(Русский перевод после оригинала на белорусском)

Габрэі і беларусы

Заўсёды людзям было ўласціва пазбягаць адказнасці і ўскладаць віну на некага іншага. У старажытных народаў нават быў звычай сімвалічна абвінавачваць ва ўсіх грахах і правінах нейкую жывёлу, якую потым прыносілі ў ахвяру разгневаным багам. Старажытныя габрэі ў якасці выкупляльнай ахвяры выкарыстоўвалі казла, якога выганялі ў пустыню на волю лёсу. Узгадвае гэты абрад і Біблія: «І панясе казёл на сабе ўсе беззаконні іх у зямлю непраходную…» Адсюль паходзіць знакаміты выраз – «казёл адпушчэння».

Доўгі час такую функцыю ў Еўропе выконвалі габрэі як нацыя выгнаннікаў. Невядома чаму менавіта гэты народ пачалі лічыць прычынай усіх няшчасцяў. Магчыма, з зайздрасці, бо габрэі надзвычай здольныя да прадпрымальніцтва людзі. Магчыма, з-за незразумеласці і недасведчанасці, што паўставалі ў выніку замкнутага жыцця габрэяў. Як бы там ні было, але зараз гэта вельмі старажытная нацыя па-ранейшаму жывая. Праз стагоддзі пранесла яна свой генатып, сваю культуру, свайго Бога, не растварыўшыся ў шэрагу навакольных народаў. У гэтым загадка нацыі.

У дачыненні да расейскай культуры, а асабліва да літаратуры, прынята гаварыць пра асаблівы ўнёсак, што зрабілі прадстаўнікі габрэйскага народа. Але да гэтага часу адносіны расейцаў да іх застаюцца неадназначнымі. У свой час была вельмі вядомай дзейнасць «Саюза Міхаіла Архангела», які меў выразную антысеміцкую арыентацыю і практыкаваў пагромы габрэйскіх кварталаў. Канфрантацыю паміж расейцамі і габрэямі добра разумеў Ф. М. Дастаеўскі, што знайшло адлюстраванне ў яго творах. В. Гросман у сваім незвычайным для савецкай літаратуры рамане «Жыццё і лёс» вуснамі аднаго з герояў казаў, што Л. Талстой у яго інтэрнацыянальных аповесцях «Хаджы-Мурат», «Казакі», «Каўказскі палонны» застаецца больш расейскім, чым «літвін Дастаеўскі» з яго антысемітызмам. Вельмі прыемным з’яўляецца той факт, што Гросман не без падстаў адносіць Дастаеўскага да «літвінскага», г. зн. беларускага культурнага кантэксту, але ў дачыненні да пытання пра габрэяў, як нам здаецца, ён не меў належнай рацыі.

Габрэі на тэрыторыі сучаснай Расеі жылі больш кампактна і ізалявана. Старасвецкія ж беларускія гарады і шматлікія мястэчкі наогул цяжка ўявіць без габрэяў. Менавіта яны ў колькасных адносінах часамі мелі перавагу ў асобных населеных пунктах. Здаўна вядомая прымаўка: «На Беларусі тры сталіцы – Мінск, Бабруйск і Плешчаніцы». Мінск – сапраўдная сталіца, Плешчаніцы – з іроніяй і дзеля рыфмы, а Бабруйск быў сапраўднай габрэйскай сталіцай на Беларусі, як некалі мястэчка Мір было знакавым месцам для ўсіх цыганоў Рэчы Паспалітай.

Вялізарная колькасць мястэчак мела гэты свой ганаровы статус толькі дзякуючы габрэям, якія займаліся рамёствамі, гандлем, утрымлівалі корчмы, шынкі, валодалі млынамі і тартакамі (лесапільнямі). Гэтыя заняткі і адрознівалі мястэчка ад пераважна земляробчай вёскі. Мястэчкі, на нашу думку, трэба лічыць своеасаблівымі культурнымі феноменамі, якія з’яўляюцца спецыфічнымі паселішчамі нашай зямлі. Адметная іх рыса – бажніца, часам не адна, і кірмашы некалькі разоў на год. Калі прыпомнім з літаратуры, у Расеі гэтымі прыкметамі валодалі сёлы, а ў расейскай мове нават няма свайго, незапазычанага слова для абазначэння мястэчак.

