэпутацыю свайго бацькі; на яе думку, тэатразнаўцы недаацэньвалі Кобеца, а літаратуразнаўцы скажалі факты ягонай біяграфіі. У 25-30 гадоў да ейных высілкаў я ставіўся не без іроніі (Алена Рыгораўна пісала ў розныя СМІ рэплікі і падрабязныя адказы з нагоды, як мне здавалася, малазначных публікацый), часам нават асцярожна з ёй спрачаўся. Зараз думаю – у прынцыпе, слушна сябе паводзіла, бацька ёсць бацька. Прыпамінаю, яна і з Заірам Азгурам не пабаялася судзіцца ў пачатку 1990-х за тое, што ён аднойчы далучыў Рыгора Кобеца да крымінальнага свету, мо і не наўмысна…

Аднойчы Алена Рыгораўна прачытала колькі радкоў з вершаванага беларускамоўнага твору свайго бацькі, прысвечанага эміграцыі еўрапейскіх яўрэяў у Зямлю Ізраіля. Я папрасіў урывак або ўсю паэму для публікацыі ў бюлетэні «Мы яшчэ тут!», але чамусьці не склалася. Потым я забыўся на гэты твор, і во надоечы знайшоў «Палестыну» ў даваенным часопісе «Полымя рэвалюцыі». Твор цікавы і сам па сабе, і таму, што адкрывае Кобеца з даволі нечаканага боку – як паэта (даведнік «Беларускія пісьменнікі» са спісам публікацый Р. К. нічога, аднак, не паведамляе пра «Палестыну»).

Мог бы перанабраць для belisrael.info тэкст з часопіса, калі будзе цікавасць чытачоў. А як яе змераць? Прачытаўшы гэтую серыю, напішыце мне ліст на e-mail з пазнакай «Кобец» або пакіньце адпаведны камент на FB-старонцы рэдактара сайта. Калі паступіць пяць запытаў цягам двух тыдняў – пайду насустрач, калі не – тады даруйце, шаноўныя, іншых спраў хапае.

Кніга Алены Рыгораўны пра Р. Кобеца (Мінск: Кнігазбор, 2006), якую часткова набіраў; здымкі з гэтай кнігі.

Цікавыя ўспаміны пра Кобеца пакінуў пісьменнік Гірш (Рыгор) Рэлес – аказваецца, ягоны калега-цёзка і ў рабіна служыў, і ідыш ведаў, і браў удзел у абароне яўрэйскага мястэчка ад пагрому… (праўда, наўрад ці ў 16-гадовым узросце, як пісаў Рэлес; хутчэй за ўсё, пад канец 1910-х гадоў).

Неяк сімвалічна, што ў газеце «Літаратура і мастацтва» на адной старонцы ў 1988 г. былі змешчаны паведамленні пра юбілей Кобеца і пра заснаванне Мінскага таварыства аматараў яўрэйскай культуры, пазней вядомага як МОЕК.

Знакам тым, скора МОЕКу – 30 гадоў, з чым я і віншую тых нямногіх пачынальнікаў таварыства, якія сярод нас засталіся. Якаў Гутман і Леанід Зубараў – у ЗША; у Беларусі жывуць Фелікс Хаймовіч (Баторын) і Юрый Хашчавацкі, а мастак Зіновій Марголін, здаецца, працуе ў Расіі. Усім, апрача Марголіна, за 70. Адышлі ў лепшы свет Заір Азгур, Юдзіф Арончык, Эстэр Блушчынская, Яўсей Вайнруб, Леў Гарэлік, Май Данцыг, Міхаіл Звераў, Міхась Клейнер, Абрам Жаніхоўскі, Леанід Левін, Гірш Рэлес, Майсей Свірноўскі, Арон Скір, Дзіна Харык… пра астатніх не ведаю. Дый пра сучасны МОЕК мала што ведаю, але добра, калі там збіраюцца ідышысты, калі кіраўніцтва шануе, напрыклад, творчасць Мендэле Мойхер-Сфорыма. У снежні 2017 г. на тэрыторыі мінскага яўрэйскага абшчыннага дома адбылася вечарына, прысвечаная «дзядулю» ідышнай літаратуры, з чынным удзелам Інэсы Ганкінай ды Алеся Астравуха. Актывісткі арганізацыі наведалі і Капыль, калі там 23.08.2018 адкрывалі дошку ў гонар Мендэле – на жаль, без тэксту на ідышы (рак беларусіт, іўрыт вэангліт).

