Tag Archives: Самуил Шварцбард

Петлюра и трагедия евреев Украины

Погромщик Петлюра? Роль главы УНР в трагедии украинских евреев
Маричка Набока, Дмитрий Джулай
 
Симон Петлюра

Всего в результате погромов на территории распавшейся Российской империи в 1917–1921 годах погибли не менее 50 тысяч евреев. Преимущественно погромы происходили на территории Украины, за контроль над которой вела борьбу УНР во главе с Петлюрой. Но в какой мере Петлюра виновен в этих смертях лично и был ли он непосредственным организатором погромов?

Украинская служба Радио Свобода, изучив архивные документы и исследования ведущих иностранных и украинских историков, попыталась проанализировать роль Петлюры в том, что тогда происходило.

Убийство на улице Расин

Париж, 1927 год. Судят убийцу – еврейского часовщика, по политическим взглядам – анархиста Самуила Шварцбарда (в другой транскрипции – Шварцбурд). Не так давно на одной из парижских улочек он с криками “Это тебе за резню! Это за погромы!” всадил пять пуль в украинского эмигранта.

Убийцу оправдают. Его поступок расценят как “выражение праведного негодования” и “законной мести”. Процесс над убийцей постепенно превратится в суд над убитым – главой Украинской Народной Республики в изгнании Симоном Петлюрой.

Благодаря этому судебному процессу Петлюру отныне станут называть организатором массовых убийств евреев в Украине. Но так ли это?

Суд над Самуилом Шварцбардом. Фото: Bibliothèque nationale de France
Суд над Самуилом Шварцбардом. Фото: Bibliothèque nationale de France

Хаос и безвластие

1917 год. В Российской империи свергнут царь. Большевики устраивают переворот. Огромная многонациональная Российская империя распадается. За контроль над Украиной борются украинские националисты, красные, белые, поляки и другие силы. Страна тонет в хаосе и безвластии. Начинается гражданская война – всех против всех.

Массовые еврейские погромы становятся повсеместными: дома и имущество уничтожают, грабят, женщин насилуют. Погромщики убивают многих евреев, в том числе детей. В целом к концу войны погибнут не менее 50 тысяч евреев, преимущественно на территории нынешней Украины. Среди них и 15 родственников убийцы Петлюры – Самуила Шварцбарда.

Жертвы погрома в Проскурове (ныне Хмельницкий), устроенного отрядом атамана Семесенко, февраль 1919 года. Фото: Центральный государственный кинофотофоноархив (ЦГКФФА) Украины имени Г. С. Пшеничного
Жертвы погрома в Проскурове (ныне Хмельницкий), устроенного отрядом атамана Семесенко, февраль 1919 года. Фото: Центральный государственный кинофотофоноархив (ЦГКФФА) Украины имени Г. С. Пшеничного

Почему евреи стали мишенью?

До 1917 года евреи становились жертвами погромов на территории Украины не раз:

• 1648–1649 – во время восстания Богдана Хмельницкого

• 1768–1769 – во время другого восстания – Колиивщины

• 1881–1882 – после убийства российского императора Александра II

• 1905 – во время Первой русской революции.

Славянское большинство, в частности украинцы, часто считало евреев чужаками, рассуждая приблизительно так: нехристиане, не работают на земле, причудливо одеваются, имеют странные обычаи, живут обособленно. Евреи из-за своего горького опыта в свою очередь относились к славянским соседям подозрительно, а иногда и пренебрежительно.

Евреи не могли жить где хотели: власти предписывали им проживание только в так называемой “черте оседлости”. Евреям запрещалось заниматься сельским хозяйством. В университеты евреи допускались в минимальном количестве, было много других запретов и притеснений.

Черносотенные организации с фактического благословения властей устраивали еврейские погромы. Самая большая такая организация была на Волыни.

Украинская культура и язык для еврейского меньшинства были бесперспективными, поэтому среди образованной части евреев преобладала русская идентичность. Украинцы и евреи жили рядом, но не вместе. Гремучая смесь традиционного враждебного отношения, влияния многолетней антисемитской политики и мифов, умноженная на хаос, и стала причиной погромов.

Евреи были для воюющих сторон легкой добычей – безоружное меньшинство, которое можно было безнаказанно грабить и убивать. Жертвами погромов становились и другие меньшинства – например, немцы-меннониты. Однако именно евреев притесняли и грабили массово и повсеместно.

После погрома в Одессе, 1905 год
После погрома в Одессе, 1905 год

Кто участвовал в погромах?

В погромах и других репрессивных мерах против еврейского населения участвовали:

• Российская армия – до ее фактического развала в конце 1917 года

• Белогвардейские формирования, возникшие в 1918 году

• Большевистские отряды и позднее регулярная Красная армия

• Украинские войска

• Немецкие и австрийские войска – до их эвакуации в конце 1918 года

• Польские войска, участвовавшие в боевых действиях на территории Украины в 1918–1920 гг.

• Независимые атаманы и простые бандиты.

Каждая воюющая сторона подозревала евреев в предательстве, и именно этим оправдывала свои зверства и ограбления. Одни видели в евреях сторонников свергнутого царского режима, другие, наоборот, считали, что они поддерживают большевиков.

Самые жестокие погромы в отношении евреев – на счету белогвардейцев. Общее же количественное соотношение иное. По данным еврейского исследователя Нахума Гергеля, белые несут ответственность за 17% всех погромов в отношении евреев, большевики – за 9%, независимые формирования вместе – за 25%. По этой же статистике, именно “армия Петлюры” за годы гражданской войны в Украине совершила максимальное количество погромов – 40%.

Вопрос в том, организовывал ли Петлюра погромы лично и чтó он и его правительство сделали для борьбы с погромщиками

Гергель 90 лет назад основывал свою статистику на показаниях очевидцев, газетных публикациях и данных тогдашних еврейских общественных и различных правительственных организаций. Более актуальных подсчетов в настоящее время не существует. Но многие исследователи утверждают, что зачастую сложно отличить регулярные части УНР, вовлеченные в конкретные погромы, от нерегулярных формирований. Поэтому определение “армия Петлюры” – довольно неточное. Вовлеченность лояльных Петлюре войск в погромы требует дальнейших исследований.

Кристофер Гилли, автор научной работы “Не только Петлюра: украинское национальное движение и погромы 1919 года” (2017):

“Нахум Гергель был частью группы еврейских ученых, близких к Илье Чериковеру, он собирал различную информацию о происходивших погромах. Материалы включали в себя не только газетные публикации, но и документы министерства еврейских дел УНР, отчеты Красного Креста, а также показания потерпевших. У Гергеля была внушительная база источников для изучения погромов, она и сейчас остается основной для историков.

Нахум Гергель хотел избежать обвинений в преувеличении масштабов погромов. Он всегда использовал самые скромные оценки количества жертв. Поэтому большинство ученых утверждают, что данные Гергеля не соответствуют реальному уровню насилия.

Гергель в своих материалах разделяет жертв армии УНР и лояльных к ней атаманов. То есть статистика учитывает как регулярные, так и нерегулярные войска. Однако стоит отметить, что в момент становления Украинской Народной Республики не всегда было понятно, какие подразделения были регулярными, а какие – нет. Эта разница не всегда была принципиальной.

За последнее время новой статистики не появилось, ведь исследований на эту тему очень мало. Моя научная статья – одна из первых за несколько десятилетий. Историки в Украине не очень заинтересованы в изучении этой проблемы.

Стоит заметить, что споры об ответственности Петлюры не концентрируются на участии войск УНР в погромах и на их количестве. Некоторые (немногие) историки вообще отрицают участие подразделений УНР в погромах. Вопрос, скорее, в том, организовывал ли Петлюра погромы лично (я так не думаю), и чтó он и его правительство сделали для борьбы с погромщиками в своей армии. По моей оценке, не так много. Отчасти потому, что Петлюра и многие в его правительстве, хотя и не все, подозревали евреев в нелояльности к украинскому государству.