Беларусы і габрэі на працягу доўгага часу жылі разам. Шляхам паўсядзённых, бытавых кантактаў шмат габрэйскіх словаў перайшло ў беларускую мову, напрыклад – кагал, гвалт, шабасоўка, шабасаваць, гелда, вэрхал і г. д. Рука ў руку яны працавалі, вучыліся поплеч, разам на адной вуліцы гадавалі дзетак. Разам і паміралі. Зараз шмат у якіх месцах можна пабачыць закінутыя іудзейскія могільнікі з вялікімі надмагіллямі з шэрага каменю. Большасць з іх не даглядаюцца, параслі быльнягом, а пліты з незразумелымі і таемнымі для сучасных людзей надпісамі зваліліся долу. Аднак яны па-ранейшаму сведчаць пра даўнейшае жыццё беларусаў і габрэяў у адной супольнасці. Францішак Багушэвіч з сімпатыяй пісаў пра свайго земляка, жупранскага шынкара Бэрку:

Сеў жыдок у нас у вёсцы,

Пры гасцінцы, пры дарожцы.

Меў ярмулку, трэпкі, цыцэль,

Ў балахоне новы гіцэль,

Шэсць дзяцей ад жонкі Рохлі,

Паўасьміны меў картохлі…

Таксама цяжка ўявіць «Камедыю» Каятана Марашэўскага без аднаго з персанажаў, а менавіта без габрэя-шынкара. Сёння гэты выдатны драматычны твор вернуты да жыцця і ўжо на працягу некалькіх гадоў не сыходзіць з падмосткаў мінскага Малога тэатра. Тыя, хто глядзеў гэты спектакль, пагодзяцца, што ён многа б страціў без неардынарнага вобраза шынкара Давіда.

Нічым не адрозніваюцца габрэі ад беларусаў у апавяданні Андрэя Мрыя «Рабін», а нават у побыце сваім вельмі падобныя, бо гатуюць крупеню – нацыянальную страву беларусаў. Прафесар Габрэйскага ўніверсітэта Самуэль (правільна Мэлік, або Міхаіл – рэд. belisrael.info) Агурскі, бацька якога (Самуіл – рэд.) нарадзіўся на Беларусі і стаў вядомы як рэвалюцыянер і гісторык, зазначаў: «Беларускія габрэі ў сваёй глыбіннай местачкова-вясковай масе маглі цесна кантактаваць з беларусамі і пераняць іх пэўныя душэўныя якасці, такія, скажам, як добразычлівасць, даверлівасць, цярплівасць і цярпімасць». (Цыт. па: Запруднік Янка. Беларусь на гістарычных скрыжаваннях. Мн., 1996. С. 220.) Традыцыі сумеснага пражывання іх сапраўды сягаюць вельмі даўніх часоў, бо ўпершыню габрэі з’явіліся на беларускіх землях яшчэ ў ХІІ стагоддзі, калі прыйшлі выгнаныя з Кіева за тайныя зносіны з візантыйцамі. Аднак масавае перасяленне габрэяў адбылося ў сярэдзіне ХІV стагоддзя. У гэты час у Еўропе была эпідэмія чумы, ад якой загінула трэцяя частка ўсяго насельніцтва. Віна за хуткае распаўсюджванне хваробы была ўскладзена на габрэяў, якія, ратуючыся ад пераследу, уцякалі ў Польшчу і далей – у ВКЛ. Улады даволі гасцінна сустракалі выгнаннікаў, і ў ХV стагоддзі сюды перамясціўся цэнтр рэлігійнага і культурнага жыцця габрэяў.

На тэрыторыі Беларусі будаваліся драўляныя і мураваныя сінагогі, якія былі ў кожным мястэчку і па некалькі ў кожным горадзе. Духоўным жыццём іудзейскай суполкі кіравалі рабіны, настаўнікі Закону. Гэта былі адукаваныя і паважаныя ў сваім асяродку людзі. Пра іх агромністы аўтарытэт таксама і між беларусамі сведчыць надзвычай папулярная ў ХІХ ст. і вядомая па школьнай праграме «Гутарка Данілы са Сцяпанам». Яна мае наступныя радкі:

Гавораць па свеце, уголас талкуюць,

Ад ксяндзоў, ад рабінаў усе людзі чуюць,

Што вольнасць нам бедным дасць без адкладу,

Толькі што з панамі не дойдзема ладу.

У дадзеным творы героі, якія сышліся абмеркаваць абяцаную і доўгачаканую волю, спасылаюцца на дасведчаных асобаў нездарма, а з пастаўленай аўтарам мэтай пераканаць і схіліць на свой ідэалагічны бок чытачоў або слухачоў гутаркі.

