Tag Archives: мистика

В. Прусак. Крумкачы рассеяння (IІ)

(заканчэнне; пачатак тут)

Вольга Прусак з Віцебска – аўтарка п’есы 

АКТ 2 

8. Медытацыя

Вязень зямлі: Што ж не гасне зямля ні ўдзень, ні ўночы — дым і смурод з яе падымаюцца?

Крумкач: Дыхай, дыхай, суцяшайся. Удыхай праз спагаднае сэрца і выдыхай, дакранаючыся да пустэчы ў сабе…

Вязень зямлі: Няўжо палаючыя чэрві, што сцелюцца пада мной — гэта і ёсць пакровы нябёсаў?

Крумкач: Дыхай, дыхай, не прысутнічай. Удыхай спрадвечны смурод, што падступае да горла, і выдыхай, развейваючыся да знясілення.

Вязень зямлі: Вось тут, я знайшоў! Пагрозлівая расколіна!

Крумкач: Дыхай, дыхай глыбока, удыхай праз чарапное шво і выдыхай, адчуваючы жахлівы голад…

Вязень зямлі: (пакутуючы) Есці…

Крумкач: А зараз у перавернутай паставе нараджэння.

Вязень зямлі: (радасна) Ем!

Крумкач: Слухай рык звера ў пустэльні, дачалавечае не-слова!

Вязень зямлі: Іеаіеууіізз…

Крумкач: Слухай быдлячае выццё, жудасныя прамовы на тым баку пустэчы!

Вязень зямлі: Аргррргрррыыыыввмм…

Крумкач: Слухай з раззеўраных вантробаў — шолах, што даходзіць да свісту!

Вязень зямлі: Ааампррродіііассс…

Крумкач: Абвяшча-ай!

Вязень зямлі: Што мне абвяшчаць? Сохне трава, вяне кветка, кветка вяне, трава сохне… Хто нарабіў гэта? Хіба не чулі? Хіба не ведаеце?

Крумкач: Абвяшча-ай!

Вязень зямлі: Што мне абвяшчаць? Мяса раскідана па гарах і лагчыны ўгноены трупамі, трупамі ўгноены лагчыны і мяса раскідана па гарах… Хто нарабіў гэта? Хіба не чулі? Хіба не ведаеце?

Крумкач: Абвяшча-ай!

Вязень зямлі: Што мне абвяшчаць? Пакліканы на свята жахі мае і калдобіны запоўнены мною, запоўнены мною калдобіны і жахі мае пакліканы на свята! Хто нарабіў гэта? Хіба не чулі? Хіба не ведаеце?

Крумкач: Абвяшча-ай!

Вязень зямлі: Што мне абвяшчаць? Рэжуць з правага боку — застаюцца галодныя, галодныя — з левага боку застаюцца рэзаць! Хто нарабіў гэта? Хіба нe чулі? Хіба нe ведаеце?

Крумкач: Абвяшча-ай!

Вязень зямлі: Як мора дыхае — рык многіх, і многіх подых — як рык моцных водаў… Хто нарабіў гэта? Хіба нe чулі? Хіба нe ведаеце?

Крумкач: Абвяшча-ай!

Вязень зямлі: Пільнуюць птушкаловы пасткі і зяпа разяўленая без меры, без меры разяўленыя пасткі і птушкаловы зяпу пільнуюць… Хто нарабіў гэта? Хіба нe чулі? Хіба не ведаеце?

Крумкач: Абвяшча-ай!

Вязень зямлі: Што мне абвяшчаць? Хто ўцякае ад сеткі — валіцца ў яму, з ямы ўцякае — валіцца ў сетку! Хто нарабіў гэта? Хіба не чулі? Хіба не ведаеце?

Крумкач: Абвяшча-ай!

Вязень зямлі: Што мне абвяшчаць? Вось зямля, што спажывае людзей, і хрыбет мой — вуліца для мінакоў, вось хрыбет мой — вуліца людзей, што спажываюць зямлю… Хто нарабіў гэта? Хіба не чулі? Хіба не ведаеце?