Агулам, з «палітыкай памяці» не ўсё блага ў Беларусі – ёсць, ёсць станоўчыя зрухі параўнальна з пачаткам 2000-х гадоў. Вось і на Нямізе сёлета павесілі дошку з кароткім расповедам пра Халодную сінагогу ХVI cт., разбураную ў сярэдзіне 1960-х. Не прайшло і 18 гадоў з моманту абяцання… 🙂

З газеты «Авив», № 11-12, 2001; фота 20.09.2018

Можа, к 2035 г. і да вуліцы Валадарскага ва ўладаў рукі дойдуць? 🙂 🙂 Я пра Міхоэлса & БНР.

Мемарыялізацыя – справа карысная, але мяне абыходзіць тое, што можна было б і аднавіць гістарычна каштоўную сінагогу, а не проста павесіць шыльду (дарэчы, з розначытаннем у беларускай і англійскай версіях…). Зараз няма каму маліцца? Лухта; хапае ў Мінску іудзеяў; малельня на Даўмана напаўняецца і перапаўняецца, прынамсі на восеньскія святы, сам бачыў на Ём-Кіпур. А так… cтаўленне да спадчыны чымсьці нагадвае кітайшчыну. Прачытана ў артыкуле пра паўночна-заходні край Кітая, дзе пад наглядам КПК існуюць уйгуры: «Ля крамы… раней стаяў тандыр, дзе пяклі найсмачнейшыя ў горадзе праснакі. Я пазнаў месца – яго ўпрыгожылі масіўным бронзавым помнікам, які ў натуральную велічыню выяўляў і праснак, і пекара. Ля бронзавага тандыра фотаграфаваліся турысты».

* * *

Нарэшце атрымаў я з Канады фаліянт, які чакаў з ліпеня. Важыла адпраўленне амаль 1 кг, было ацэнена ў 100$, і на пошце выпала заплаціць немалы збор. Чаму так адбываецца (ганаровы член Саюза беларускіх пісьменнікаў плаціць, дасылае сваю кнігу з подпісам – не тавар! – проста члену СБП, дык атрымальнік мусіць яшчэ выкупіць сваё права культурна развівацца) – гэта пытанне не да «Белпошты», яна і так праз абсурдныя правілы за год страціла звыш 2 мільёнаў долараў. Хіба да тых, хто развёў у краіне тысячы ідэолагаў з добрым апетытам і ККД паравоза…

 

Аналізаваць твор З. Гімпелевіч тут не стану, скажу адно: прыемна, калі на цябе спасылаюцца. Гаворка пра артыкулы кшталту «Янка Купала і яўрэі» (1998–2001), «Яўрэйскія персанажы і матывы ў творчасці Уладзіміра Караткевіча» (2005).

Сёлета яшчэ адзін сюрпрыз паднёс орган адміністрацыі прэзідэнта РБ. У матэрыяле «да 100-годдзя пагранічнай службы Беларусі» ветлівы незнаёмец Сяргей Галоўка працытаваў маю кніжку 2012 г. «З гісторыі Беларусі шахматнай». Што ж, «алаверды», крыху папіяру ягоны матэрыял: ахвотныя здагадаюцца, адкуль ён узяты, і дачытаюць да канца.

Што збянтэжыла ў сеціве – допіс культуролага (культуралагіні?) Юліі Ч., пабудаваны на думцы Cяргея Даўлатава, узятай за эпіграф: маўляў, савецкія людзі за Сталіным напісалі чатыры мільёны даносаў, і праз гэта ўсе злыбеды… А цяпер у Беларусі «некаторыя вернікі», якія выступаюць супраць оперы «Саламея», крочаць шляхам тых даносчыкаў.

Я б мо і не звярнуў увагі на эмацыйны артыкул ад Ч., калі б: а) ён не быў змешчаны на «мегапапулярным» партале; б) аўтарка з навуковай ступенню ўпершыню тыражавала гістарычныя міфы. Але ж не ўпершыню… Не палюбляю, калі пафасам падмяняецца недахоп ведаў і крытычнага мыслення.