Увогуле, габрэі пачувалі сябе цалкам утульна, жывучы побач з беларусамі. Многія з іх па-сапраўднаму ўзбагацілі і ўзмацнілі нашу культуру. Чаго вартыя толькі, да прыкладу, імёны мастакоў Марка Шагала, Юрыя Пэна і Барыса Заборава, скульптара Заіра Азгура, класіка беларускай літаратуры Змітрака Бядулі, літаратурнага крытыка Рыгора Бярозкіна, музычнага дзеяча Міхаіла Фінберга і г. д.

Узаемная падтрымка між габрэямі многім кідалася ў вочы. Толькі дзякуючы ёй яны маглі супрацьстаяць неспрыяльным абставінам. Ф. Багушэвіч, вельмі мудры чалавек, намаляваў у вершы «Падарожныя жыды» сітуацыю, калі два беларусы, што падвозілі габрэяў, не захацелі адзін аднаму саступаць шлях на вузкім гасцінцы і распачалі з-за гэтага бойку:

І можа б, так насмерць пабілі,

Дык хітра ж і жыдкі зрабілі:

Той перасеў таму на воз, а той туды.

І так запхалі абодва без бяды;

І мужыкам так стала бліжэй дому,

І крыўды ніякай нікому.

У дадзеным выпадку, а напэўна, і заўсёды, габрэі кіраваліся ў першую чаргу разважлівасцю і кемлівасцю. Трэба адзначыць, што старое беларускае слова «жыд», ужытае Багушэвічам, не нясе адмоўнай канатацыі, якая прысутнічае зараз у расейскай мове. На нашу думку, гэта было прыўнесена ў беларускую культуру ў часы Расейскай імперыі і канчаткова замацавалася пры Савецкім Саюзе разам з чужым для нас звяртаннем па бацьку. Багушэвіч жа ў нечым заклікае браць прыклад з габрэяў і вучыцца ў іх жыццю:

Пазналіся жыдкі, пагергаталі,

Дык мужыкі і біцца перасталі!

А што, каб так і мы зрабілі,

А можа бы, і нас не білі?

У гэтых словах хаваецца глыбокі змест, у якім можна адчуць спадзяванні аўтара на далейшую вольнасць і запавет, як яе дасягнуць.

Але ўжо ў ХІХ стагоддзі габрэяў пачынаюць падазраваць у нейкай тайнай дамове. Тлумачыцца гэта духоўным і эканамічным крызісам, што напаткаў Еўропу ў тыя часы. Ф. Багушэвіч у сваім артыкуле «Габрэі і мы» ў польскамоўным часопісе «Край» за 1891 год развейваў гэтую ілюзію. Пішучы пра эксплуатацыю габрэяў супляменнікамі, казаў, што «славутая габрэйская салідарнасць тут і не начавала».

Яшчэ і зараз некаторыя «коса» глядзяць на прадстаўнікоў гэтага этнасу, але гэта, відаць, перажыткі старых савецкіх часоў, калі амаль на дзяржаўным узроўні вітаўся антысемітызм.

На мірныя ж і дзелавыя адносіны паміж беларусамі і габрэямі накладаўся іх падобны гістарычны лёс: як тыя, так і другія пераследваліся, дыскрымінаваліся непрыхільнымі палітычнымі рэжымамі ці то з польскага, ці то з расейскага, а потым з савецкага боку. Сваім мужным супрацьстаяннем агрэсіі, адкрытай траўлі габрэі даюць прыклад нам, якім трэба яшчэ шмат чаму павучыцца ў гэтага таленавітага народа.

Віктар ШУКЕЛОВІЧ, газета «Новы Час» (2004)

***

Всегда людям было свойственно избегать ответственности и возлагать вину на кого-то другого. У древних народов даже был обычай символически обвинять во всех грехах и провинностях какое-нибудь животное, которое затем приносили в жертву разгневанным богам. Древние евреи в качестве искупительной жертвы использовали козла, которого выгоняли в пустыню на волю судьбы. Упоминает этот обряд и Библия: «И понесет на себе козёл все провинности их в страну обрывов…». Отсюда происходит известное выражение: «козёл отпущения».

Долгое время такую функцию в Европе выполняли евреи как нация изгнанников. Неизвестно почему этот народ начали считать причиной всех несчастий. Возможно, из зависти, поскольку евреи – чрезвычайно способные к предпринимательству люди. Возможно, из-за непонятности и неизвестности, которые возникали в результате замкнутой жизни евреев. Как бы то ни было, но сейчас эта древнейшая нация по-прежнему жива. Через века пронесла она свой генотип, свою культуру, своего Бога, не растворившись в ряду окружающих народов. В этом загадка нации.