Крумкач: Абвяшча-ай!

Вязень зямлі: Што мне абвяшчаць? Ён не стамляецца, ён не знясільваецца! Вялікі Вар’ят у атачэнні прыдуркаватых флейтыстаў, ён стаіць ля берага ямы, горшы ад усіх Дурань! Ён поўзае голы, небарака, ля самага краю, а з ямы лятуць на ўсе бакі дурныя пухіры. Ля краю, ля самага краю — вось-вось зваліцца! Але не падае… Неразумны! Неразумны! Рухайся прэч ад абрыву выспы! Але не, не пачуе засцярогі — хто па-за простым вар’яцтвам — той не нясе галавы наогул… а там, цемназорна за краем, пахтаецца першасная слізь, атамны хаос, збіваецца ў пену… Якія прыгожыя пухіры, пераліваюцца перламутрам! О Дурань, ты месцісся ў асалодзе! Нават гэтай мудрагелістай прыгажосці ты не бачыш! Дасканалая воля табе! Дзьміце ў дудкі, няслаўце жалейкі, безаблічныя! Балесныя розумам дэманы, пацяшайце паўзуна! Раз ужо ён не мае наогул ніякай галавы… не дапаможаш яму добрай парадай! (паўза) Што ж ён робіць?

Крумкач: А ты паспрабуй, спытай.

Вязень зямлі: У каго? У яго?!

Крумкач: Згадай, ты заўсёды баяўся спытацца! Як гэта раней магла гліна мовіць гаршэчніку — “што ты робіш”!

Вязень зямлі: (крычыць) Што ты робіш?

Рэха, лопаюцца пухіры, ідыятычная музыка.

Вязень зямлі: Што ты робіш?! (пачынае смяяцца, смяецца ўсё больш і больш у трансе ўсясветнага жарту)

9. Напружанне нерваў

Будка на ўскрайку лесу. Канец працоўнага дня. За сталом трое выканаўцаў, пакуль маўчаць. На стале шклянкі з гарэлкай, хлеб, каўбаса. Першую шклянку п’юць моўчкі. Сасуды пашыраюцца.

– Нечалавечае напружанне нерваў.

– Не дзеля карысці, толькі воляю…

– Растрашчаўся. Налівай!

Другая шклянка расслабляе.

– Што там у цябе? Гадзіннік?

– Гадзіннік.

– Добры гадзіннік. А ў мяне вось, боты.

Маўчаць зараз па-іншаму, раскавана. Трэцяя шклянка натхняе.

– Трэба неяк аптымізаваць.

– Сапраўды, стамляесся.

– Добра б двох зараз.

– Добра і пяцёх. А як ты іх?

– Патыліцамі ставіць калі. Ну не пяцёх, зразумела.

– Тады аднаму ў твар давядзецца…

– Яшчэ скажы — не даводзілася.

– А праз дзве башкі запар пройдзе?

– А чаго ж не пройдзе?

– Доўга іх паставіць?

– Ну, адзін нехта будзе. Скаардынуем — хутка пойдзе.

– Ну, мы папросім спачатку — можа, нехта сам стане.

– Таварышы ворагі савецкай улады, ці не маглі б вы стаць спінамі адно да аднаго і прыляпіцца бошкамі шчыльней, каб нам роўненька — у адну ўвайшло, з другой выйшла?

Смяюцца. Чацвёртая шклянка рацыяналізуе.

– Смех смехам, а ёсць слушная прапанова.

– Ну.

– Больш за ўсё стамляесся закопваць.

– Праўда.

– То хай яны самі сябе закопваюць…

Смяюцца доўга.

– Давайце! За слушныя прапановы!

– Я, між іншым, не скончыў думку. Пастаў шклянку, тамада.

– Дрэнная прыкмета.

– Стаў шклянку!

– Ну шо ты, насамрэч! Шо ты залупіўся на яго?

