Валянціна Найдус (Варшава)
Пясняр гродзенскай зямлі
Сямейным гняздом чатырох пакаленняў служыў Кусцін, які знаходзіўся за 23 кіламетры ад Гродна і няпоўныя 3 – ад Кузніцы. Гэта быў адзін з маёнткаў польскай шляхецкай сям’і Сержпутоўскіх. Кусцін межаваў з былымі каралеўскімі ўладаннямі, да якіх належала і Кузніца. Надзеленая каралевай Бонай у 1546 г. правамі горада, Кузніца не дарасла да прыстойнага горада, так і засталася мястэчкам. Кусцін абавязаны Сержпутоўскім невялічкім маёнткам і рыбнымі сажалкамі…
Юзаф Сержпутоўскі, які ў 1870 г. выставіў Кусцін на продаж, павінен быў улічваць, што яго родавы маёнтак пяройдзе ў рукі царскага чыноўніка ці афіцэра. 22 снежня 1870 г. Кусцін купіла Соф’я Паўлаўна Ханенка, дачка чыноўніка восьмага рангу (калежскага саветніка). Але не мінула і двух гадоў, як прадстаўнік новай гаспадыні прадаў Кусцін 27 кастрычніка 1872 г. генерал-маёру Апалону Фамічу Кардашэўскаму. Пазней удава генерала таксама вырашыла прадаць Кусцін, а набыў яго калежскі саветнік Мікалай Мікалаевіч Апехцін. Афармленнем гэтай справы ў гродзенскага натарыуса заняўся Ісаак Найдус, які тады быў арандатарам.
У другой палове 1860-х гадоў Ісаак Найдус ажаніўся з прыгожай і багатай дзяўчынай з в. Граева, якая мела добрую на той час адукацыю, ведала шмат моваў, была нядрэннай піяністкай. Шлях да сямейнага жыцця быў няпросты. Дзяўчына рашуча перапыніла свае заручыны з багатым прэтэндэнтам у жаніхі і аддала перавагу экзатычнаму ў яе асяроддзі юнаку-земляробу, які прывабіў сваім вясёлым і дасціпным норавам. За першыя дзесяць гадоў шлюбу яна нарадзіла пяцёра дзяцей, а праз некалькі гадоў – яшчэ двое.
Спачатку арандатар туліўся ў двух пакоях з каморкай і агульнымі сенямі ў невялікай драўлянай хаце. Калі сям’я пабольшала, а новыя гаспадары так і не пасяліліся ў Кусціне, Ісаак перайшоў у двор. Сваю ж кватэру адступіў сястры і швагру, якія ўцяклі з Падолля з прычыны антысеміцкіх настрояў.
Асаблівую ўвагу Ісаак Найдус звяртаў на адукацыю дзяцей і пляменнікаў. У адным з пакояў арганізаваў школьны клас, запрасіў студэнта за настаўніка. Вясной дзеці экстэрнам здавалі ў дзяржаўнай школе экзамены і залічваліся ў наступны клас. Ва ўзросце 13 гадоў атрымлівалі пасведчанне аб сканчэнні школы. Дзяўчат аддавалі ў жаночую гімназію, бо адукацыя была для Найдуса свайго роду відам пасагу. Хлопцы ж павінны былі набываць практычную спецыяльнасць, каб забяспечыць жыццё. Старэйшы сын Герман, бацькаў памочнік і пераемнік, папаўняў свае веды ў галіне жывёлагадоўлі і земляробства; двое наступных – Давід і Шымон – у чатырнаццацігадовым узросце былі аддадзены вучнямі ў аптэку ў Гродне. Абодва ў 1913 г. атрымалі ступень магістра ў галіне фармацэўтыкі і хіміі ў Санкт-Пецярбургскай ваеннай медыцынскай акадэміі…
Не пагадзіўся з воляй бацькі толькі самы малодшы – Лейб (па-беларуску – Лявон). Нарадзіўся ён у 1890 г. Розніца ва ўзросце са старэйшым братам была 20 гадоў, з іншымі – 15 і 16. У сям’і не было ўжо дзяцей школьнага ўзросту, апрача малодшай сястры, каб наладжваць навучанне дома. Лейба аддалі вучыцца ў Гродна ў пачатковую школу. Калі яму споўнілася 11 год, бацька аддаў яго ў Радамскую гандлёвую школу. Але хлапчук, які вырас сярод прыроды, не змог прыстасавацца да гарадскога жыцця і школьнай дысцыпліны, да таго ж ён не збіраўся стаць гандляром. Бацька пераводзіць яго ў рэальную школу ў Беласток. Ішоў 1905 год. Лейб аказаўся вельмі ўражлівы на вольналюбныя ідэі і чарговы раз «вылятае» з школы ў Беластоку, а затым у Коўне. Пазней паступае ў Віленскую сярэднюю рэальную школу. Тут пачынае праяўляцца яго літаратурны талент. У 1907 г. ён публікуе свой першы верш. У 1911 г. пакідае школьную лаўку, каб цалкам прысвяціць сябе літаратурнай дзейнасці – насуперак волі бацькі і яго жаданню даць сыну якую-небудзь практычную спецыяльнасць. Лейб абвясціў, што з літаратуры таксама можна жыць. Калі ж прыціскала бяда, вяртаўся ў Кусцін.