Пра маштаб і ўплыў даносаў. Летась мудра выказалася Кацярына Шульман: «пра чатыры мільёны даносаў Даўлатаў казаў на падставе невядома якіх звестак… Машына рэпрэсій у 30-я гады працавала зусім не на даносах. Больш за тое, гледзячы па архівах, іх выкарыстанне органамі НКУС не заахвочвалася, і зразумела чаму – гэта ж самадзейнасць. Машына рэпрэсій працавала паводле прынцыпу сеціва: бралі аднаго чалавека, з яго выбівалі паказанні на іншых, бралі іншых, з іх выбівалі – і г. д. Так шло пашырэнне гэтага кола, машына стварала ворагаў для самой сябе, а на наступным этапе знішчаліся ўжо арганізатары. Даносы былі, але значнай ролі не гралі». Сёлета – Ірына Прохарава: «Я ў свой час размаўляла з нябожчыкам Арсенем Рагінскім, адным са стваральнікаў “Мемарыяла”. Я яго спытала: ну вось уся краіна пісала даносы. Ён кажа: дзіўным чынам працэнт даносаў ад грамадзян быў нікчэмна малы. Таму што гэтыя пасадкі былі планавыя. Пісалі, вядома, але вось гэтыя мільёны даносаў – перабольшанне… Нават у самы страшны час уяўленні нейкія базавыя пра мараль у грамадстве былі». Каму верыць – рашайце самі. Я ў гэтым пытанні веру ўсё ж расійскім інтэлектуалкам… Тым болей што далей Ч. падганяе факты пад сваю «канцэпцыю»: «Усе пагромныя сталінскія і паслясталінскія кампаніі пачыналіся з лістоў працоўных: напіша якая-небудзь Лідзія Цімашук ліст пра дактароў-забойцаў – і пайшло-паехала. Напіша які-небудзь токар або пекар: Я Пастарнака не чытаў, але асуджаю – і пачалася вакханалія». Падобна да праўды, але зусім не праўда; каб даведацца пра прычынна-выніковыя сувязі ў 1952 і 1958 гг., курыце хаця б «вікі» (тут і тут).

Падтэкст у артыкуле Ч., на жаль, такі: вінаваты ў рэпрэсіях «народ», а не кіраўніцтва, і не варта ўвогуле «людзям нізкага звання» публічна выказваць свае несамавітыя думкі. Ясна, гэткі фанабэрлівы падыход дыскрэдытуе любую «вольную пляцоўку», на якой ужываецца. На розум адразу прыходзяць радкі стогадовай даўніны: «Поскребите либерала, / Перед вами – крепостник!»

І каб ганарліўцы/ганарліўкі псавалі жыццё толькі сабе… Дык жа самі ўсяго баяцца і іншых пужаюць: не даносчыкамі, дык інтэрнэт-тролямі. Адна такая пазбавіла работы на «Белсаце» Івана Шылу, калі ён 19.09.2018 змясціў у сваім FB-акаўнце фота з бяскрыўдным подпісам «Злева – прэзідэнт Польшчы».

На калажы справа – дасціпны адказ ад Алега Барцэвіча

Нязменная з 2009 г. дырэктарка «Белсата», перш чым выгнаць жартуна Шылу, прачытала яму проста феерычную натацыю:

Працяг тут. З іншага боку, навошта самастойны малады чалавек (валодае клінінгавай фірмай, адпачывае ў Францыі) 2 гады таму пацёгся на той тэлеканал, з якім ужо ў 2015 г. усё было зразумела?.. Увесну 2018 г. мяне запрашалі на адну белсатаўскую перадачу, абяцалі аплаціць дарогу да Вільні. Адмовіўся, і не шкадую.

«Вольфаў цытатнік»

«Асоб, зацікаўленых у захаванні “беларускай мадэлі”, многа, і супраціўляцца рэформам яны будуць апантана. Каму – крызіс, а каму “беларуская мадэль” – дойная корова… Аналаг нашай сітуацыі. На афрыканскую вёску насоўваецца ўраган. Шаман на вясковай плошчы мармыча заклёны, натоўп хорам яму падпявае. Самыя прасунутыя жыхары абмяркоўваюць, ці не варта змяніць шамана. А ўраган тым часам насоўваецца» (Аляксандр Абуховіч, 14.09.2018).

«Доўгае існаванне ў неканкурэтным асяроддзі забівае любога спецыяліста. Які б вы ні былі на ўваходзе разумны і кампетэнтны, і адукаваны, калі вы не будзеце знаходзіцца ў пастаянных канкурэтных зносінах са сваімі калегамі, то атупееце так, што вас родная мама не пазнае» (Кацярына Шульман, 18.09.2018).

«Вельмі часта сустракаецца ў свеце, што разумнікі аддаюць сябе ў рукі дурням і даюць ім сабою кіраваць» (Мендэле Мойхер-Сфорым, «Маленькі чалавечак, або Жыццяпіс багатыра Іцхака-Аўрома», 1863)