Важным вопросом также остается то, как УНР пыталась навести дисциплину в армии. Ведь следствием этого были не только погромы, но и неспособность создать эффективную боевую силу”.

Один из самых печально знаменитых погромщиков, атаман Семесенко, на лечении. Фото: YIVO
Один из самых печально знаменитых погромщиков, атаман Семесенко, на лечении. Фото: YIVO

Какова роль войск Директории в погромах?

В конце 1918 года Петлюра торжественно входит в Киев. Еще недавно он сидел в Лукьяновской тюрьме, а сейчас вместе с другими лидерами нового правительства УНР – Директории – совершил успешный вооруженный переворот. Власть гетмана Скоропадского, которая держалась на немецких штыках, свергнута.

Основа повстанческого войска, возглавляемого Петлюрой, – атаманские подразделения. Обычно атаманами становились харизматичные авторитеты в определенном регионе. Петлюра смог сплотить этих людей вокруг одной цели – свержения режима Скоропадского. Но вскоре атаманы вышли из-под его контроля. Крестьян, подчиненных атаманам, не интересовали идеи Директории. Им важнее было получить землю.

После антигетманского восстания начались новые кровавые еврейские погромы. Их исполнители преимущественно называют себя “петлюровцами”. Но на практике они – лишь номинально подчиненные Директории и неподконтрольны ей.

В погромах участвовали и так называемые регулярные части УНР, но они скорее были партизанскими. Помимо дисциплинированных бойцов, в них также были также бывшие черносотенцы, преступники и другие маргиналы, которых война привела в войска Директории.

Самый жестокий погром устроили подразделения атамана Семесенко. Всего за четыре часа в сегодняшнем Хмельницком они убили, по разным оценкам, от 400 до полутора тысяч евреев.

Погромы набирают страшные обороты. “Сейчас в Украине каждый бандит называет себя “петлюровцем”, – отмечала французская делегация в Украине.

Профессор Университета Виктории (Канада) Сергей Екельчик, специалист по истории Украины, Советского Союза, национальных отношений и исторической памяти, автор трех монографий:

Западный стереотип Петлюры-погромщика абсолютно несправедлив

“Местное украинское население (даже соседи) часто участвовало в погромах, как и в царские времена. Однако автоматически считать из рассказов пострадавших всех этих “украинцев” войсками УНР – преувеличение. Среди них были как регулярные части, так и различные отряды, которые в большей или меньшей степени признавали украинскую власть, но не обязательно ей подчинялись. Были, наверное, и обычные грабители в военных шинелях, которых еврейское население называло украинцами, казаками или гайдамаками. Но это не значит, что они представляли украинскую власть.

Мне бы очень не хотелось, чтобы такое прочтение тех трагических событий ставило под сомнение факт кровавых погромов 1919 года и участия в них украинцев. Но считать правительство УНР ответственным за погромы – это также упрощение истории.

Украинское правительство не смогло решительно остановить погромы на территории, которую провозгласило своей. За это может нести ответственность Петлюра. Но, в отличие от Белой армии, антисемитской пропаганды правительство УНР не вело и погромы осуждало. Почему он не смог их остановить (и кто бы при тех обстоятельствах смог?) – вопрос для нового поколения историков. Но западный стереотип Петлюры-погромщика абсолютно несправедлив”.

Директория воевала одновременно против трех противников – Красной армии, белых Вооруженных сил Юга России и Войска Польского. В ходе боевых действий многие “петлюровцы”, которые присягали Директории, бросают позиции и массово переходят к противникам, Петлюра практически теряет контроль над войсками. Через два месяца от лояльной ему стотысячной армии осталась только пятая ее часть.

Жертвы погрома в Черкассах, июнь 1920 года. Фото: ЦГКФФА Украины
Жертвы погрома в Черкассах, июнь 1920 года. Фото: ЦГКФФА Украины

 

Петлюре постоянно приходилось отступать. “В вагоне Директория – под вагоном территория” – это популярное тогда выражение как нельзя лучше характеризовало власть УНР: Петлюра часто мог контролировать лишь ту территорию, где находился его вагон.

Йоханан Петровский-Штерн, профессор Северо-Западного университета (Чикаго, США), автор шести монографий об истории и культуре евреев Восточной Европы и проблемах украинско-еврейских отношений:

“Поезд, которым Петлюра ездит из Каменца в Фастов (город в Киевской области), из Фастова в Киев и обратно, – это начало и конец его власти и контроля над армией.

Петлюра стоит в Бердичеве. Местные евреи встречают его хлебом-солью, но одновременно в 10 минутах ходьбы от этого места происходят еврейские погромы. У Петлюры нет армии и территории, которую он контролирует. Поэтому совершенно невозможно говорить об ответственности одного человека, который не был функционирующим верховным главнокомандующим.

Когда мы говорим “армия Петлюры” – мы руководствуемся понятиями из предыдущей эпохи. Если бы это было реальностью, то не пришли бы большевики. Украина не была бы в Советском Союзе. И мы бы с 1918 года говорили об истории независимой Украины, но этого же не произошло.

Погромы надо исследовать на конкретных примерах, так, как это делают микроисторики. Какое именно подразделение совершало погромы, подчинялось ли оно в этот момент УНР, руководствовались ли их командиры антисемитскими лозунгами, ассоциировали ли они себя с УНР до или после погромов, осознавали ли свою украинскость. Это все нужно вписывать в историю украинско-еврейских отношений ХХ века – историю непростую и проблематичную. Но нам не нужен нарратив, в котором все прямолинейно и посыпано песком, как дорожки в советской армии.

Мы должны научиться задавать вопросы, на которые у нас не будет быстрых и окончательных ответов. Убийство Петлюры в 1926 году на улице Расин – это не ответ на вопрос о его ответственности за погромы. Надо быть готовыми искать ответы много лет”.

У Петлюры нет армии и территории, которую он контролирует

Даже когда власть Директории ограничивалась клочком территории вокруг Каменца, погромы в Украине не утихали. Только в мае бойцы вчера еще пробольшевистского атамана Григорьева убили 3500 евреев. С юга наступала Белая армия. Ее поход сопровождался массовыми изнасилованиями еврейских женщин, целенаправленными убийствами целых общин. На ее счету около 5500 убийств.

По подсчетам того же Нахума Гергеля, “армия Петлюры” несет ответственность приблизительно за 17 тысяч задокументированных смертей.

Был ли Петлюра антисемитом?

При этом никаких подтвержденных поступков или высказываний антисемитского характера историки у Петлюры так и не нашли.

Известно, что во время учебы в семинарии Петлюра становился на защиту евреев, за что даже получил прозвище “отец евреев”. Позже, издавая журнал, Петлюра публиковал положительные статьи о евреях. Он печатал тексты многих еврейских авторов, в частности, будущего идеолога еврейского государства – Зеэва Жаботинского.

В правительстве Петлюры было целое министерство по еврейским делам – первое подобное в Европе. Евреи получили “национально-персональную автономию”. Правительство Петлюры выплачивало пострадавшим от погромов евреям большие денежные компенсации – на сумму 20 миллионов гривен.

Симон Петлюра в годы обучения в семинарии. Фото: ЦГКФФА Украины
Симон Петлюра в годы обучения в семинарии. Фото: ЦГКФФА Украины

​Какова роль Петлюры в погромах?