Ужо на пачатку кароткай, але бліскучай літаратурнай кар’еры перад ім паўстала прынцыповае пытанне: на якой мове пісаць? Адказ быў не з лёгкіх. У двары жыла польская сям’я конюха. З ганка можна было зазірнуць у пакоік стрыечнай сястры-яўрэйкі. Блізка па суседству жыла сям’я беларусаў. Непадалёку знаходзіліся таксама беларускія вёскі Вызгі і Даўгасельцы. Крыху далей – польскія вёскі Кавалі і Мерашкоўцы. Няпоўныя тры кіламетры было да Кузніцы з касцёлам на плошчы, царквой на ўзгорку і дзвюма-трыма бажніцамі. У 1878 г. у Кузніцы пражывала 1103 жыхары, з іх 38 праваслаўных, 438 католікаў, 630 іудзеяў, а паводле перапісу насельніцтва 1897 г. у Кузніцы налічвалася ўжо 1803 жыхары, з іх 445 католікаў, 438 іудзеяў, астатнія праваслаўныя і інш. Шматнацыянальная была наша ваколіца, шматверная, шматмоўная і рознакультурная… Лёня з кожным суседам размаўляў на іх мове. Добра ведаў іх песні, але свае вершы пісаў на яўрэйскай мове (тут і далей цытаты падаюцца ў польскім перакладзе).
Žydowskie piesnie ukochałem,
Gdzie miesza się z radością ból.
Але няшмат у яго вершах пранізлівага болю. Яны напоўнены радасцю жыцця, часам думкамі-летуценнямі, меладычныя і пявучыя, як квітнеючы сад у маі над Нёманам.
У паэзіі Найдуса не сустрэнеш вобраза шынкара з прыдарожнай карчмы, гандляра «мылам і павідлам», не знойдзем таксама рухавага гандлёвага агента ці шаўца-латніка, прасякнутага водарам старой скуры.
Уласны шлях паэт бачыць у сталым імкненні да шчасця:
Z dalekiej dali
Cel mój lśni,
Migoce szczęście z wieszczych snów,
Majakiem stoi u mych dróg.
Пра меладычнасць паэзіі Лейба Найдуса сведчыць хоць бы ўрывак з верша «Дождж і сонца» (пераклад Н. Тэнэнбаўма):
Deszcz i slónce, deszcz i slónce
W dali na błękicie nieba,
Kolorowy most niebieski –
Do wiecznego szczęścia droga.
Але наш гарольд не зведаў шчасця асабістага, шчасця сямейнага. На сухоты захварэла яго каханая. Выратаваць дзеўчыну не ўдалося…
На пачатку першай сусветнай вайны праходныя войскі амаль знішчылі Кусцін. На патрэбы арміі забралі коней, інтэндантура – кароў. Хатняя птушка пайшла пад нож вайсковых кухараў. Рэшткі курэй і дзве маладыя кароўкі забралі марадзёры. Рыбу глушылі і выцягвалі з сажалак. Знішчаны быў будынак гарбарні. Не працавала валюшня. Разбураўся непапраўлены дом, пацёк дах. Было ціха і сонна ў маёнтку, не чуваць было дзіцячых галасоў. Такім убачыў і апісаў стары маёнтак паэт падчас свайго апошняга візіту на радзіму.
Паэма «Вяртанне дамоў» сведчыць пра балеснае расчараванне, пра сумневы ў сваім юнацкім аптымізме. Сваю смерць паэт жадаў спаткаць у месячную ноч, у садзе, на лаўцы пад дрэвам. Але сталася зусім інакш. Лейб Найдус памёр 23 снежня 1918 г. у Гродне ад дыфтэрыі, якой заразіўся падчас падарожжа ў перапоўненым халодным вагоне цягніка. Доктара не выклікаў, мяркуючы, што гэта звычайная ангіна. І калі сябар, літаратурны крытык Абрам Зак, на саначках адвёз яго ў шпіталь, было ўжо позна. Падвяло сэрца. У пахавальнай працэсіі бралі ўдзел тысячы яго прыхільнікаў.
(пераклаў з польскай мовы Янка Войніч; тут артыкул падаецца ў скароце)
Крыніца: Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 4. Мінск, 1995.
Л. Найдус; перевод его стихотворения «Дождь и солнце» на белорусский язык, сделанный Максимом Танком в 1994 г.