Вольф Рубінчык

wrubinchyk[at]gmail.com

21.09.2018

Апублiкавана 21.09.2018  20:25

***

Водгук
«Вылажыце Кобеца – буду ўдзячны. Але тут вось якая справа (яна не да Вас, а “ў паветра”). Неяк знайшоў на прасторах рунета цікавы сайт:  (ёсць там і сёе-тое пра шахматы: Виктор Корчной. Антишахматы, і ўспаміны пра ГУЛаг , і іўдаіка , і многае іншае). У байнэце нешта падобнае раскідана па http://knihi.com/http://kamunikat.org/ і шмат якім яшчэ сайтам. Было б добра, калі б усё было ў адным месцы (на жаль, сам гэтаму праекту нічым, акрамя голай ідэі, не дапамагу). Магло б там і з’яўляцца сёе-тое, што знікла з кнігарняў, але, ўлічваючы складанасці з аўтарскім правам, гэтая опцыя неабавязковая» (Пётр Рэзванаў, г. Мінск, 24.09.2018).
От администратора сайта. Можно много чего сделать, но все стоит денег. В последние дни получил письмо от хостинговой компании с предупреждением: Bandwidth usage reached 75% of hosting plan capabilities. Я уже как-то доплачивал, чтоб эта норма была увеличена в 2 раза, затем еще некоторую сумму. И получается, что чем популярнее сайт, тем больше за него надо платить. Не говоря о том, что в начале года надо будет выложить немалую сумму за продление хостинга. Но народ упорно ничего не хочет знать, при том, что есть масса пользователей, для которых оказать помощь, как раз плюнуть.  Я, конечно, не бедствую, хотя приходится дополнительно напрягаться, поскольку несу немалые расходы по жизни, да и вообще у меня было много тяжелых финансовых потерь, но придумав идею сайта, который начинал как хобби, и тогда особо не задумывался, что он превратится в огромное дело, отнимающее массу времени, усилий, нервов, да и своих финансов. И до меня абсолютно не доходит почему почти все решили, что это некая халява для них. Могли бы и посетители сайта, особо из Беларуси, кому он важен, но не могут помочь, написать на эту тему материал.   24.09.2018  16:27

В. Рубінчык. КАТЛЕТЫ & МУХІ (77)

Шалом, ён жа мір! Тут за «прэзідэнцкі» шакалад з аўтографам-зычэннем бізнэсовец Аляксандр Машэнскі, «наш чалавек», выклаў 10 тыс. USD – хоць стой, хоць падай… Раней мне выпадала прасіць на друк ідышна-беларускіх кніг па 50-100 долараў, дык і тады калегі сп. Аляксандра круцілі носам. Калі хто раскашэльваўся, то «люд паспаліты».

А. Машэнскі (фота А. Несхадзімава для РБК) і яго прыз

Кажуць, грошы за супершакаладку пойдуць дзецям… Добра, калі так, дый увогуле не маю нічога супраць тутэйшага трэцяга прадпрымальніцкага саслоўя. Больш за тое, хацеў бы, каб яно, у рэшце рэшт, стварыла «сваю» палітычную партыю – дахадзяжная АГП з яе гумарным старшынёй на гэтую ролю не цягне 🙁 Пакуль жа, выглядае, гродзенская панчошная фірма фінансуе чужых палітыкаў – няйначай новы прэм’ер-міністр Італіі Джузэпе Контэ быў выбраны, каб прапіярыць вырабы «Conte» 😉

Попыт у Беларусі на партыйную сістэму, адрозна ад першых лукашэнскіх гадоў, цяпер ужо ёсць. У грамадстве па меры развіцця капіталізму – амаль паводле дзеда-Леніна – нарастаюць супярэчнасці і фармуюцца групы ціску. Аптымальнай сталася б двухпартыйная сістэма а-ля ЗША або Вялікабрытанія. Мазаіка а-ля цяперашні Ізраіль з яго крохкімі кааліцыямі, а пагатоў італьянская палітчахарда тут непамысныя, бо выдаткі на «згладжванне вуглоў» акажуцца завялікімі. У горшым выпадку зноў забуяе аднапартыйнасць з дэкарацыйнымі карлікавымі парцейкамі (зірнем на КНР).

Карацей, патрэбныя выбары ў «парламент» (зараз палата прадстаўнікоў – гэта квазіпарламент, але потым – хто ведае?) паводле прапарцыйнай сістэмы з досыць высокім прахадным бар’ерам, хіба 10%. Для ізраільскіх партый доўгі час ён сягаў 1% ад галасоў выбаршчыкаў, потым падвышаўся, але і цяпер, па-мойму, занадта нізкі (3,25%).

Cтратэгічная задача партый у РБ – пераключыць «знешні локус кантролю» на ўнутраны. Іначай кажучы, важна, каб грамадзяне (пераважная большасць…) паверылі ў свае сілы ды перасталі шукаць рашэнняў па-за межамі краіны. Як «правацэнтрысты» Губарэвіч, Лябедзька і Рымашэўскі з іх травеньскай выправай у ЗША. Ці як Лукашэнка ды яго паплечнікі, што занадта часта ківалі на сусветны эканамічны крызіс, злы Рассельгаснагляд etc.

«Аб’яднанне апазіцыі» ў адной суперпартыі – утопія; сёлета, у сувязі з адзначэннем 100-годдзя БНР і падзеямі вакол Курапатаў, гэта высветлілася канчаткова. Узбуйненне ж альтэрнатыўных сіл непазбежнае. Да 2020-га, году фармавання палаты прадстаўнікоў чарговага склікання, можна было б падрыхтавацца – зляпіць і раскруціць дзве магутныя партыі (два магутныя блокі?) «левых» і «правых», якія здолелі б правесці ў ПП НС па некалькі асобаў. Нават паводле мажарытарнай сістэмы і з улікам агульнавядомых «нюансаў» падліку.