– Усе пасмяяліся?!

– Ты прабач, ты дагаворвай. На чым спыніўся? Ну! Хай яны… самі сябе…

Душацца смехам, апроч аднаго.

– Ды што ты такі сур’ёзны наогул тут знайшоўся?

– Ды ў яго проста баця быў папоўскім старастам.

– Праўда, ці што?

– Хлусня! Я сын беззямельнага селяніна, батрака!

– А навошта цябе выклікалі?

– Тры гады бацька працаваў пры царкве вартаўніком — вартаўніком, зразумела? Калі начальнік аддзела кадраў таварыш Нязручнаў палічыў, што вартаўнік і стараста — адно і тое ж, значыцца, ён зусім не ведаў старую царскую Расію! Вып’ем!

Нервова куляе шклянку, астатнія моўчкі глядзяць — не п’юць.

– Я зразумеў, што ты маеш на ўвазе.

– Што вы на мяне так гледзіцё?.. Ды не, халера вас, я хацеў сказаць…

– Хто мацнейшы — тых пакідаем апошнімі. Каб яму зарылі, прытапталі.

– Во, праўда! Яны сваіх самі і закапаюць. Работы меней у дзесяць разоў!

– Я ж казаў! А вы адразу смяяцца.

– А мы ўжо й не смяемся.  

10. Шпацыр

Грукат граду. Выкрыкі гараджанаў, што кідаюцца хто куды. Мойша спыняецца перачакаць непагадзь пад краем даху, туды ж набіваюцца і іншыя прамоклыя. Мойшу гэты разгул стыхіі прыводзіць у захапленне, ён выстаўляе далоні з-пад краю і прыгаршчамі збірае градзіны.

Мойша: (звяртаецца да суседа, не стрымліваючы шчаснай усмешкі) Паглядзіце… Вы дзе-небудзь бачылі такі цуд?.. Зірніце… І гэта ж цудам адзначаны наш кожны крок — чаго ж мы маркоцімся? П’ем з атручаных вод, калі тымчасам нябесныя мяхі напоўніцу набітыя такімі вось каштоўнасцямі!

Нейкі пісьменнік: (узіраецца ў Мойшаў твар) Прабачце, а вы часам не…

Мойша: Вядома, я кажу за сябе. Але і яшчэ дзесяць ува мне!

Нейкі пісьменнік: Дзесяць каго?

Мойша: (смяецца) Дзесяць вас!

Нейкі пісьменнік: Мяне?!

Мойша: Вас, у якім дзесяць мяне!

Нейкі пісьменнік: Вы навошта гэта…

Мойша: Зірніце: што атрымаецца з жмені гэтых ледзяных скарбаў?

Нейкі пісьменнік: Што?

Мойша: Вада! А што атрымаецца з вады?

Нейкі пісьменнік: Ледзяшы?

Мойша: Рака. Туман. Кроў. Што заўгодна! Таямніца дзесяці ў адным і аднаго ў дзесяці. (паўза) Вы так напружана гледзіцё на мяне — вы мне не верыце?

Нейкі пісьменнік: Прабачце, я напэўна, магу памыляцца… Я вас, напэўна, пазнаў…

Мойша: Вы не памыліліся! І я вас пазнаў! Усё на свеце ёсць, толькі нас няма!

Нейкі пісьменнік: Вы ж знакаміты… Мойша Кульбак?

Мойша: Так, маё прозвішча Кульбак.

Нейкі пісьменнік: О, сустрэць вас — вялікая ўдача!

Мойша: Кіньце! Удача была б вам сустрэць на шляху гару. Гару, якая не мае ніякага ўяўлення пра сябе — і якая вялікая! Гару, прыгажэйшую за Бога, якога прыдумалі, каб упрыгожыць гару! Праўда, спаганілі і сябе, і яго…

Нейкі пісьменнік: (абыякавы да рамантыкі суразмоўцы, нешта мітусліва шукае на грудзёх) Я мушу тэрмінова… мне трэба…

Мойша: (спыняе яго) Не-не, давайце стаяць тут, дзе стаім, бо ўсё вакол нас цудоўнейшае за нас!