Существуют десятки документов, в которых Петлюра осуждал еврейские погромы. Они находятся в архивах. Вот фрагмент одного из них: “Всем, всем – смерть погромщикам […] приказываю провокаторов немедленно расстреливать, сообщив об этом населению. В дальнейшем в таких случаях требую твердости и решительной расправы с такими провокаторами по закону военного времени. Главный Атаман Петлюра”.

Такие грозные заявления на какое-то время сдерживали погромщиков. Но вести открытый конфликт со своими командирами Петлюра не решился – каждое подразделение было на вес золота. Поэтому большинство таких приказов оставалось лишь на бумаге. Даже печально известного атамана Семесенко арестовали не за убийство евреев в Хмельницком, а за отказ выполнять приказы Директории.

По разным сведениям, за участие в погромах власть УНР казнила до сотни своих бойцов. Однако в целом Петлюре и правительству УНР не удалось остановить погромы на территории, которую они провозглашали своей.

Как глава государства он должен был нести ответственность за поступки своей армии

Лично Петлюра никогда не отдавал приказа убивать евреев и не поощрял погромы. Но, по мнению авторитетного американского исследователя Генри Абрамсона, Петлюра все же должен нести часть ответственности за эти преступления – как глава государства, которое провозгласил, но не мог контролировать.

Генри Абрамсон – профессор, преподавал в Гарвардском, Корнельском, Оксфордском и Еврейском университетах. Автор шести книг, среди которых “Молитва за власть. Украинцы и евреи в революционную эпоху 1917–1920”:

“Доказать, что Петлюра несет ответственность за погромы как субъект, невозможно; действительно, имеющиеся свидетельства указывают на то, что он не был организатором погромов. С другой стороны, как глава государства он должен был нести ответственность за поступки своей армии, несмотря на то, что сам довольно слабо контролировал ее”.

Почему за Петлюрой тянется репутация погромщика?

Суд в Париже над убийцей Петлюры был эмоциональным и политизированным. Известный французский адвокат Анри Торрес взялся защищать Шварцбарда. Торрес был членом Французской коммунистической партии, но за четыре года до процесса над Петлюрой его из нее исключили. Адвокат часто брался защищать анархистов, которым себя считал и Шварцбард.

Место убийства бывшего главы Украинской Народной Республики
Место убийства бывшего главы Украинской Народной Республики

 

Для процесса над Петлюрой группа ученых подготовила целую книгу, где доказывала его соучастие в погромах. Ее издал Комитет еврейских делегаций на английском и французском языках. Но многие документы, которые могли бы помочь в защите Петлюры, в книгу не включили. Этот сборник стал одним из векторов, который на десятилетия определил направление исследований еврейских погромов в Украине и роли в них Симона Петлюры.

Суд вызвал большой резонанс в мире. Шварцбарда поддержали, в частности, Альберт Эйнштейн, Ромен Роллан и Марк Шагал. Всего после 24 минут размышлений французские присяжные оправдали подсудимого. Убийство Петлюры признали “законной местью”. А вдове Петлюры присудили штраф в один франк за отмывание брусчатки от крови ее мужа.

Оригинал

* * *

Взгляд на вину Петлюры от нашего автора (2014 г.): 

ЗАБОЙСТВА ПЯТЛЮРЫ ВАЧЫМА БЕЛАРУСКАГА ЯЎРЭЯ

Опубликовано 16.11.2018  15:03

В. Рубінчык. КАТЛЕТЫ & МУХІ (71)

А зноў – шалом-здароў! Вечнае вяртанне да серыі № 70 скончылася вось чым. Я падумаў, што «Катлеты & мухі», серыял, які дэманструецца звыш 30 месяцаў (з жніўня 2015 года), трэба перафарматаваць. У ранейшых выпусках было (за)шмат усяго: успаміны, развагі пра мінулае і сучаснасць, анонсы, цытаткі, ідэйкі на грані ўтопій, жарцікі на грані сарказму, элементы палітычных даследаванняў і расследаванняў… Карацей, паліталагічныя скорагаворкі. Тое, што яны не ўсім чытачам падабаліся, – гэта натуральна, праблема ў тым, што і мне яны паступова надакучваюць. Ні Бялкоўскага, ні Навальнага, ні Гюнтэра Вальрафа, або, на крайні выпадак, Лёліка Ушкіна з мяне не выйшла (не вельмі-то хацелася :)). Між тым «праект» існуе і давёў сваё права на існаванне – кідаць яго шкада… Пакуль так: асноўную частку «Катлет…» будуць складаць мудрыя думкі розных прыкметных асоб, а палітсатыра і мае ўласныя меркаванні адступяць на задні план. Ну, сёння яшчэ трохі пазунзоню.

Then am I                                Жыву

A happy fly,                            ці паміраю я –

If I live,                                   Муха я

Or if I die.                                Шчаслівая.

(радкі з верша Уільяма Блэйка – я сам у шоку)

Тым часам зварот у адміністрацыю Фрунзенскага раёна сталіцы РБ даў нейкі плён…

 

Як было (у 2017 г.; гл. 38-ю серыю) і як стала (фота 17.04.2018). Слушна-такі «Bieruta».

Гуляючы па вуліцы Прытыцкага, жыццядайнай для Фрунзенскага раёна, агулам нямала цікавага можна пабачыць. Цешаць вока жыхароў і гасцей Каменнай Горкі рыбы, намаляваныя, няйначай, у чацвер.

Фота 2017 г.

Тут бы i наладзіць пікет у падтрымку Насці Рыбкі, якую крыўдзяць злыя чыноўнікі Тайланда, яны ж тайцы (не блытаць з Якавам Тайцам, слынным дзіцячым пісьменнікам, ураджэнцам нашай Смаргоні).

А вось абяцанкі-цацанкі 2014 года:

За плотам – дзялка плошчай звыш гектара, выглядае так:

Мінск, 17.04.2018

Няўжо і мы – «краіна фасадаў», як менаваў Расію маркіз Астольф дэ Кюстын? Рабяткі на казырным участку ля метро і самі не будуюць, і іншым каторы год не даюць – каму тое выгадна?

Дарэчы, звярніце ўвагу на вуліцу пад мілагучнай назвай «1-ая Раённая магістраль» – «скучно, девушки». Назвалі б у гонар Гервасія Вылівахі (героя славутай аповесці Уладзіміра Караткевіча «Ладдзя Роспачы»), як радзіў Саюз беларускіх пісьменнікаў!.. Дый ваш пакорлівы слуга ў 2015 г. прапанаваў два дзясяткі варыянтаў, каб увекавечыць у Мінску памяць знакамітых яўрэяў. Можа, ідэю і падтрымалі тутэйшыя гісторыкі з яўрэйскімі каранямі (адзін з іх пазіцыянуе сябе як «паўжыдак-паланафіл» :)), ды мне пра тое невядома.

Затое некаторым тутэйшым дужа спадабаўся дэмагагічны, a мо правакацыйны артыкул ізраільца Уладзіміра Бейдэра. Чаго варты наезд на «дзяржаўнага яўрэя» з Украіны, Іосіфа Зісельса: «яўрэй забіў Пятлюру – і вось вам усім Халакост… Зісельс падмацаваў хісткі тэзіс сваім сумленным яўрэйскім імем у сваім статусе на асабістай старонцы ў “Фэйсбуку”». Далей робіцца выснова, што такія, як Зісельс, дапамагаюць апраўдваць забойцаў з ліку ўкраінскіх нацыяналістаў.