Няхай бы левыя ў парламенце крытыкавалі Лукашэнку за адмену льгот і камерцыялізацыю сацыяльнай сферы, а правыя, са свайго боку, – за недастатковыя тэмпы прыватызацыі, паборы з прадпрымальнікаў і г. д. Спярша гэта можа выглядаць як гульня, пазней з лідараў блокаў вырастуць сапраўдныя палітыкі… I не прыйдзецца ўжо прыхільнікам перамен выбіраць паміж (Сірожам, Алегам – непатрэбнае закрэсліць) Гайдукевічам ды Таняй Караткевіч.

Ізноў жа, усё гэта падобна да ўтопіі, але праект хітры план ажыццяўляльны. Агулам, некаторыя ідэі з серыяла рэалізуюцца, хоць і ў скажоным выглядзе: расфармаваны Інстытут журналістыкі БДУ (дый інстытут псіхалогіі працуе з канца 2016 г. – у структуры педуніверсітэта; лепей бы самастойна ці пры тым жа БДУ), людзі ў Беларусі менш сталі бухаць, чым пазалетась. Пішуць, паводле ўжывання алкаголю краіна з 2-га месца пераехала на 27-е; з іншага боку, МУС РБ за першыя 5 месяцаў 2018 г. зафіксавала ажно 600 смяротных атручванняў, так што цешыцца ранавата.

А тут яшчэ адна песімістычная канстатацыя ад обер-кардыёлага: «Сярод жанчын за апошнія пяць год колькасць курчых павялічылася ў тры разы і складае 14%. Сярод мужчын [у Беларусі] паляць 46-52%». Паводле звестак 2016 г., Беларусь аказалася на 3-м месцы ў свеце па спажыванні цыгарэт (Ізраіль – у шостым дзясятку, і тым не менш каля 20 ізраільцаў паміраюць штодня ад хваробаў, звязаных з курэннем). Можа, хто і верыць, што курэнне памагае даць рады са стрэсам, а я не веру: паводле колькасці суіцыдаў Беларусь таксама ў 2016 г. была сярод першых у свеце (5-е месца, 26,2 выпадкі на 100 тыс. чал.; Ізраіль – у сярэдзіне, там 5,4 выпадкі). Анамія, выкрытая мудрым французам Эмілем Дзюркгеймам яшчэ пад канец ХІХ ст., – у рот ёй ногі…

За апошні месяц актывізаваліся «настаўнікі жыцця» для яўрэяў і беларусаў. Часткова гэта звязана з праблемай Курапатаў – у скандальную ўстанову харчавання «Поедем поедим» былі ўкладзены т. зв. «яўрэйскія грошы», што непакоіць не толькі Марата Гаравога, а і Зянона Пазняка. З. П. заявіў, што «ў Курапатах стаіць помнік габрэям, расстраляным энкавэдзістамі. Кансэрватыўна-Хрысьціянская Партыя – БНФ плянуе таксама паставіць там мэмарыяльны знак у памяць расстралянага менскага габрэйскага паэта Ізі Харыка».

У асяроддзі пратэстоўцаў загучала прапанова – запрасіць у Курапаты прэзідэнта Ізраіля Рэўвена Рыўліна (можа прыехаць у канцы верасня на адкрыццё трасцянецкага мемарыяла), падвесці да «народнага» помніка расстраляным яўрэям, каб госць пранікся… Асабіста я сумняюся, што з гэтага штось атрымаецца, але марыць не забаронена.

Перадача пра адносіны яўрэяў і беларусаў на «Белсаце» планавалася яшчэ ў красавіку… Выйшла ў эфір пару тыдняў таму ў рамках праграмы «Intermarium» пад шматабяцальнай назвай «Беларусы і габрэі: што насамрэч адбылося?» Нягледзячы на нелюбоў да польскага псеўдаліберальнага канала, мусіў паглядзець… На жаль, вядучы і рэдактары адпрацавалі на ўжо знаёмым узроўні. Чаго варты зачын: «Беларуская дзяржава… па-ранейшаму праводзіць гістарычную палітыку Савецкага Саюзу. Гісторыя габрэяў у Беларусі амаль не даследуецца». І што за трызненне далей? «Другая сусветная вайна цалкам справядліва прымусіла нас глядзець на масавыя забойствы ХХ ст. толькі як на трагедыю габрэйскага народу, толькі як на гісторыю габрэяў».