Нейкі пісьменнік: (ад хвалявання непаслухмянай рукой дастае з грудзей спісаныя лісты) Вось! Даўно хацеў!.. Паказаць вам мае вершы!

Няспрытнасць Нейкага пісьменніка пацяшае Мойшу, у запале ён здымае з нагі маляўніча запырсканы непагодаю чаравік, стоячы на адной назе, працягвае Нейкаму пісьменніку.

Мойша: Не, дазвольце паказаць вам мае! (смяецца, пакручвае чаравік) Гліна пры дарозе — найлепшы паэт з усіх, каго я ведаю. Зірніце — якая праца з формай! І скажу па сакрэце, калі разбірацца ў глінянай мове…

Нейкі пісьменнік: (прапускае жарт, заклапочана рыецца ў запісах) Якая ўдача, як добра, што я вас… Зараз, зараз, знайду, ёсць у мяне адзін вельмі добры верш…

Мойша: (сярдзіта, расчаравана) Берш-мерш-герш… (выцірае чаравік, вытрасае з яго каменьчыкі, крэкчучы, абувае чаравік назад) Слухайце, калі я захачу калі-небудзь пачытаць вельмі добры верш — я, бадай, пачытаю Кульбака.

Нейкі пісьменнік: О, як я вас разумею! Мне самому ўжо абрыдлі гэтыя нудныя графаманы, гібеючыя ардынарнасці, бясплодныя маргіналіі! А зборнікі выпаражняюць, адзін за другім, адзін за другім — ну такая, разумееш, бурная творчая дзейнасць! Гэта рэдка, дужа рэдка ў наш час такая ўдача — сустрэць годнага аўтара, з нашага гнязда птушку…

Мойша: Падобна, што я насамрэч важны чалавек, калі вы прыдумалі мною сябе ўпрыгожыць.

Нейкі пісьменнік: Вядома! Ведаеце, як пра вас кажуць? (чырванее) І жанчыны, і мужчыны… што вы самы прыгожы габрэйскі паэт нашага часу…

Мойша: Птушкі, на шчасце, значна прыгажэйшыя за мяне.

Нейкі пісьменнік: (дрыжучы ад хвалявання) “Я — сонца, я — раса, я — дуб, апрануты у фрак!” — гэтыя вашы словы, ваш верш… Карацей, у мяне зараз таксама такі ёсць.

Мойша: Такі верш?

Нейкі пісьменнік: (адважна) Так!

Мойша: Выдатна! А такая фанабэрыя?

Нейкі пісьменнік: (разгублена) Што?

Мойша: Фанабэрыя такая ёсць у вас?

Мойша раптам перамяняецца — надзімае шчокі, вылупляе вочы і, расставіўшы локці, бярэцца пераймаць пеўніка. Нейкі пісьменнік прыгаломшана-пакрыўджана назірае за тым, як Мойша спрабуе “здзяўбці” яго выбітныя творы. І тут на Нейкага пісьменніка сыходзіць шчаслівае прасвятленне.

Нейкі пісьменнік: Як вы здагадаліся? Я раз-пораз дапраўды адчуваю сябе птушкай! Вы таксама? Неверагоднае супадзенне!

Мойша: (спыняецца, расчаравана выдыхае) Дождж, здаецца, сцішыўся.

Нейкі пісьменнік: Куды вы шпацыравалі, калі не сакрэт?

Мойша: Чаму ж сакрэт? Самы прыгожы габрэйскі паэт нашага часу кіраваўся паласавацца пячонкай.

Нейкі пісьменнік: Ах, вы таксама аматар пячонкі! Як гэта ўцешна, быць падобным да вас — нават у нейкай дурнаватай гастранамічнай прыхільнасці!

