(перевод на русский ниже)

Пасля Вялікай Айчыннай нямнога засталося ў Беларусі моцных шахматыстаў. Тыя, хто застаўся, імкнуліся праявіць сябе: так, у пачатку 1946 г. з’явілася шахматна-шашачная секцыя ў Гродне, быў праведзены чэмпіянат горада, хоць ва ўсім абласным цэнтры мелася толькі чатыры камплекты шахмат. У тым жа годзе адрадзілася ўсебеларуская шахсекцыя: актыўнымі ў ёй былі мінскі майстар Гаўрыла Верасаў (старшыня; гл. пра яго: “Роднае слова”, 2019, No 5), яго брэсцкі калега Уладзімір Сайгін, віцебскі кандыдат у майстры Ісак Айзенштат, паэт Аркадзь Куляшоў і іншыя. У чэрвені 1946 г. аднавіўся шахматны аддзел у газеце “Звязда” – яго вёў Г. Верасаў.

Але ў канцы 1940-х некаторыя тытулаваныя гульцы – той жа І. Айзенштат, а таксама першы чэмпіён пасляваеннага Мінска Рафаіл Гарэнштэйн (1946 г.; нароўні з Г. Верасавым), гродзенскі майстар Ратмір Холмаў, чэмпіён БССР 1948 г. – пакінулі рэспубліку. Між тым у Савецкім Саюзе назіраўся шахматны бум на фоне поспехаў Міхаіла Бацвінніка, які ў маі 1948 г. першым сярод савецкіх шахматыстаў заваяваў сусветнае першынство.

Цяпер ужо няпроста сказаць, якія ўлады – спартыўныя або партыйныя – пастанавілі ўмацаваць шахматную супольнасць… Хутчэй за ўсё, партыйныя, што задавалі тон у сталінскі час. Пагатоў Мікалай Патолічаў, першы сакратар ЦК беларускай кампартыі ў 1950–1956 гг., быў аматарам шахмат, пра што ёсць сведчанне ў дзённіках Івана Шамякіна (“Патолічаў і Крапіва селі ў кабінеце гуляць у шахматы”, згадка адносіцца да 1955 г.). У 1951–1953 гг. з Украіны і Расіі ў Мінск прыбылі некалькі майстроў – Барыс Гальдзенаў, Аляксей Сакольскі, сужэнцы Аляксей Суэцін і Кіра Зварыкіна – і адзін гросмайстар, Ісак Баляслаўскі.

Лёсы “варагаў” склаліся па-рознаму; тут я коратка раскажу пра дваіх апошніх, К. Зварыкіну (1919–2014) і І. Баляслаўскага (1919–1977). Абаім сёлета магло б споўніцца 100 гадоў.

Экс-чэмпіёнка Ленінграда Кіра Аляксееўна Зварыкіна, асталяваўшыся ў Мінску, прадоўжыла расці ў спартыўным плане. Яна двойчы рабілася чэмпіёнкай СССР (1953, 1956), выдатна выступіла за савецкую каманду на першай жаночай шахматнай алімпіядзе ў 1957 г. (1-е месца і на сваёй дошцы, і ў камандным заліку), а ўрэшце і дабралася да матчу на першынство ў свеце, што адбыўся ў снежні 1959 – студзені 1960 гг. На жаль, прадстаўніца БССР прайграла яго больш дасведчанай расіянцы Лізавеце Быкавай. Пазней К. Зварыкіна спасылалася на тое, што не мела адпаведнага трэнера, а куратар Быкавай у час матчу працаваў “на грані фолу”. Усё ж трэба прызнаць, што гульня прэтэндэнткі была далёкая ад дасканаласці; відаць, мінчанка проста пераацаніла свае сілы.