Абмеркаванне адразу ж скацілася ў заезджаную тэму, як нас называць: яўрэі, габрэі ці жыды. Мо’ каму гэта й цікава, мне – не (збольшага выказаўся на той конт у публікацыі яшчэ 2000 года). Ладна журналісты… Фальшывай выявілася і «арыя ізраільскага госця», што не дзіўна (пра «пана прафесара» гл. напрыклад, тут, тут і крыху тут). У яго яшчэ ўзялі асобнае інтэрв’ю: павярхоўшчына руліць. То слова «жыд» у БССР з афіцыйнай мовы выдалілі нібыта ў 1926 г. (насамрэч у 1925 г., і «БАН», г. зн. Беларускай акадэміі навук, тады не існавала, дзейнічаў Інбелкульт), то Лукашэнка апошні раз быў на «Яме» ў 2005 г. (насамрэч – у кастрычніку 2008 г.), то ў Лідзе – адзіная вуліца Шолам-Алейхема ў Беларусі (а як жа горад Рагачоў?) То кожны з былых прэзідэнтаў Ізраіля, народжаных тутака, называў сваю радзіму «не Беларуссю, а Усходняй Польшчай»… Шымон Перэс, які ў 1990-х двойчы наведаў нашу краіну, такі менаваў Беларусь сваёй малой Радзімай і ўласнаручна пазначыў на кнізе, што «Ізраіль нарадзіўся ў Беларусі», ды каго хвалююць факты?

Шыльда ў Вішневе, на месцы, дзе жыў Ш. Перэс. З’явілася ў 2013 г.

Парады адносна рэстытуцыі мелі б пад сабой грунт у пачатку 1990-х – там, здаецца, і «закансерваваўся» гісторык С-цкі. Пасля 20+ гадоў кіравання «адзінага палітыка» ясна, што маёмасць былых яўрэйскіх абшчын вяртаецца суполкам цяперашнім толькі ў выключных выпадках, калі ў дзяржавы не стае рэсурсаў юзаць будынкі старажытных сінагог… Нярэдка спаруды, вернутыя на перыферыі, «вылазяць бокам». Яскравы прыклад – Слонім, дзе амаль няма жыхароў-яўрэяў, але сінагогу ў 2000 г. перадалі на баланс Іудзейскага рэлігійнага аб’яднання РБ. У выніку, звыш 10 год рамонту ў ёй фактычна не вялося.

Што да разваг пра тое, ці з’яўляецца гісторыя яўрэяў Беларусі неад’емнай часткай гісторыі Беларусі – тут ужо не рэкамендацыя разбіць мур ілбом, а спроба ўзламаць адчыненыя дзверы… Даўно ўсе адэкваты разумеюць, што з’яўляецца, і няма цяпер такога, што «яўрэі ў Беларусі – самі па сабе, беларусы – самі па сабе». Інтэракцыі ідуць пастаянна, на розных узроўнях – часам незалежна ад «Чырвонага дома», часам з яго санкцыі.

На лакальным узроўні ў многіх дзяржаўных музеях усталяваныя стэнды, дзе гаворыцца пра яўрэяў (Пінск, Магілёў…). У школах ладзяцца конкурсы краязнаўчага характару з выхадам на «яўрэйскі тэмат» (паказальна, што ў Навагрудку адзін з школьных класаў у 2010 г. узяў сабе імя Джэка Кагана)… Райвыканкамы найчасцей не замінаюць захаванню памяці пра яўрэяў, а бывае, і падтрымліваюць. Амаль ва ўсіх раённых «Кнігах памяці», выдадзеных у 1990-х–2000-х гадах згодна з пастановай ураду, ёсць звесткі пра ахвяраў адпаведных гетаў, нярэдка і пра партызанаў-яўрэяў.

На ўзроўні нацыянальным – Дні памяці ахвяр арганізоўваюцца больш-менш рэгулярна, пачынаючы з 1993 г. Нямала ў іх казёншчыны (вось і зварот пра конкурс 2018 г. пад эгідай мінінфармацыі насцярожвае бюракратычным слэнгам), але ёсць і нешта жывое. У 2008 г., напрыклад, дзяржава дапамагла паставіць рад помнікаў і зняць дакументальны фільм, узнагародзіла медалямі былых вязняў гета, падпольшчыкаў – чым кепска?

Даўно не вымагае празмерных высілкаў апублікаваць артыкул (ці некалькі), прысвечаны яўрэям, у навуковым/навукова-папулярным выданні. Нябожчык Рыгор Рэлес друкаваў матэрыялы пра яўрэйскіх пісьменнікаў у часопісе «Полымя» (1995–1996), я расказваў пра сінагогі Беларусі ды ідышных паэтаў у «Родным слове» (2005), Фелікс Баторын агледзеў яўрэйскую літаратуру Беларусі ў розных нумарах газеты «Літаратура і мастацтва» (2015)… «Яўрэйскі спецвыпуск» міністэрскага часопіса «Маладосць» (№ 4, 2016) таксама пра нешта сведчыць. Як і тое, што Нацыянальны мастацкі музей ахвотна ўключае мастакоў-яўрэяў (Якаў Кругер, Натан Воранаў…) у серыю «Славутыя мастакі з Беларусі».