Мойша: Пячоначка — дурнаватае? Ды ў нас, каб вы ведалі, клуб прывілеяў жыцця! Таемны звяз аматараў пячонкі з абавязковай штотыднёвай, як вы выказаліся, прыхільнасцю да яе.

Нейкі пісьменнік: То вы зараз туды, Мойша? Дазвольце, дазвольце мне пайсці з вамі, далучыцца! Мне так абрыдлі ўсе гэтыя вузкалобыя саматужнікі, мяшчанскае драбноцце…

Мойша: На жаль, я не магу ўзяць вас з сабою. Клюб аматараў пячонкі складаецца з трох чалавек і чацвёртага не прадугледжвае. Усяго найлепшага!

Нейкі пісьменнік: (крычыць наўздагон, трасе паперамі) Мойша! Вы не сказалі мне, як я пішу!

Мойша: (цераз плячо) Добра пішаце! Добры почырк! (спяшаецца пайсці, робіць пару крокаў, раптам спыняецца, здымае капялюш, заклапочана разглядае яго, потым пачынае дабразычліва смяяцца) І так! Вы-такі птушка, дакладна…

Нейкі пісьменнік: (чырванее, усцешаны) Вы гэта адчулі!

Мойша: Падабенства несумненнае.

Нейкі пісьменнік: Гэта дужа тонка, і не кожны…

Мойша: Я б не сказаў. Вось тут нядаўна нейкая птушачка… (працягвае капялюш Нейкаму пісьменніку, паказваючы свежую купку птушынага памёту) Я б не сказаў, што гэта тонка… Але ў вашай манеры! (дабразычліва) Ха-ха! Добрага дня! (хутка аддаляецца)

11. Козачка

Прагульваючыся хуткім крокам да блізкага ўскрайку, Мойша зварочвае на былыя габрэйскія могілкі. Зараз гэта вялікі папас, дзе паціху пасвяцца белыя козачкі. Мойша ідзе па пашы далёка і меланхалічна, сядае на зямлю. Козачкі, заўважыўшы чалавека, з цікаўнасцю і надзеяй на ласунак пакрысе падцягваюцца да яго з розных бакоў.

Мойша: (уздыхае) Зямельны аддзел Менскага гарвыканкама даводзіць да ведама грамадзян, якія маюць козы, што для пашы апошніх адводзяцца старыя габрэйскія могілкі па Універсітэцкай вуліцы…

Цікаўныя козачкі падыходзяць блізка. Дурнавата і з надзеяй глядзяць на чалавека, што сядзіць на траве.

Мойша: (гладзіць козачак) Козачкі, беленькія, за два грошы… Я вельмі стаміўся. Цягні сабе, цягні сваё цела па зямлі — без перадыху, без адплаты! — Цела, нагружанае іржавым жалезам нябёсаў… Як сяду — то і ўставаць не хачу. І не буду. Буду сядзець тут і ўніз прарастаць, цягнуцца паўсюль карэннем… Тады, мабыць, сэрца выб’ецца да святла травяным касмылём. Сэрца, мне такое лішняе… А будзе ласунак для козачкі, беленькай, за два грошыкі!

Адна козачка тыкаецца пысай у вопратку таго, хто сядзіць, вышукваючы ласунак, астатнія, страціўшы цікаўнасць, павольна разыходзяцца ў рытме свайго казінага існавання.

Мойша: (абдымае козачку) Пашкадуй мяне. Ведаеш, якая гэта пакута — разглядаць пыл на падэшвах — і бачыць сонца ў кожнай бруднай парушынцы, сузіраць брыдкае — і сляпіцца ззяннем тысячы сонцаў! Апраўдваць, апраўдваць, бачыць толькі добры і радасны свет! Адчуваць асалоду, бясконцую, сярод чаго б ні было! Згараць ад асалоды…

Козачцы надакучвае, яна выварочваецца з абдымкаў і, пяшчотна пазвоньваючы, ідзе праз лужок па сваіх справах.