В отношении русской культуры, а особенно литературы, принято говорить об особом вкладе, сделанном представителями еврейского народа. Но и до сих пор отношение русских к евреям остаётся неоднозначным. В своё время была весьма известной деятельность «Союза Михаила Архангела», который имел выраженную антисемитскую направленность и занимался погромами еврейских кварталов. Конфронтацию между русскими и евреями хорошо понимал Ф. М. Достоевский, что нашло отражение в его произведениях. В. Гроссман в своём необычном для советской литературы романе «Жизнь и судьба» устами одного из героев говорил, что Л. Толстой в его интернациональных повестях «Хаджи-Мурат», «Казаки», «Кавказский пленник» остаётся более русским, чем «литвин Достоевский» с его антисемитизмом. Очень приятно, что Гроссман – не без оснований – относит Достоевского к «литвинскому», т. е. белорусскому культурному контексту, но в вопросе о евреях, как нам кажется, он не совсем был прав.

Евреи на территории современной России жили более компактно и изолированно. Старосветские же белорусские города и многочисленные местечки вообще трудно себе представить без евреев. Именно они в количественном отношении иногда преобладали в отдельных населённых пунктах. Издавна известна поговорка: «В Беларуси три столицы – Минск, Бобруйск и Плещеницы». Минск – настоящая столица, Плещеницы – с иронией и ради рифмы, а Бобруйск был настоящей еврейской столицей в Беларуси, как когда-то местечко Мир было знаковым местом для всех цыган Речи Посполитой.

Огромное число местечек имело этот свой почётный статус лишь благодаря евреям, которые занимались ремёслами, торговлей, содержали корчмы, трактиры, владели мельницами и лесопилками. Эти занятия и отличали местечко от деревни, преимущественно земледельческой. Местечки, по нашему мнению, следует считать своеобразными культурными феноменами, они являются специфическими поселениями нашей земли. Их отличительная черта – молельня, иногда не одна, и ярмарки по нескольку раз на год. Если припомним из литературы, в России такими чертами обладали сёла, а в русском языке даже нет своего, незаимствованного слова для обозначения местечек.

Белорусы и евреи на протяжении долгого времени жили вместе. Путём повседневных, бытовых контактов много еврейских слов перешло в белорусский язык, например – кагал, гвалт, шабасоўка, шабасаваць, гелда, вэрхал и т. д. Рука об руку они работали, учились плечом к плечу, вместе на одной улице растили детей. Вместе и умирали. Сейчас во многих местах можно увидеть заброшенные еврейские кладбища с большими могильными плитами из серого камня. Большинство их не досматривается, они поросли бурьяном, а плиты с непонятными и таинственными для современных людей надписями повалились. Но они по-прежнему свидетельствуют о давнем сосуществовании белорусов и евреев. Франтишек Богушевич с симпатией писал о своём земляке, жупранском шинкаре Берке:

Сеў жыдок у нас у вёсцы,

Пры гасцінцы, пры дарожцы.

Меў ярмулку, трэпкі, цыцэль,

Ў балахоне новы гіцэль,

Шэсць дзяцей ад жонкі Рохлі,

Паўасьміны меў картохлі…

Также трудно представить «Комедию» Каэтана Марашевского без одного из персонажей, а именно без еврея-шинкаря. Сегодня это отличное драматическое произведение возвращено к жизни и уже на протяжении нескольких лет ставится в минском Малом театре. Те, кто видел этот спектакль, согласятся, что он бы многое утратил без неординарного образа шинкаря Давида.

Ничем не отличаются евреи от белорусов в рассказе Андрея Мрыя «Раввин», и даже в быту своём очень схожи, ибо готовят крупеню – национальное блюдо белорусов. Профессор Еврейского университета Самуэль (правильно Мэлик, или Михаил – ред. belisrael.info) Агурский, отец которого (Самуил – ред.) родился в Беларуси и получил известность как революционер и историк, отмечал: «Белорусские евреи в своей глубинной местечково-деревенской массе могли тесно контактировать с белорусами и перенять их некоторые душевные качества, такие, скажем, как доброжелательность, доверчивость, терпеливость и терпимость» (Цит. по: Запруднік Янка. Беларусь на гістарычных скрыжаваннях. Мн., 1996. С. 220.) Традиции совместного проживания их действительно уходят в стародавние времена, ведь впервые евреи на белорусских землях появились ещё в ХІІ веке, когда пришли, будучи изгнанными из Киева за тайные сношения с византийцами. Однако массовое переселение евреев произошло в середине ХІV века. В то время в Европе была эпидемия чумы, от которой погибла третья часть всего населения. Вина за быстрое распространение болезни была возложена на евреев, которые, спасаясь от преследования, убегали в Польшу и дальше – в ВКЛ. Власти довольно гостеприимно встречали изгнанников, и в ХV веке сюда переместился центр религиозной и культурной жизни евреев.