І. З. мне, як кажуць, не сват і не брат, хоць аднойчы я паціскаў яму руку (не шкадую). На самай справе год таму ён напісаў наступнае: «Па заканчэнні сімпозіума “Шоа ва Ўкраіне” мы пагулялі па Парыжы і зайшлі павячэраць у рэстаран на вуліцы Расіна. На выхадзе з гэтага рэстарана звыш 90 гадоў таму Самуіл Шварцбард 25 мая 1926 года застрэліў Сімона Пятлюру. Калі мы кажам, што “ўсе яўрэі адказныя адзін за другога”, ці маем мы на ўвазе і гэты выпадак? А калі маем, то ці ўсведамляем, што ў шэрагу многіх іншых прычын гэтае забойства праклала гістарычны шлях да Шоа?»

Не прыкмеціў тут апраўдання забойстваў 1941-га і наступных гадоў, а бачу філасофскія развагі пра калектыўную адказнасць, з’яву, што існуе ў свеце, хочам таго або не. Насамрэч, самасуд, здзейснены Шварцбардам, пры знешняй «эфектнасці» і прывабнасці (яна дзейнічае дагэтуль – у 2013 г. некалькі ізраільцаў, выхадцаў з СССР, павесілі шыльду памяці «яўрэйскага героя» ў Гуш-Эцыёне), у рэшце рэшт паглыбіў раскол паміж яўрэямі і ўкраінцамі, выклікаў у некаторых паплечнікаў Пятлюры прагу помсты. Тым болей што Шварцбард, хоць і адседзеў не адзін месяц, фармальна пакараны французскім судом не быў. Яго баранілі многія яўрэйскія – і неяўрэйскія – грамадскія дзеячы.

Пра забойства Пятлюры ды яго наступствы я пісаў у далёкім ужо 2014-м. Крыху пазней Аляксандр Розенблюм – жыхар Арыэля, юрыст з велізарным стажам (працаваў у Барысаве) – прыслаў такі водгук: «Калі б судзіў Шварцбарда я і без удзелу прысяжных, то вынес бы абвінаваўчы прысуд, але ўлічыў бы, што ён заслугоўвае права на літасць… Самасуд – гэта бясспрэчнае злачынства (калі яно было здзейснена НЕ пад уплывам аффекту). Але пры ўдзеле прысяжных суд заўсёды звязаны вердыктам».

Тое, што Уладзімір Б. – вопытны журналіст, колішні намрэдактара газеты «Вести» і прадстаўнік часопіса «Огонёк» у Ізраілі – заняўся дэмагогіяй, абвінавачваючы людзей з іншымі поглядамі на мінулае ў баязлівасці ды здрадзе яўрэйству, не здзівіла. Усюдыісная вікіпедыя сведчыць, што ў жніўні 2014 г. ён «узначаліў аддзел тлумачальнай і агітацыйнай работы» партыі «Наш дом Ізраіль». Такім толькі й давяраць 🙂

Разам з тым шмат якія асаблівасці сітуацыі ва Украіне, у тым ліку няўменне (хутчэй, нежаданне) раскрыць забойствы Алеся Бузіны і Паўла Шарамета, ды не ў апошнюю чаргу – усхваленне адыёзных дзеячаў на дзяржаўным узроўні, дратуюць мяне. Бадай, згаджуся з расійскім даследчыкам Маркам Салоніным: «Калі б такія дзікія выбрыкі, як пераменаванне ў сталіцы Украіны праспекта Ватуціна ў праспект Шухевіча, адбываліся на фоне грандыёзнага дэмакратычнага абнаўлення грамадства, у “адным флаконе” з эканамічнай рэформай, люстрацыяй памагатых зрынутага крымінальна-карупцыйнага рэжыму, з ростам дабрабыту насельніцтва і чаргой з іншаземных буржуяў, якія спяшаюцца ўкласці мільярды ва ўкраінскую эканоміку, то можна было б казаць пра “непазбежныя перагіны ў ходзе рэвалюцыі”. Але нічога гэтага няма». Дзеля справядлівасці, валавы ўнутраны прадукт у суседзяў у 2016–2017 гг. стабільна рос на пару працэнтаў, ды пацешыліся з гэтага нямногія. Месца Украіны ў «Сусветным рэйтынгу шчасця» – у ніжняй частцы табліцы; то на 132-м, то на 138-м месцы. У 2018 г. на адзёр захварэла звыш 10000 украінцаў; міністэрства аховы здароўя канстатуе, што эпідэмія шчэ не пераможана.

У Беларусі праяў хваробы на парадкі меней, і ёсць доля здаровага глузду ў тым, што менавіта Мінск (своеасаблівая выспа бяспекі для замежнікаў) падаў заяўку на Сусветную шахматную алімпіяду. Праўда, прыняў паперы прадстаўнік групоўкі, што хацела б тэрміновай адстаўкі Ілюмжынава… Гэткая падача не гарантуе поспеху – а раптам хітрамудры Кірсан утрымаецца ў ФІДЭ на «троне», да якога прырос з сярэдзіны 1990-х, i «не знойдзе» тых папер?

Папраўдзе, мяне мерапрыемствы гэтай сусветнай арганізацыі ўжо інтрыгуюць мала, хто б ні апынуўся ля ейнага стырна. ФІДЭ канчаткова сябе дыскрэдытавала пасля чэмпіянатаў у Іране (люты 2017 г., з хіджабамі) і ў Саўдаўскай Аравіі (снежань 2017 г., без ізраільскіх шахматыстаў, якім у апошні момант адмовілі ва ўязных візах). Макропулас, намеснік і верагодны пераемнік Ілюмжынава, паведаміў у Мінску, што ў студзені 2018 г. правёў перамовы з ізраільскай шахматнай федэрацыяй, і яны пра-нешта-там дамовіліся. Выглядае, як і было прадказана, проста «забалбаталі» праблему, а пісьменна складзены іск мог бы пацягнуць за сабой кампенсацыю і/або штраф на мільёны долараў… І яшчэ кажуць, што яўрэі дужа практычныя 🙂

Першы віцэ-прэзідэнт ФІДЭ (трэці злева; побач з ім кароль саўдытаў) любіць блізкаўсходнія грошы не менш за Ілюмжынава. Фота з zimbio.com.

* * *

Цытаты, абяцаныя ў пачатку серыі. Гэтым разам пераклаў з рускай; калі камусьці ахвота cустрэць у «Катлетах & мухах» мудрыя і актуальныя думкі франка- або англамоўных аўтараў, дасылайце… Мяркую, з іх рэтрансляцыяй па-беларуску неяк спраўлюся.

* * *

Як і ўсе з’явы, дэмакратыя мае свае заганы. Урады, якія выбіраюцца на кароткі тэрмін, зацікаўлены ў здабыцці неадкладнай выгады. Так кароткатэрміновы арэндатар імкнецца выціснуць максімум сёння, не думаючы пра заўтрашні дзень. Усеагульнае выбарчае права забяспечвае такі ўрад, які задавальняе сярэдні інтэлектуальны ўзровень насельніцтва. Аднак натоўп у сярэднім неразумны і недальнабачны. Сёння дэмакратыям выгадна гандляваць з таталітарыстамі. Заўтра апошнія мабілізуюць усю набытую тэхналогію для вайны супраць дэмакратый. Але сённяшнія дэмакратычныя ўрады к таму часу ўжо зменяцца. Яны спяшаюцца развязваць свае праблемы, а не праблемы будучых урадаў…

Таталітарныя блокі маналітныя. Дэмакратычныя – пакутуюць на друзласць. І пачынаецца канкурэнцыя паміж заходнімі краінамі: хто раней паспее прадаць бальшавікам сучасныя камп’ютары.

Звесткі пра канцлагеры замінаюць перамагаць у такіх спаборніцтвах, і лепей за ўсё заплюшчыць на канцлагеры вочы, зрабіць выгляд, што глядзіш і не бачыш.