Пасля “матчу жыцця” спартыўныя вынікі Зварыкінай пачалі зніжацца, тым не менш яшчэ каля 20 гадоў яна заставалася дзейным байцом “шахматнай гвардыі”. У аўтабіяграфічнай кнізе, так і названай “У радах шахматнай гвардыі” (выйшла ў Мінску ў 1984 г. на рускай мове), Кіра Аляксееўна не без досціпу распавяла пра свой шлях у “вялікія шахматы”, падзялілася цікавымі назіраннямі за савецкімі і замежнымі шахматысткамі. Можна пашкадаваць хіба, што беларускім падзеям у кнізе адведзена нямнога месца… Між тым аўтарка была чэмпіёнкай Мінска (1956) і тройчы – чэмпіёнкай БССР (1970, 1973, 1975), не раз выступала за Беларусь у камандных спаборніцтвах. Тут ёй было прысвоена званне міжнароднага арбітра (1976) і міжнароднага гросмайстра сярод жанчын (1977).

З 1960-х гг. і амаль да вяртання ў Расію (1999) Кіра Зварыкіна судзіла шматлікія спаборніцтвы ў Беларусі, перадусім жаночыя, нярэдка выступала ў ролі эксперта, з ацэнкамі гульні беларускіх шахматыстак. Многія помняць і яе шахматны аддзел у газеце “Вечерний Минск”, і тэлеперадачы 1970–1980-х гг. на БТ з цікавымі конкурсамі рашэння для школьнікаў. Паэт і шахматны кампазітар Алесь Усеня (1958 г. нар.), які жыў у вёсцы Пасека на Старадарожчыне, у мемуарным творы “Мой лістапад…” падзяліўся падлеткавымі ўражаннямі: “Мяне асабліва вабіць, што на экране паказвае заданні не хто-небудзь, а сапраўдны гросмайстар Кіра Зварыкіна, якая колісь змагалася за званне чэмпіёнкі свету”.

Ужо ў 1950-я гг. Кіра Аляксееўна для трэніроўкі гуляла ў мужчынскіх спаборніцтвах, хоць тады “мяшаныя” турніры не былі пашыраны, дый шахматысты нярэдка кпілі з шахматыстак. У 1968–1970 гг. К. Зварыкіна, першая з жанчын, узначальвала федэрацыю шахмат Беларусі. З доляй умоўнасці яе можна лічыць прадстаўніцай “шахматнага фемінізму”.

Калі Зварыкіна была вострай на язык і рэзкай ва ўчынках (за што атрымала мянушку Кіра-сякіра), то яе настаўнік у беларускі перыяд жыцця, гросмайстар Ісак Баляслаўскі, запомніўся сучаснікам як чалавек з іншым характарам: мяккі, негаваркі, бесканфліктны… Прыехаўшы ўвосень 1951 г. з Расіі, учорашні прэтэндэнт на шахматную карону адразу ўключыўся ў першынство Мінска, дзе гулялі збольшага першаразраднікі. Пазней ён ахвотна гуляў у чэмпіянатах БССР і не заўсёды пярэчыў, калі слабейшыя супернікі прапаноўвалі яму нічыю. Усё-такі ў 1964 г. яму ўдалося стаць аднаасобным чэмпіёнам.

З другой паловы 1950-х І. Баляслаўскі аддаваў перавагу трэнерскай і літаратурнай працы. Дапамагаў двум чэмпіёнам свету, Васілю Смыслову і Тыграну Петрасяну, і пасля колькігадовага бюракратычнага прамаруджвання атрымаў званне “Заслужаны трэнер СССР” (1964). Удумлівыя кнігі Баляслаўскага – асабліва ў яго атрымліваліся дэбютныя распрацоўкі – перакладаліся на замежныя мовы і служаць кваліфікаваным шахматыстам аж да сёння.