На территории Беларуси строились деревянные и каменные синагоги, которые были в каждом местечке и по нескольку в каждом городе. Духовной жизнью иудейской общины руководили раввины, учителя Закона. Это были образованные и уважаемые в своей среде люди. Об их огромном авторитете и у белорусов свидетельствует весьма популярная в ХІХ в., известная из школьной программы «Гутарка Данілы са Сцяпанам». В ней есть следующие строки:

Гавораць па свеце, уголас талкуюць,

Ад ксяндзоў, ад рабінаў усе людзі чуюць,

Што вольнасць нам бедным дасць без адкладу,

Толькі што з панамі не дойдзема ладу.

В данном произведении герои, которые сошлись обсудить обещанную и долгожданную волю, ссылаются на опытных людей (ксендзов и раввинов) не случайно, а с поставленной автором целью убедить и перетянуть на свою сторону читателей или слушателей беседы.

Вообще говоря, евреи чувствовали себя вполне уютно, живя рядом с белорусами. Многие из евреев по-настоящему обогатили и укрепили нашу культуру. Чего стоят, к примеру, имена художников Марка Шагала, Юрия Пэна и Бориса Заборова, скульптора Заира Азгура, классика белорусской литературы Змитрока Бядули, литературного критика Григория Берёзкина, музыкального деятеля Михаила Финберга и т. д.

Взаимная поддержка у евреев многим бросалась в глаза. Только благодаря ей они могли противостоять неблагоприятным обстоятельствам. Ф. Богушевич, весьма мудрый человек, нарисовал в стихотворении «Падарожныя жыды» ситуацию, когда два белорусы, подвозившие евреев, не хотели друг другу уступать дорогу на узком проезде и начали из-за этого драку:

І можа б, так насмерць пабілі,

Дык хітра ж і жыдкі зрабілі:

Той перасеў таму на воз, а той туды.

І так запхалі абодва без бяды;

І мужыкам так стала бліжэй дому,

І крыўды ніякай нікому.

В данном случае, а, наверное, и всегда, евреи руководствовались в первую очередь рассудительностью и находчивостью. Нужно отметить, что старое белорусское слово «жыд», использованное Богушевичем, не несёт отрицательной коннотации, которая присутствует ныне в русском языке. По нашему мнению, это было привнесено в белорусскую культуру во времена Российской империи и окончательно укрепилось при Советском Союзе вместе с чуждым для нас обращением по отчеству. Богушевич же в чём-то призывает брать пример с евреев и учиться у них жизни:

Пазналіся жыдкі, пагергаталі,

Дык мужыкі і біцца перасталі!

А што, каб так і мы зрабілі,

А можа бы, і нас не білі?

В этих словах скрывается глубокое содержание, в котором можно ощутить надежды автора на дальнейшую вольность, а также совет, как её достигнуть.

Но уже в ХІХ веке евреев начинают подозревать в каком-то тайном сговоре. Объясняется это духовным и экономическим кризисом, с которым столкнулась Европа в те времена. Ф. Богушевич в своей статье «Евреи и мы» в польскоязычном журнале «Край» за 1891 год развеивал эту иллюзию. Он писал об эксплуатации евреев соплеменниками и говорил, что «знаменитая еврейская солидарность здесь и не ночевала».

Ещё и сейчас некоторые «косо» смотрят на представителей этого этноса, но это, видимо, пережитки старых советских времён, когда почти на государственном уровне поощрялся антисемитизм.

На мирные же и деловые отношения между белорусами и евреями накладывалась схожесть их исторической судьбы: и те, и другие преследовались, дискриминировались недружественными политическими режимами то с польской, то с российской, а затем с советской стороны. В своём мужественном противостоянии агрессии, открытой травле евреи служат примером: нам ещё многому нужно поучиться у этого талантливого народа.

Виктор ШУКЕЛОВИЧ, газета «Новы Час» (2004)

Перевод В. Р.

Опубликовано 11.08.2016  15:34