А не бачыць немагчыма (Юрый Вудка, «Маскоўшчына», 1984)

* * *

Дэмакратыя не гарантуе грамадзянам, што яны зажывуць лепей, але дазваляе знізіць рызыкі таго, што ва ўмовах аўтарытарных рэжымаў яны будуць цярпець ад свавольства карумпаваных кіраўнікоў, не маючы магчымасцей для мірнай змены ўлады. Але змена рэжыму з адмовай ад аўтарытарызму – складаны і балючы працэс. Праблемы і рызыкі, звязаныя са зменай палітычных рэжымаў, дастаткова сур’ёзныя, і яны звязаны не столькі з дэмакратызацыяй як такой, як з тым, што пабудова дэмакратыі – гэта толькі адзін з магчымых вынікаў працэса, і вынік далёка не абавязковы (Уладзімір Гельман, «З агню ды ў полымя», 2013)

* * *

Інфармацыяй свет завалены. Ад такога хлуду, як інфармацыя, на планеце проста няма куды дзявацца. 90% таго, што гаворыцца і пішацца – поўная бязглуздзіца (Аляксандр Зіноўеў, 03.04.2006)

* * *

Мы валодаем лішкам інфармацыі або, дакладней кажучы, валодаем тым узроўнем інфармаванасці, які ў ранейшыя эпохі быў прывілеем людзей, якія прымалі рашэнні… Калі зусім проста сфармуляваць, то мы з вамі валодаем ведамі, як арыстакратыя, а паўнамоцтваў яе не маем… Вы не адмовіцеся ад спажывання інфармацыі, вам прыйдзецца вучыцца з гэтай інфармацыяй працаваць (Кацярына Шульман, 17.04.2018).

* * *

Непрыемнае адрозненне сучасных грамадстваў ад санаторыяў для псіхічна хворых палягае ў тым, што з псіхсанаторыя ўсё ж можна аднойчы выйсці. Пакінуць жа грамадства можна, толькі ўцёкшы ў іншае, практычна ідэнтычнае грамадства (Эдуард Лімонаў, «Дысцыплінарны санаторый», 1986–1993)

* * *

Паняцце траўмы стала чымсьці, пра што ў ЗША гавораць кожны дзень ва ўніверсітэцкіх кампусах і газетах. Ідэя пра тое, што пачуць процілеглую пазіцыю – гэта не проста прыкра, а траўматычна, фізічна шкодна, зрабілася агульным месцам для многіх. Я б назваў гэты працэс медыкалізацыяй публічнай сферы. Калі раней можна было адкрыта разважаць пра некаторыя ідэі, прызнаючы пры гэтым, што яны небяспечныя, то цяпер іх трэба рэгуляваць у медычным ключы. І гэты фенамен я лічу насамрэч трывожным (Роджэр Беркавіц, сакавік 2018).

* * *

І пад канец – інфа пра ўдзел майго суразмоўцы і сааўтара ў мінскай выставе «Код: 25.03.18», прысвечанай, як няцяжка здагадацца, стагоддзю Беларускай народнай рэспублікі. Урывак з артыкула Пётры Васілеўскага (газета «Культура»): «Асобна хачу сказаць пра жывапіс Андрэя Дубініна. Гэты творца не захацеў выстаўляцца на такой выставе з чымсьці ўжо вядомым, і таму за кароткі час зрабіў паўнавартасны жывапісны твор (гл. вышэй – В. Р.). У сваім палатне “Звеставанне” мастак звярнуўся да біблійнай вобразнасці, якой вельмі пасуе ўпадабаная ім рэнесансная стылістыка…»

***

Вольф Рубінчык, г. Мінск

wrubinchyk[at]gmail.com

19.04.2018

Апублiкавана 20.04.2018  02:03

Кароткі змест папярэдніх дзесяці серый

№ 70j (10.04.2018). Пра тое, чаму варта ганарыцца заснаваннем БНР. Даследаванне цэнтра П’ю аб антысемітызме. Латэнтная юдафобія ў Беларусі. “Халодная вайна” як небяспечны для краіны і яўрэяў фактар. Лёс ізраільска-беларускага праекта ў Белаазёрску. Развіццё ідэі пра манархію ў Беларусі – яе можна абвясціць на частцы тэрыторыі Мінска. Заяўка Беларускай федэрацыі шахмат на правядзенне алімпіяды ў Мінску. Запрашэнне ў родны горад Б. Гельфанда. Пажаданні Р. Васілевіча, каб юрысты лепей ведалі беларускую мову (манілаўшчына). Збор інфармацыі пра “дармаедаў” як наступ на таямніцу прыватнага жыцця. Ідэя надання вуліцы ў Быцені імя Цыўі Любеткінай, падтрымка ідэі. Арганізацыя як больш эфектыўны спосаб бараніць свае інтарэсы.

№ 70i (03.04.2018). Паслясмак ад “Дня волі”. Думкі Змітра Сляповіча пра родную Беларусь. Святкаванне ў Нью-Ёрку. Правядзенне першага Сіянісцкага кангрэса як аналаг заснавання БНР. Сумнеўнасць праграмы свята ў Мінску. “Гістарычнае адкрыццё” ад tut.by. Пра тое, што ў палітыцы колькасць не пераходзіць у якасць. Затрыманне А. Карызны і думкі пра яго вартасць. Раздзьмуванне колькасці тых, хто прыйшоў на канцэрт 25 сакавіка. Графіці ў гонар БНР. Раздача аксесуараў. Замацаванне мяжы двух “апазіцыйных лагераў”. Зацягванне справы з мемарыяльнай дошкай на вул. Валадарскага, непрафесіяналізм “сіцідога”. Выхад кнігі купалаўскага верша “А хто там ідзе?” на розных мовах. Імпрэза ў музеі беларускай літаратуры, прысвечаная Т. Кляшторнаму і І. Харыку. Падрыхтоўка да рэферэндуму ў РБ, парада наўпрост спытацца ў народа, ці падтрымлівае ён ператварэнне рэспублікі ў манархію. Мемуары Ю. Бібілы. Скандал на сайце з “птушынай назвай”.

№ 70h (20.03.2018). “Выбары-дурыбары” ў Расіі. Непрадвызначанасць палітыкі ў Беларусі. Прапанова А. Кіштымава адмовіцца ад “расійскай лінейкі”. “Марш годнасці і волі” як варыянт святкавання 25 сакавіка. Заклікі М. Статкевіча і В. Сіўчыка. Скепсіс адносна “беларускіх нацыяналістаў”. Час апартуністаў у беларускім палітыкуме. Парада запрасіць на выступ у Дзень волі ідышамоўнага прамоўцу. Недаацэнка небяспекі ад Астравецкай АЭС. Прыклады таго, што этыка працы ў РБ кульгае. “Асобныя недахопы” на заводзе “БелДжы”. Няўменне дамовіцца з кітайскімі работнікамі ў Светлагорску. Прапанова скласці даклад пра беларускае кіраўніцтва накшталт расійскага “Путин. Итоги. 2018”. Беларусь у “рэйтынгу шчасця”. Асаблівасці сацыяльнай рэкламы ў Мінску. Кліп ад спявачкі Shuga. Пазітывы ад Беларускага фонда культуры і часопіса “ПрайдзіСвет”.

№ 70g (13.03.2018). Узаемадачыненні беларусаў і яўрэяў паводле З. Бядулі. Яўрэі ў БНР (1918 г.). Слабасць новай рэспублікі, нейтральна-чакальная пазіцыя большасці беларускіх яўрэяў. Сцэнарый развіцця БНР пры ўмове большай яе легітымнасці. Недарэчнасць рэваншу кансерватараў, якія прэтэндуюць на спадчыну БНР. Сектанцтва сучаснага БНФ. Рэакцыя В. Вячоркі на сцёбны кліп пра 8 сакавіка з удзелам Галыгіна і Шнурава, годныя адказы. Заклік зрабіць нешта лепшае. Расчараванне ў П. Усаве як аналітыку.