Сярод найбольш знакамітых выхаванцаў І. Баляслаўскага – гросмайстар Віктар Купрэйчык (1949–2017), майстар Альберт Капенгут, шматразовы чэмпіён Беларусі 1960–1970-х гг. (цяпер жыве ў ЗША; сёлета ў ліпені яму споўнілася 75). Высока цэніць спадчыну Ісака Баляслаўскага гулец экстра-класа, былы мінчанін Барыс Гельфанд, хоць ён і не паспеў узяць урокі непасрэдна ў вялікага папярэдніка. Дзяліўся Баляслаўскі ведамі і з аматарамі: напрыклад, у 1967 г. ён наведаў Калінкавічы, калі там праходзіла ўсесаюзнае першынство сярод сельскіх шахматыстаў, даў сеанс адначасовай гульні, распавёў пра супрацоўніцтва з чэмпіёнам свету Петрасянам.

У 1990-я гг. у Мінску ладзіліся міжнародныя турніры – мемарыялы Баляслаўскага, а сёлета Беларуская федэрацыя шахмат прысвяціла яго памяці чэмпіянат Беларусі сярод мужчын.

Icак Баляслаўскі не ўмеў жыць без шахмат, але захапляўся не толькі імі. Перад матчам-турнірам на званне абсалютнага чэмпіёна СССР (Ленінград, вясна 1941 г.) ён здаў на літаратурным факультэце Днепрапятроўскага ўніверсітэта ўсе прадметы, за выняткам латыні. На вырашальнае для сябе спаборніцтва майстар прывёз падручнік лацінскай мовы, каб прысвяціць ёй час, вольны ад партый – гэты факт быў нават адзначаны ў турнірным бюлетэні. У час вайны Баляслаўскі, нягледзячы на слабы зрок, скончыў Свярдлоўскі ўніверсітэт і стаў дыпламаваным філолагам. Ён добра арыентаваўся ў класічнай літаратуры, любіў цытаваць Грыбаедава, Крылова, Ільфа і Пятрова, ведаў на памяць мноства вершаў. У канцы 1930-х заўважаў у прыяцельскім атачэнні, што Гітлер і Сталін – “абое рабое”. Як і многія савецкія людзі, не будучы дысідэнтам, шукаў доступ да альтэрнатыўных крыніц інфармацыі – і ў апошнія гады жыцця рэгулярна слухаў заходнія “радыёгаласы”, якія тады глушыліся.

Дачка гросмайстра, вядомая музыказнаўца Таццяна Баляслаўская, казала мне ў 2012 г., што бацька быў збольшага задаволены пераездам у Мінск. Не ўсё было гладка ў працэсе адаптацыі майстроў, але ўвогуле прыбыццё “варагаў” станоўча паўплывала на мясцовых шахматыстаў, узняўшы сярэдні ўзровень. Ісак Баляслаўскі, Кіра Зварыкіна і іншыя перасяленцы разам з ураджэнцамі Беларусі развівалі тое, што завецца “беларускай шахматнай школай”.

Вольф РУБІНЧЫК.

(часопіс “Роднае слова”, № 9, 2019)

“Каралеўская пара” – Кіра Зварыкіна і Ісак Баляслаўскі. Сяброўскі шарж Е. Алачэўскага з варшаўскай газеты “Przegląd Sportowy”, перадрукаваны ў “Фізкультурніку Беларусі” 18 студзеня 1955 г. / «Королевская пара» – К. Зворыкина и И. Болеславский. Дружеский шарж Е. Алачевского из варшавской газеты, перепечатанный в «Физкультурнике Белоруссии» 18.01.1955

Перевод:

Шахматные «варяги» в Минске

После Великой Отечественной немного осталось в Беларуси сильных шахматистов. Оставшиеся стремились проявить себя: так, в начале 1946 г. появилась шахматно-шашечная секция в Гродно, был проведен чемпионат города, хотя во всём областном центре имелось лишь четыре комплекта шахмат. В том же году возродилась всебелорусская шахсекция: активными в ней были минский мастер Гавриил Вересов (председатель; см. о нём «Роднае слова», № 5, 2019), его брестский коллега Владимир Сайгин, витебский кандидат в мастера Исаак Айзенштадт, поэт Аркадий Кулешов и другие. В июне 1946 г. возобновился шахматный отдел в газете «Звязда» – его вёл Г. Вересов.