Леон Найдус – сын гродненской земли
В старой, разрушенной части Гродно, на берегу речки Городничанки, есть небольшая улица Найдуса, которая в начале ХХ века называлась Песчаной. Даже не каждый старожил города объяснит сегодня, кто же этот человек, чьим именем назвали улицу. А между тем, это имя известного в мире еврейского поэта, который родился, жил и умер в нашем городе. Говорят, что в Париже, на еврейском кладбище, есть памятник, поставленный гродненским землячеством замученным и уничтоженным в годы гитлеровского нашествия землякам. На цоколе памятника высечен барельеф молодого гродненского поэта Л. Найдуса. Он умер после 1-й мировой войны, но бывшие гродненцы чтят его потому, что он воплощает вечные ценности своего народа.
На ул. Найдуса в Гродно, октябрь 2018 г. Фото В. Рубинчика
Леон (Лейб) Найдус родился 6 ноября 1890 г. в Гродно. Детство его прошло в небольшой родительской усадьбе Кустин, в трёх километрах от Кузницы Белостоцкой. Здесь он вдохнул и дальше понёс в жизнь, взял в своё творчество какую-то интимную связь с природой, тонкое чувство, любовь к ней и грусть «о зелёном королевстве Пана».
В доме, вокруг которого росли крупные густые кусты сирени, барбариса (может, поэтому усадьба и называлась Кустин), почётное место занимали книги и пианино. Родители мечтали, чтобы их семеро детей были образованными и трудолюбивыми, любили книги, природу, музыку, сказки. Отец Леона, доброжелательный, интеллигентный человек, учил детей уважать еврейские, белорусские, польские традиции. Вообще, все жители этой местности жили в согласии и утверждали, что они «тутэйшыя» («местные»). Их объединяли работа на земле и специфический местный говор. Отличали их храмы – церковь, костёл, синагога – куда шли эти люди в праздничные дни.
Когда Леон окончил в Гродно общеобразовательную школу, он поехал учиться в коммерческое училище в Радоме, но купеческая карьера не вызвала у него интереса. Отец перевёл его в Белостокское реальное училище, откуда в 1905 г. его исключили за участие в молодёжном революционном движении и социалистические взгляды. Юноша хотел учиться, но из Ковенского училища его исключили в 1907 г. по той же причине. В 1908–1911 гг. он учился в Виленской средней реальной школе.
Здесь, в Вильно, Леон начал писать стихи на польском, русском, еврейском языках. Окончив школу, он приехал в Гродно и начал постоянное сотрудничество с еврейским журналом «Жизнь и знания». Стихи Найдуса на русском языке были напечатаны в журнале «Полевое панно» и в иных русских журналах, которые издавались в Гродно и Вильно. Cвоё первое стихотворение на еврейском языке он напечатал в 1907 г. в варшавском журнале «Роман-газета». С того времени Леон сознательно писал на языке родителей, и его имя часто встречается на страницах еврейской печати в Вильно и Варшаве.
Первая книга стихов Л. Найдуса «Лирика» была напечатана в 1915 г. в Вильно. В 1918 г. в Гродно вышла вторая книга стихов «Флейта Пана». В этом же году он подготовил к изданию сборник «Интимные песни», который издали уже после смерти поэта, в 1919 г., его друзья.
Стихи Л. Найдуса были популярны особенно среди молодёжи. В них – восхищение природой, радость от существования нерушимой связи с ней, утончённое чувство её красоты. Всё то, чего так не хватало еврейской литературе того времени. Творчество Найдуса – это синтез традиционного, народного и новых поисков европейской литературы, романтизма и чуткой впечатлительности еврейского юноши, чьи психика, мировоззрение формировались среди природы и простых людей Наднеманья. Стихи Найдуса занимают особое место во всемирной еврейской литературе, они вошли в школьные учебники, их изучали дети в еврейских школах, их пели в школьных хорах. Поэт мечтал донести людям знания о литературе, поэтому ездил по местечкам, встречался с учителями, с еврейской интеллигенцией, выступал перед ними с лекциями, знакомил со своей поэзией. Он открыл читателю поэтов мира: переводил на еврейский язык стихи Ш. Бодлера, П. Верлена, Э. Ростана, А. Мюссе, Г. Гейне, И. Гёте, П. Шелли, познакомил с творчеством А. Пушкина, М. Лермонтова. Смерть прервала его работу над переводом «Евгения Онегина».
Поэт заболел дифтерией и умер 28 декабря 1918 г. в Гродно. На кладбище его проводило множество людей. В пятую годовщину смерти поэта на его могиле был открыт памятник. Но в 1950-е годы кладбище было разрушено и ликвидировано, на его месте был построен стадион. Нет уже могилы поэта, который рассказывал о красоте наднёманских пейзажей. Нет и памятника. Нет даже маленькой шильдочки. Но пришло время – и разбудило инициативу гродненской общественности, кстати, не только еврейской. Вскоре было создано еврейское культурно-просветительное общество имени поэта Леона (Лейба) Найдуса. И хотелось бы надеяться, что это начало новой жизни поэта – жизни в Отчизне.
И. А. Карпюк
Материал для этой статьи был взят из архива писателя Алексея Никифоровича Карпюка (1920–1992). Статья переведена с белорусского по книге «Памяць. Гродна» (Минск, 1999) для belisrael.info.
Опубликовано 23.12.2018 20:38