№ 70f (09.03.2018). Канфлікт у аргкамітэце “Дня Волі”. Неадэкватныя паводзіны “Белсату”, інсінуацыі “Нашай Нівы”. Прагнозы адносна 25 сакавіка. Параўнанне Статкевіча з Казуліным. Запланаванае святкаванне 100-гадовага юбілею БНР у Ашдодзе. Жаночы забег “Beauty Run” у Мінску, асвятленне яго ў СМІ, перабольшанне колькасці ўдзельніц. Як сілавікі трапілі ў палітбізнэс. Сустрэча Ул. Макея з прадстаўнікамі “Амерыканскага яўрэйскага камітэта”. Насця Рыбка як Саламея Пільштынова нашых дзён. Юбілей Э. Севелы, неразуменне ягонай сатыры Б. Камянавым. Ю. Абрамовіч, 50-гадовы рэдактар газеты “Берега”.

№ 70e (01.03.2018). Выбары і кулінарныя інсталяцыі. Панікёрства П. Усава. Пра тое, як рэжым дзеліцца сферамі ўплыву. Заявы бізнэсмена Уладзіміра Хейфеца, выбранага ў Мінгарсавет. Пра “Малады фронт” і З. Дашкевіча. “Этнацыд” як няслушны дыягназ. Прыклады афармлення беларускамоўных дакументаў і ўменне чыноўнікаў размаўляць па-беларуску. Перапіска з Нацыянальным агенцтвам па турызму. Дзіўны пераклад роліка пра Беларусь на англійскую. Прага свабоды і салідарнасць як фактары, больш істотныя за мову. Спрэчныя выказванні М. Статкевіча і С. Алексіевіч. Экзатычная выстава ізраільскіх тэнісных ракетак у Палацы рэспублікі. Крэатывы пінчука Р. Цыперштэйна.

№ 70d (19.02.2018). Прысуд па справе “рэгнумаўцаў”, каментарый С. Шыптэнкі. Пасыл грамадству ад “сістэмы”. Аналіз А. Шрайбмана. Нежаданне палітызаванай публікі вырашаць канфлікты шляхам перамоў. Дэградацыя старой ідэалагічнай сістэмы. Прарэхі ў беларускай цэнзурнай сетцы. Меркаванне пра фільм “Смерць Сталіна” і абазнанасць “заходнікаў” у савецкай гісторыі. Дэсакралізацыя і шахматызацыя палітыкі як пажаданне. Кейс М. Казлова як кандыдата ў дэпутаты Мінгарсавета. Слабасці яго перадвыбарчай кампаніі, АГП увогуле. Развагі пра рэальныя праблемы. Кампанія “Народны рэферэндум”, якая ў 2015 г. скончылася пшыкам. Невыкананая абяцанка Нацыянальнага агенцтва па турызму. Вечар яўрэйскай музыкі “Шалом” у Вялікім тэатры.

№ 70c (01.02.2018). Пра тое, што “Вожык” будзе жыць. Традыцыя часопіса – тлумачыць народу, як яму весела жывецца. Кампанія “Уключы мазгі” і “велописеды”. Іронія “БелГазеты” ў бок абаронцаў сінагогі на Дзімітрава (2001 г.). Спрэчкі вакол беларускай вышэйшай адукацыі. Нежаданне рабіць фетыш з мовы. Прапанова стварыць незалежны ўніверсітэт па-за межамі Беларусі. Наезд на “рэгнумаўцаў” з боку БТ. Зайздрасць як магчымы матыў пераследу “Хартыі-97”. “Кодэкс карпаратыўнай этыкі” Полацкага ўніверсітэта. Агрэсіўны артыкул М. Стральца. Тлумачэнні Л. Казлова і Г. Кур’яновіч з выдавецтва “Арты-фекс”. Вывад пра некарэктнасць паводзін рэктара Полацкага ўніверсітэта. Планы абмежаваць дастаўку рэкламы ў паштовыя скрыні беларусаў. Прапанова ўзнагародзіць ініцыятараў Шнобелеўскай прэміяй.

№ 70b (21.01.2018). Пра вёску Парэчча, дзе ратавалі яўрэйскіх дзяцей у вайну, і памятнае мерапрыемства, запланаванае на 24.01.2018. Няўменне партала tut.by карэктна прадказаць надвор’е. Пратэст супраВць планаў заснаваць беларускамоўны ўніверсітэт, рэакцыя на пратэст. Паводзіны П. Якубовіча. Рэгістрацыя ўніверсітэта і слабыя месцы ТБМ. Версія паходжання прозвішча Рубінчык у газеце “Наша слова” і іншая версія. “Чорны піяр” з боку сайта “Телескоп”, паклёп на Я. Лёсіка. Глупствы “першай беларускай газеты”. Інфармацыйны шчыт пра валожынскую ешыву. Мінскі “Мур лямантаў”. Гукаперайманне ад міністра замежных спраў РБ. Кур’ёз на сайце “Эхо Москвы”. Назіранні за працэсам “рэгнумаўцаў”.

№ 70 (09.01.2018). Cтаўленне беларускай моладзі да сітуацыі ў краіне. Гатэнтоцкая мараль, выказванні ў бок падсудных “рэгнумаўцаў”. Абнаўленне мэблі ў офісе ТБМ. Спрэчныя расповеды пра вынікі 2017 года. Фальсіфікацыя Ю. Баранчыкам пазіцыі Д. Рабянка. Кніга М. Вольфа “Агонь і лютасць”. Заявы А. Лукашэнкі пра пасаду “ўпаўнаважанага”. Зніжэнне фінансавання для часопіса “Вожык”. Меркаванне пра гэты часопіс, а таксама пра “Новый Крокодил”, гумар у “БелГазете”, газеце “15 суток”. Прапанова ўнесці “Вожык” у спіс культурнай спадчыны чалавецтва. Пра мінскі часопіс “Космопорт”. Канцэрты да дня памяці ахвяр Халакосту.

Змест ранейшых серый гл. у №№ 60, 50, 40, 30, 20, 10.

ЗАБОЙСТВА ПЯТЛЮРЫ ВАЧЫМА БЕЛАРУСКАГА ЯЎРЭЯ

Шалом-алэйхем.by! Магчыма, чытачам сайта belisrael.info ужо трапляліся на вочы мае матэрыялы. Жыву пераважна ў Мінску, незалежны даследчык, аўтар пяці кніг, перакладчык. Прафесійным гісторыкам (як і літаратуразнаўцам) ніколі не з’яўляўся, але ў вольны час люблю распрацоўваць гістарычныя і літаратурныя сюжэты. Буду рады, калі мае практыкаванні кагосьці зацікавяць. Е-mail для кантактаў: rubinczyk[at]yahoo.com.

 

ЗАБОЙСТВА ПЯТЛЮРЫ ВАЧЫМА БЕЛАРУСКАГА ЯЎРЭЯ

У маі 1926 г. у Парыжы адбылося незвычайнае забойства – 39-гадовы Шолэм (Самуіл) Шварцбард на вуліцы застрэліў 47-гадовага Сымона (Сямёна) Пятлюру і здаўся паліцыі. У кастрычніку 1927 г. парыжскі суд прысяжных апраўдаў Шварцбарда – не ў апошнюю чаргу дзякуючы энергіі яго адваката Анры Тарэса ды «грамадскіх абаронцаў», сярод якіх вылучаюцца Максім Горкі, Аляксандр Керанскі і Альберт Эйнштэйн. Сведкі расказалі суду пра пагромы на Украіне і ролю ў іх вайсковых частак Украінскай народнай рэспублікі (УНР). Цэнтральным органам УНР у 1918-1920 гг. была Дырэкторыя, з лютага 1919 г. яе ўзначальваў С. Пятлюра. Суд палічыў, што ён вінаваты ў пагромах, якія забралі жыцці дзясяткаў тысяч яўрэяў, а значыць, заслугоўваў свайго лёсу. Усё, здавалася б, ясна… Шварцбард быў адпушчаны на волю і памёр сваёй смерцю ў 1938 г. Для большасці яўрэяў, беларускіх і небеларускіх, Пятлюра застаецца антыгероем, катам нашага народа.