Но в конце 1940-х некоторые титулованные игроки – тот же И. Айзенштадт, а также первый чемпион послевоенного Минска Рафаил Горенштейн (1946 г.; наравне с Г. Вересовым), чемпион БССР 1948 г. гродненский мастер Ратмир Холмов – покинули республику. Между тем в Советском Союзе наблюдался шахматный бум на фоне успехов Михаила Ботвинника, который в мае 1948 г. первым среди советских шахматистов завоевал мировое первенство.

Сейчас уже непросто сказать, какие власти – спортивные или партийные – постановили укрепить шахматное сообщество… Скорее всего, партийные, задававшие тон в сталинское время. Тем более что Николай Патоличев, первый секретарь ЦК белорусской компартии в 1950–1956 гг., был любителем шахмат, о чём есть свидетельство в дневниках Ивана Шамякина («Патоличев и Крапива сели в кабинете играть в шахматы», упоминание относится к 1955 г.). В 1951–1953 гг. из Украины и России в Минск прибыло несколько мастеров – Борис Гольденов, Алексей Сокольский, супруги Алексей Суэтин и Кира Зворыкина – и один гроссмейстер, Исаак Болеславский.

Судьбы «варягов» сложились по-разному; здесь я коротко расскажу о двоих последних, Кире Зворыкиной (1919–2014) и И. Болеславском (1919–1977). Обоим в этом году могло бы исполниться 100 лет.

Экс-чемпионка Ленинграда Кира Алексеевна Зворыкина, обустроившись в Минске, продолжила расти в спортивном плане. Она дважды становилась чемпионкой СССР (1953, 1956), отлично выступила за советскую команду на первой женской шахматной олимпиаде в 1957 г. (1-е место и на своей доске, и в командном зачёте), а в конце концов добралась и до матча на первенство мира, который состоялся в декабре 1959 – январе 1960 гг. Увы, представительница БССР проиграла его более опытной россиянке Елизавете Быковой. Позже К. Зворыкина ссылалась на то, что не мела соответствующего тренера, а куратор Быковой в час матча работал «на грани фола». Всё же надо признать, что игра претендентки была далека от совершенства; видимо, минчанка просто переоценила свои силы.

После «матча жизни» спортивные результаты Зворыкиной начали снижаться, тем не менее еще около 20 лет она оставалась действующим бойцом «шахматной гвардии». В автобиографической книге, так и названной «В рядах шахматной гвардии» (вышла в Минске в 1984 г.), Кира Алексеевна не без иронии рассказала о своём пути в «большие шахматы», поделилась интересными наблюдениями за советскими и зарубежными шахматистками. Можно пожалеть разве что о том, что белорусским событиям в книге отведено немного места… А ведь авторка была чемпионкой Минска (1956) и трижды – чемпионкой БССР (1970, 1973, 1975), не раз выступала за Беларусь в командных соревнованиях. Здесь ей было присвоено звание международного арбитра (1976) и международного гроссмейстера среди женщин (1977).

С 1960-х гг. и почти до самого возвращения в Россию (1999) Кира Зворыкина судила многочисленные соревнования в Беларуси, прежде всего женские, нередко выступала в роли эксперта с оценками игры белорусских шахматисток. Многие помнят и её шахматный отдел в газете «Вечерний Минск», и телепередачи 1970–1980-х гг. на Белорусском телевидении с интересными конкурсами решения для школьников. Поэт и шахматный композитор Алесь Усеня (1958 г. р.), живший в деревне Пасека на Стародорожчине, в мемуарном произведении «Мой листопад…» поделился подростковыми впечатлениями: «Меня особенно привлекает то, что на экране показывает задания не кто-нибудь, а настоящая гроссмейстер Кира Зворыкина, которая когда-то боролась за звание чемпионки мира».