Мойша: (падымаецца, радасна кіруецца за ёю) А зараз буду ісці за табой, козачка, беленькая, за два грошыкі. У густых лясах, у пустых палёх мы пабрыдзем, уцекачы. Нічога не буду рабіць на свеце, як нічога не робячы, квітнеюць дрэвы. Буду есці, як варона, і буду сыты, буду спяваць, як птушка, і будзе мне добра! Буду ісці за табой, пакуль не спынісся — і тады я зразумею, што мы прыйшлі…

Ля загароды з’яўляецца Нейкі пісьменнік.

Нейкі пісьменнік: Мойша! (чакае рэакцыі) Таварыш Кульбак!

Мойша: (роспачна ідзе ў яго бок) Навошта пайшоў за мной?

Нейкі пісьменнік: Вы так хутка ўцяклі, а вы мне патрэбны…

Мойша: Няпраўда, я вам бескарысны. Вы будзеце наракаць, што не здатны, як я, атрымліваць асалоду ад святла, якога няма, а я буду па гэтым тужыць!

Нейкі пісьменнік: Усё так раптоўна… я толькі потым зразумеў, што як след і не прачытаў вам ніводнага верша!

Мойша: Ды як вы не можаце ўцяміць? Я развучыўся адрозніваць прыемнае ад гідкага, пажаданае ад непажаданага, мой рот зачынены для адказаў і пытанняў, і толькі гэты асаблівы смак прыняцця прысуду…

Нейкі пісьменнік: Якога прысуду? Пра што вы кажаце?

Мойша: Якога? А вось якога. (паказвае пальцам у неба, Нейкі пісьменнік таксама глядзіць угару) Памятаеце, як было ў нябёсах? Шчупак плыў срэбны. А зараз?

Нейкі пісьменнік: Там жа няма нічога.

Мойша: Менавіта.

Паўза.

Мойша: (пляскаючы па плячы абцяжаранага думкамі Нейкага пісьменніка) Ды хопіць вам! Весялей! Ведаеце, як паміралі падчас блукання па пустэльні?

Нейкі пісьменнік: ???

Мойша: Штогод у адзін вызначаны дзень. Капалі сабе магілы і клаліся ў іх спаць. Памёр — дык памёр, а не памёр — раніцай прачынайся і шыбуй далей!

Нейкі пісьменнік: Так! Вы ж збіраліся, як я памятаю, наведаць кавярню, паласавацца пячонкай.

Мойша: (бадзёра) Сапраўды! Дзякуй, што нагадалі. Усяго найлепшага! (аддаляецца бягом)

Нейкі пісьменнік: (наўздагон) Таварыш! (застаўшыся адзін, уздыхае засмучана) Ах, таварыш… Вядома, я не магу вінаваціць яго ў тым, што ён не схацеў слухаць мае вершы… (цікаўная козачка падыходзіць да яго) А козачка паслухае!

Ах таварыш! Ах таварыш!

Ці з табой на ўздыме лёсу

гмахі бачылі ў нябёсах?

Раздзіралася шматкамі

цвердзь зямная па-над намі,

А святы часцей вучыў

сузіраць вышынь разрыў.

Ах таварыш! Ах таварыш!

З тых часін гляджу туды —

а наскрозь слупы й драты.

Сто нябёсаў, скруткаў сто —

тэлеграфнае лато.

Ды баўтаецца з драта

тушка здохлага ката.

Ах таварыш! Ах таварыш!

Разгайдалася фігурка —

ад дажджу аблезла скурка.

Жылка кволая трымае —

вока з дзюркі выпадае.

А з падранае утробы

хутка пацякуць вантробы.

Ах таварыш! Ах таварыш!

Што загаду не прымаюць,

падлу прэч не прыбіраюць?

Капае зь нябёсаў гной —

кот з прабітай галавой.

Шлюць сігнал туды-сюды

тэлеграфныя драты.

Ах таварыш! Ах таварыш!

Я ў руцэ трымаю нож,

ты таксама басанож.