Летась, у сакавіку 2013 г., мы з жонкай упершыню наведалі Кіеў. Адным з першых – і моцных – уражанняў стала вуліца Пятлюры, што ішла ад чыгуначнага вакзала да цэнтра. А вось Ізраіль я не наведваў больш за 10 гадоў, аднак таксама быў уражаны, калі нядаўна даведаўся, што ў чэрвені 2013 г. у Гуш-Эцыёне адкрылася памятная дошка ў гонар Шварцбарда. Некаторыя зараз запісалі б яго ў тэрарысты, а на дошцы ён называецца «праведным мсціўцам», які расплаціўся за смерць 60000 яўрэяў. Відавочна, існуе канфлікт светапоглядаў (і інтарэсаў), так што чалавек з дыпломам палітолага міма прайсці не мог… Найперш я зазірнуў на сайт «Краткой еврейской энциклопедии» eleven.co.il, дарма што стаўлюся да яго крытычна (пра слабасць артыкулаў «КЕЭ», прысвечаных Мінску і Беларусі, гаварылася ў маёй кніжцы 2011 г. «На ізраільскія тэмы», але за 2,5 гады мала што змянілася).

У артыкуле «Петлюра» з «КЕЭ» дамінуе абвінаваўчы тон. Аднак нават з гэтага артыкула вынікае, што дачыненні С. Пятлюры з яўрэямі (у прыватнасці, украінскімі) не былі адназначныя, што краевугольным каменем яго палітыкі антысемітызм не быў. Пятлюра быў членам Украінскай сацыял-дэмакратычнай партыі, у 1907 г. «спачувальна адгукнуўся пра нацыянальныя памкненні яўрэйскага народа». У артыкуле Генры Абрамсона з амерыканскага часопіса «Slavic Review» я прачытаў, што ў канцы 1917 г. Пятлюра, тагачасны сакратар УНР па вайсковых справах, падтрымаў прапанову сіяністаў стварыць атрады яўрэйскай самаабароны. Праз непаразуменні паміж сіяністамі і яўрэйскімі сацыялістамі такія атрады створаны не былі – а як бы яны спатрэбіліся пазней! У 1918 г. пры ўрадзе УНР дзейнічала міністэрства па яўрэйскіх справах – праўда, у лютым 1919 г. міністр Абрам Равуцкі з партыі «Паалей-Цыён» сышоў у адстаўку. Да 1920 г. пры ўрадзе Пятлюры служыў Пінхас Красны – яго місія заключалася найперш у тым, каб дапамагаць ахвярам пагромаў. Большасць паплечнікаў Пятлюры – варта назваць такіх ключавых персанажаў УНР, як Міхаіл Грушэўскі і Уладзімір Віннічэнка – нічога супраць яўрэяў не мелі.

Усё гэта я пішу не для таго, каб давесці, што Пятлюра быў лібералам, дэмакратам і «сябрам яўрэйскага народа». Мабыць, сябрам ён быў перадусім для сваіх аднадумцаў, i той жа Красны пазней выкрываў яго. Бойкі журналіст і аратар, пры ўсіх сваіх здольнасцях ён аказаўся чалавекам, слаба падрыхтаваным да кіравання такім вялікім краем, як Украіна. Адносна лёгка заваяваўшы аўтарытэт на фоне малапапулярнага гетмана Скарападскага (стаўленіка немцаў) і захапіўшы ўладу ў Кіеве пад канец 1918 г., ён не здолеў эфектыўна пабудаваць дзяржаўны апарат. Так, пятлюраўцы спрабавалі абысціся без агульнанацыянальнай паліцыі, бо ўскладалі спадзевы на самасвядомасць «простых украінцаў». У выніку ўжо на пачатку 1919 г. улада Дырэкторыі рэальна распаўсюджвалася толькі на Кіеў і некаторыя прылеглыя гарады. З поўначы і ўсходу УНР пагражала Чырвоная Армія (якая ў студзені 1919 г. узяла Чарнігаў, у лютым – Кіеў), з захаду – маладая і агрэсіўная польская дзяржава, на поўдні стаялі войскі белых… Постфактум, у 1926 г., Пятлюра сцвярджаў, што ўжо ў канцы 1918 г. разумеў: «нацыянальную справу на нявызначаны час мы прайгралі» (цыт. паводле даследавання праф. Міхаіла Фрэнкіна).

Армія УНР, за выняткам асобных частак (сечавыя стральцы), была па сутнасці кангламератам далёкіх ад дысцыпліны сялянскіх атрадаў, у вялікай ступені аўтаномных, з харызматычнымі атаманамі на чале. Лёгка сабе ўявіць, што лаяльнымі да Дырэкторыі і асабіста да Пятлюры яны былі толькі датуль, пакуль гэта было выгадна. «Атаманшчына» фактычна і загубіла УНР, не раўнуючы як сепаратызм саюзных рэспублік у канцы 1980-х гадоў прывёў да развалу СССР. На атаманах кшталту Козыра-Зіркі і Самасенкі ляжыць віна за большасць пагромаў, адбытых на Украіне ў 1918-1920 гг.

У студзені 1919 г. Пятлюра, як галоўнакамандуючы УНР, разам з Уладзімірам Віннічэнкам і іншымі міністрамі падпісаў адозву супраць пагромаў – не з нейкіх асабістых сімпатый да ўкраінскіх яўрэяў (у цэлым яны не былі самай лаяльнай да УНР групай), а больш з прагматычных меркаванняў, між іншага і для таго, каб здабыць падтрымку для маладой рэспублікі на Захадзе. Вядома, адозвы і распараджэнні ў той час каштавалі танна. Больш энергічныя захады, напрыклад, арганізацыя ваенна-палявых судоў, рабіліся урадам Пятлюры са спазненнямі, калі ўвогуле рабіліся. І яго паплечнік Віннічэнка, які ў лютым 1919 г. пакінуў пасаду старшыні Дырэкторыі УНР, перакінуўшы ўсю адказнасць на «галоўнага атамана», пазней пісаў: «І калі бальшавіцкая, эсэраўская і дзянікінская прэса называла С. Пятлюру “пагромшчыкам”, то трэба адкрыта, бязлітасна прызнаць, што гэты чалавек заслужыў сваю славу». «КЕЭ» піша: «На адну з просьб яўрэяў, каб ён… спыніў пагромы і пакараў пагромшчыкаў, Пятлюра адказаў: “Не сварыце мяне з маёй арміяй”». Толькі ў сярэдзіне 1919 г. урад Пятлюры рэзка асудзіў пагромы. Паводле «КЕЭ», у жніўні 1919 г. у загадзе па арміі Пятлюра заявіў, што яўрэі не з’яўляюцца ворагамі ўкраінскага народа і прыгразіў суровай карай пагромшчыкам. Аднак млявасць у прадухіленні забойстваў – адно, ініцыяванне і непасрэднае іх выкананне – другое. Няма грунтоўных доказаў, што іменна Пятлюра быў сярод падбухторшчыкаў распраў над яўрэямі.