Ясная рэч, праблем & шурпатасцей у становішчы яўрэяў Беларусі было і ёсць гарою, пра што безліч разоў пісаў (тут, тут, тут, тут…). Але за 40 з чымсьці мінут тэлепраграмы ўдзельнікі прымудрыліся не заглыбіцца ні ў адну з рэальных праблем. ¯\_(ツ)_/¯

Не хадзіце, дзеці, на ТV гуляць! 🙂 І яшчэ бачу, што беларусістыка ў Ізраілі па-ранейшаму мадзее. Канстатаваў гэта 7 год таму ў зборніку «На ізраільскія тэмы», паўтара года таму ў «Катлетах…» Мала што мяняецца. Перакананы, што ў кітайскіх універах даследуюць беларускую сітуацыю куды глыбей, чым у Тэль-Авіўскім, таму і поспехі на тутэйшым рынку ў выхадцаў з КНР значна большыя. Ізраільскі ж партнёр «Белсату» даводзіць, што «развіццё беларуска-ізраільскіх адносінаў вельмі тармозяць арабскія краіны». Тыповы казус знешняга локусу кантролю, ці, прасцей кажучы: «кепскаму танцору…»

Як пазначаецца «тэрыторыя ўплыву». Гродна, май 2018 г. На люку з гербам горада, вырабленым у дзясятках экземпляраў, – надпіс па-кітайску, але ні ідыша, ні іўрыта... Для даведкі: у 1816 г. у Гродне жылі 8422 яўрэі (85% насельнікаў), у 1859 г. — 10300 яўрэяў (53%), у 1887 г. — 27343 (68,7%), у 1897 г. — 22684 (48,4%), у 1910 г. — 31055. Нават 80 год таму яўрэяў сярод гараджанаў была амаль паловатрохі болей, чым кітайцаў.

«Вольфаў цытатнік»

«Людзі, на жаль, у нас як бы пазбаўлены памяці. Яны як бы згадзіліся з тым, што памятаць не трэба, і гэта ўсё роўна, што грузіць сябе… Гэта ўмова такога папулісцкага рэжыму, як наш. Усё спрашчаецца. І першы элемент спрашчэння – гэта страта памяці» (Глеб Паўлоўскі, 12.06.2018).

«Няма такога дыктатара, які б не гукаў пра асаблівы шлях краіны”, бо гэта галоўны довад для падтрымання веры ў рэжым… Ідэялагічныя локшыны маюць за мэтавую аўдыторыю толькі ўнутранага спажыўца… На самай справе ў Беларусі зусім не ўнікальная, а хрэстаматыйная дыктатура з заканамерным фіналам у перспектыве» (Андрэй Вардамацкі, dw.com)

Вольф Рубінчык, г. Мінск

15.06.2018

wrubinchyk[at]gmail.com

Апублiкавана 15.06.2018  13:21

Як нарадзілася «Зніклая паэзія»

Беларуска-польская стужка пад назвай «Зніклая паэзія» (2017, 32 мінуты) будзе дэманстравацца 9 лістапада 2017 г. на кінафестывалі «Лістапад». Мінск, Юбілейная плошча, кінатэатр «Беларусь», з 17:30. Сайт 34mag.net уважае, што падрыхтавацца да прагляду дапаможа гайд па «(Не)расстралянай паэзіі».

Пра кінатвор, прысвечаны паэтам Беларусі, якія былі забіты 80 год таму (канкрэтна, Тодару Кляшторнаму, Майсею Кульбаку, Юлію Таўбіну, Ізі Харыку), распавядаюць сцэнарыстка Марта-Дарыя Клінава і рэжысёр Ілля Бажко.

М.-Д. Клінава: Ідэя фільма ўзнікла два гады таму, у лістападзе 2015 года. Я шукала матэрыял для дыпломнага сцэнара, і так атрымалася, што мае жаданні супалі з прапановай майго мастацкага кіраўніка: у той лістападаўскі дзень, калі я задумалася, ці не зрабіць мне дакументальны фільм пра рэпрэсіі, яна мяне запытала: «Не хочаш узяць тэму рэпрэсаваных літаратараў?».

Далей пачаўся пошук героя. Літаратараў было шмат, і трэба было вызначыць, на кім менавіта сканцэнтраваць свой позірк. Да таго ж ахоп быў вялікі: спачатку я хацела закрануць увесь 1937-ы год. Потым знайшла кнігу Леаніда Маракова, у якой узгадваліся падзеі 29 кастрычніка 1937 года, калі было расстраляна больш за 100 прадстаўнікоў інтэлігенцыі. Тады я зразумела, што гаворка пойдзе менавіта пра гэтую дату.