Уже в 1950-е гг. Кира Алексеевна для тренировки играла в мужских соревнованиях, даром что тогда «смешанные» турниры не были распространены, да и шахматисты нередко смеялись над шахматистками. В 1968-1970 гг. К. Зворыкина первой из женщин возглавляла федерацию шахмат Беларуси. С долей условности ее можно считать представительницей «шахматного феминизма».

Если Зворыкина была острой на язык и резкой в поступках (за что получила прозвище «Кира-секира»), то её наставник в белорусский период жизни, гроссмейстер Исаак Болеславский, запомнился современникам как человек с иным характером: мягкий, неразговорчивый, бесконфликтный… Приехав осенью 1951 г. из России, вчерашний претендент на шахматную корону сразу же включился в первенство Минска, где играли преимущественно перворазрядники. Позже он охотно играл в чемпионатах БССР и не всегда возражал, когда более слабые соперники предлагали ему ничью. Всё-таки в 1964 г. ему удалось стать единоличным чемпионом.

Со второй половины 1950-х гг. Болеславский отдавал предпочтение тренерской и литературной работе. Помогал двум чемпионам мира, Василию Смыслову и Тиграну Петросяну, и после нескольких лет бюрократической задержки получил звание «Заслуженный тренер СССР» (1964). Вдумчивые книги Болеславского – особенно ему удавались дебютные разработки – переводились на зарубежные языки и служат квалифицированным шахматистам поныне.

Среди самых известных воспитанников И. Болеславского – гроссмейстер Виктор Купрейчик (1949–2017), мастер Альберт Капенгут, многократный чемпион Беларуси 1960–1970-х гг. (сейчас живёт в США; в июле 2019 г. ему исполнилось 75). Высоко ценит наследие Исаака Болеславского игрок экстра-класса, бывший минчанин Борис Гельфанд, хоть он и не успел взять уроки непосредственно у великого предшественника. Делился Болеславский знаниями и с любителями: например, в 1967 г. он посетил Калинковичи, когда там проходило первенство СССР среди сельских шахматистов, дал сеанс одновременной игры, рассказал о сотрудничестве с чемпионом мира Петросяном.

В 1990-е гг. в Минске устраивались международные турниры – мемориалы Болеславского, а в этом году Белорусская федерация шахмат посвятила его памяти чемпионат Беларуси среди мужчин.

Исаак Болеславский не умел жить без шахмат, но увлекался не только ими. Перед матчем-турниром на звание абсолютного чемпиона СССР (Ленинград, весна 1941 г.) он сдал на литературном факультете Днепропетровского университета все предметы, за исключением латыни. На решающее для себя состязание мастер привёз учебник латинского языка, чтобы посвятить изучению латыни время, свободное от партий – этот факт был даже отмечен в турнирном бюллетене. Во время войны Болеславский, несмотря на слабое зрение, окончил Свердловский университет и стал дипломированным филологом. Он хорошо ориентировался в классической литературе, любил цитировать Грибоедова, Крылова, Ильфа и Петрова, знал на память множество стихов. В конце 1930-х замечал в приятельском окружении, что Гитлер и Сталин – «одно и то же». Как и многие советские люди, не будучи диссидентом, искал доступ к альтернативным источникам информации – и в последние годы жизни регулярно слушал западные «радиоголоса», которые тогда глушились.

Дочь гроссмейстера, известный музыковед Татьяна Болеславская, говорила мне в 2012 г., что отец был в целом доволен переездом в Минск. Не всё было гладко в процессе адаптации мастеров, но в общем прибытие «варягов» положительно повлияло на местных шахматистов, подняв средний уровень. Исаак Болеславский, Кира Зворыкина и иные переселенцы вместе с уроженцами Беларуси развивали то, что называется «белорусской шахматной школой».

Вольф РУБИНЧИК.

(журнал «Роднае слова», Минск, № 9, 2019)

Опубликовано 04.10.2019  12:44