Вядома, гістарычныя аналогіі кульгаюць, але… Шмат было прэтэнзій да Міхаіла Гарбачова як да кіраўніка СССР. Пры яго ўладзе здарылася адна з найбуйнейшых сусветных катастроф – Чарнобыльская (1986 г.), адбыліся крывавыя пагромы ў Азербайджане (1988 г.)… Рэакцыя ўлады на гэтыя жахі таксама была запаволенай і недастаткова эфектыўнай, аднак што б мы сказалі, калі б нейкі былы «чарнобылец» ці армянін, уцеклы з Сумгаіта, забіў бы Гарбачова ў 1995 г.? Які суд апраўдаў бы гэтага чалавека?

Віну Пятлюры ў пагромах трэба было ўстанавіць цывілізаваным парадкам, праз юрыдычныя органы. Мяркую, непрадузяты суд прыняў бы пад увагу і цяжкую спадчыну, што дасталася Пятлюру (малаграматны люд, стомлены ад Першай сусветнай вайны і рэвалюцый, калі жыццё чалавека не каштавала ламанага шэлега), і яго спробы выправіць становішча (Дырэкторыя сяк-так дапамагала ахвярам пагромаў, у тым ліку матэрыяльна)… Верагодна, такі гіпатэтычны суд прызнаў бы Пятлюру ў злачыннай нядбайнасці, што не цягне за сабой смяротнай кары. (Ізноў на хвілю вярнуся да «чарнобыльскай» тэмы – дырэктар АЭС Віктар Бруханаў, ускосна вінаваты ў смерці тысяч людзей, у 1987 г. атрымаў 10 гадоў зняволення, быў вызвалены ў 1991 г.). Самасуд, учынены рукамі Шварцбарда – пасрэднага паэта, анархіста, паводле пэўных крыніц, звязанага з савецкімі спецслужбамі – павінен быў ацэньвацца рэальным французскім судом 1920-х гадоў як «забойства ў стане афекту» або «забойства пры змякчаючых віну акалічнасцях». У любым разе, апраўдальны вердыкт прысяжных з пазіцыi сённяшняга дня выглядае рашэннем неправавым, а бадай, і палітызаваным…

У лепшым выпадку Шварцбард стаў ахвярай свайго неўраўнаважанага характару і грамадскай думкі, якой патрэбен быў «сімвал пагромаў» (ім ужо на пачатку 1920-х лічыўся Пятлюра), у горшым ён быў наймітам, які маскаваў матывам «святой помсты» свае абавязацельствы перад непрыяцелямі УНР. Тое, што Пятлюра, які к 1926 г. фактычна страціў шансы вярнуцца на Украіну, не хаваўся, а жыў у адносна ліберальнай краіне, бясспрэчна, палегчыла яго ліквідацыю.

Узвядзенне ў ХХІ ст. у героі чалавека, які падстрэліў такую «лёгкую мішэнь», як бяззбройны парыжанін, выклікае пытанні, перш за ўсё класічнае «каму выгадна»? Мемарыялізацыю Шварцбарда ў Гуш-Эцыёне ініцыявала былая масквічка, а цяпер жыхарка Іерусаліма Ліна Торпусман. Гэтая жанчына, якая нарадзілася яшчэ да Другой сусветнай вайны, праславілася (без двукоссяў!) тым, што «прыклала руку» да помніка мінскай падпольшчыцы 1941 г. Машы Брускінай у Тэль-Авіве (2006 г.) і да таго, каб у Іерусаліме з’явілася вуліца Брускінай (2007 г.). Відаць, для Л. Торпусман звароты да падзей мінулага – сэнс жыцця, і ў гэтым плане да яе прэтэнзій быць не можа. Аднак назіранне за яе шматлікімі артыкуламі на newswe.com непазбежна вядзе да высновы, што эмоцыі ў шаноўнай спадарыні часцяком дамінуюць над ведамі (гэта не раз адзначалася ў каментарыях на сайце). Мяркую, больш рацыянальныя асобы, напрыклад, кіраўнікі мясцовага савета Гуш-Эцыёна маглі б падказаць Л. Торпусман больш узважанае рашэнне – іншымі словамі, скарыстаць яе энэргію ў «мірных мэтах». На жаль, у 2013 г. гэтага не адбылося. Чаму? Мабыць, таму, што як на Украіне, так і ў Ізраілі палітыка ў галіне мемарыялізацыі (і не толькі) нярэдка будуецца на эмоцыях і фобіях. Тым не менш украінцы знайшлі ў сабе мужнасць і ў 2010 г. прызналі незаконным указ прэзідэнта (!) 2007 г. аб пасмяротным прысваенні звання Героя Украіны Раману Шухевічу – супярэчліваму, шмат у чым адыёзнаму дзеячу, які ў час вайны «наслядзіў» і ў Беларусі. Яны не пабаяліся выглядаць непаслядоўнымі ўваччу «міжнароднай супольнасці».

Наўрад ці публічная «дэгераізацыя» Шварцбарда нанесла б шкоду інтарэсам Ізраіля ўвогуле і пасяленцаў Гуш-Эцыёна ў прыватнасці. Педагагічная вартасць дошкі, на якой настойваў старшыня савета пасяленцаў Давідзі Перэль, больш чым спрэчная. У цяперашнім выглядзе дошка будзе або ігнаравацца, або ўзмацняць у маладога пакалення «псіхалогію асаджанай крэпасці» («супраць нас увесь свет», ці прынамсі «уся Еўропа»). Перспектывы ўзаемавыгадных адносінаў Ізраіля і Украіны ў такім разе становяцца праблематычнымі. Не выключана, зрэшты, што ініцыятары напаміну пра «яўрэйскага героя», які забіў «самога Пятлюру», гэтага і дабіваліся.

У 2000 г. я пазнаёміўся ў Іерусаліме з Якавам Сусленскім, былым савецкім палітвязнем, старшынёй таварыства яўрэйска-украінскіх сувязей. Насуперак таму, што цяпер пра яго пішуць, ён не лічыў віну Пятлюры «нязначнай», але ў 1987 г. у часопісе «Диалоги» разважаў: «Я асуджаю паводзіны яўрэяў, якія ў свой час аднастайна абаранялі С. Шварцбарда, які забіў С. Пятлюру. Якімі б матывамі ён ні кіраваўся – гэта была не яго справа… Рабіць з Шварцбарда героя – зло». На жаль, пасля смерці Я. Сусленскага ў 2009 г. мала хто ў Ізраілі здольны ўголас паўтарыць яго словы.

 

Вольф Рубінчык, г. Мінск

студзень 2014 г.

 

P.S. Куды больш за Шварцбарда на ролю «праведнага мсціўцы» надаецца 23-гадовы шавец-бундавец Гірш Лекерт. У 1902 г. ён страляў у віленскага генерал-губернатара Віктара фон Валя, які загадаў быў адлупцаваць арыштантаў, і параніў яго. Губернатара ахоўвалі, дый Лекерт ведаў, што ідзе на смерць (суд Расійскай імперыі – зусім не тое, што суд Французскай рэспублікі). Не дзіва, што ў раннесавецкі час павешаны Лекерт быў даволі папулярным персанажам, асабліва ў БССР, – яму прысвячаліся п’есы, яго імем называліся вуліцы. У Беларусі дагэтуль захаваліся вуліца і завулак Лекерта ў Смілавічах, дый нават вёска Лекерта (нядаўна яна называлася пасёлкам) пад Бабруйскам. Не ўхваляю яго ўчынак, але, абстрактна разважаючы, папулярызацыя ў Ізраілі імені Лекерта, а не Шварцбарда, была б «меншым ліхам». Ці «большым дабром» – каму як падабаецца.

Автор не претендует на абсолютную истину. Рассчитывает на отклики, в том числе и критические.

30 января 2014