Сам Леанід Маракоў шмат дапамагаў мне потым, раіў, на што звярнуць увагу, нягледзячы на цяжкі стан свайго здароўя. На жаль, пачаць здымаць яго мы так і не паспелі…

Мой пошук працягваўся, і я задалася пытаннем, творы якіх паэтаў і пісьменнікаў, што загінулі ў тую ноч, найбольш цікавяць сучасных літаратараў і моладзь. Шмат новага для мяне адкрылі такія вядомыя ў беларускіх літаратурных колах асобы, як Віктар Жыбуль, Андрэй Хадановіч, Вольф Рубінчык. Пазнаёміў мяне бліжэй з творчасцю Тодара Кляшторнага студэнт філфака БДУ Цімур Буйко. Для мяне таксама было важна паказаць герояў розных па ўзросце, папулярнасці, этнічнай прыналежнасці. Нехта з іх пісаў па беларуску, нехта на ідышы. Юлія Таўбіна лічылі гарадскім паэтам, Тодар Кляшторны натхняўся краявідамі роднай вёскі.

З рэжысёрам Іллём Бажко мы знайшлі адзін аднаго выпадкова – я збіралася ў вёску, дзе нарадзіўся Тодар Кляшторны, і шукала аператара, каб гэта задакументаваць. Ілля мяне амаль не ведаў, але ў апошні момант пагадзіўся на такую авантуру. Яму спадабалася ідэя фільма, і ён прапанаваў зрабіць яго разам.

І. Бажко: 1920-я гады мне падаліся па-свойму вельмі цікавымі. Бо пра царскую эпоху шмат вядома, як і пра Другую сусветную вайну, і тое, што адбывалася пасля. А вось 20-я, калі быў НЭП, калі на Беларусі было чатыры дзяржаўныя мовы – гэтая эпоха неяк схавалася ў кішэньку гісторыі.

Таксама мяне захапіла, што героі, якіх адабрала Марта, былі пэўным культурным андэрграўндам таго часу.

Нам шмат распавядалі пра творы паэтаў, пра літаратурныя стылі. А мне было цікава, што гэта былі за людзі, чым яны дыхалі, як яны адчувалі тую эпоху. Тое, што яны не пісалі пра сябе самі.

Мы горача спрачаліся з Мартай наконт фільма, сварыліся, хіба што не біліся ўжо. Бо яна заўсёды настойвала на фактах, каб усё было дасканала. Я хацеў па-свойму тлумачыць факты, каб было цікавей глядзець фільм. Але мы адразу дамовіліся, што заўсёды будзе кампраміс, што ніхто не будзе гнуць сваю лінію. Бывала, мы доўга прыходзілі да кампрамісу, начамі перапісвалі тэксты. Таму ў нас атрымаўся добры баланс паміж дакладнасцю і мастацкім упрыгожваннем.

М.-Д. Клінава: Найбольшай складанасцю, з якой мы сутыкнуліся, быў недахоп інфармацыі, асабліва візуальнай. У вёсках і мястэчках, дзе жылі нашыя героі, амаль нічога не засталося ад іх прысутнасці.

І. Бажко: У час мантажу адразу стала зразумела, што захавалася вельмі мала фотаздымкаў, ці партрэтаў нашых герояў. Зрабіўшы кінапастаноўку, я сапсаваў бы атмасферу фільма. Адзінае, што нам з Мартай заставалася, – намаляваць некаторыя моманты. Я адразу сцяміў, каму хацеў бы даверыць гэтую працу – мастачцы Марго Макляцовай.

Разам мы ўчытваліся ва ўспаміны сяброў паэтаў, параўноўвалі іх з нашымі сябрамі, каб лепш разумець адзін аднаго. Марго вывучала фотаздымкі і малявала па начах. О! І мае фантазіі ажывалі, гэта было цудоўна. Мы шмат працавалі над дэталямі, нават наколькі валасатай зрабіць нагу ў Кульбака.

М.-Д. Клінава: Ілля хацеў паказаць паэтаў у больш нефармальнай атмасферы – мне гэтая ідэя спадабалася, бо хацелася крыху адвесці на некаторы час ўвагу ад трагедыі, якая іх напаткала, і паказаць асобаў, якія, таксама як і мы, жылі, натхняліся, сустракаліся з сябрамі за келіхам…

Анонс фільма на тэлеканале «Белсат» можна бачыць тут.

Ад belisrael.info: шчыры дзякуй спадарыні Клінавай за дасланыя нам матэрыялы.

Апублiкавана 08.11.2017  06:44