Любіш ты, раўную я —

пралетарская сям’я.

Я хачу з табою долі —

барацьбы за класаў волю.

Ах таварыш! Ах таварыш!

Меле, меле кулямёт —

чырвань пырскае ля сот.

Раздзіраецца зямля,

людзі душацца, што тля.

Іх кідаюць там ляжаць,

гмахі неба сузіраць.

Кот там — лета ці зіма.

І нічога больш няма.

Хадзем, мая козачка, плакаць на руінах белага свету…

12. Клуб аматараў пячоначкі

Маленькая габрэйская кавярня. Мойша з двума сябрамі, утульна ўладкаваўшыся ў куточку, ласуюцца пячоначкай, запіваючы віном.

Мойша: Ду-ду-ду, ду-ду-ду, ду-ду-ду…

Харык: Мойша, ужо дваццаць хвілін, як мы тут слухаем гэта з цябе…

Мойша: Ду-ду-ду-ду-ду…

Харык: Мо ты лічыш, што мы павінны былі такім шляхам дасягнуць весялосці…

Зэлік: Мойша, душу якога рэбэ мы апяваем? Ду-ду-ду-ду…

Мойша: Ду-ду-ду-ду, ду-ду-ду-ду…

Харык: Мойша, мы ўсе перыядычна перажываем наяўнасць Бога ў сусвеце, але…

Зэлік: Не, падобна, Мойша прадракае заняпад. Мойша, ты нават не дакрануўся! А я-такі клапаціўся, каб да гэтага разу нам прыправілі малінавым воцатам!

Мойша: Ду-ду-ду-ду…

Харык: Ды распавядзеш ты, што нарабілася, у рэшце рэшт, ці мы так і будзем слухаць гэты хасідскі нігун?!

Мойша: Ду-ду-ду-ду-ду… (паўза, усміхаецца) Калі краіна не хоча, каб пра гэта ведалі, які сэнс распавядаць?

Зэлік: О, зараз я разумею, Мойша. Цяпер я таксама так: напішу — і закрэслю, напішу — і закрэслю…

Харык: Зэлік, ты проста старэйшы за сябе самога!

Зэлік: Дык і што я магу?! І што забаронена…

Харык: Забаронена адставаць. Кроку наддай сабе — і ўсё.

Зэлік: Я лепей праспяваю з Мойшам. Нам трэба дасягнуць разумення. Ду-ду-ду-ду…

Мойша: Ты нібы не адчуваеш метал. Пануры метал і людзей, што завіхаюцца ў дыме. Ад чаго крок робіцца запаволена-цяжкі… Ду-ду-ду-ду-ду-ду-ду…

Харык: Я супраць, мне не трэба такога наслання! Я дужы і здаровы чалавек!

Зэлік: Ду-ду-ду-ду… І ўсё ж такі, не.

Харык: Думаеш, не?!

Зэлік: Не — не мы тут ідзем!

Харык: Зэлік, ты кудысьці сабраўся?

Зэлік: Гэта іншае… Вось дождж — ён ідзе.

Мойша: Ду-ду-ду-ду…

Харык: Ох, бачу, цягнецца за вашым “ду-ду-ду” фурка, што вязе знаёмы даўгі труп… Таварышы, кідайце вы гэта! Толькі малітвы за Сіён нам зараз не хапала!

Зэлік: (напявае) Ў сінагозе віленскай, псальмы вёўшы спеў, мой стары дзядуля раптам адурнеў… (выдыхае, урачыста) Усё! Мне адкрылася ўсё! Што раней было — у тым сумневу няма — і ў тым, што будзе, можна не сумнявацца. (з апетытам бярэцца за ежу) Ізі, ты мядовую цыбулю не любіш? Я дужа люблю, аддавай мне.

Мойша: Ду-ду-ду-ду-ду-ду…

Харык: (адсыпае цыбульку) А з гэтым што рабіць будзем?

Зэлік: Пачакаем, яшчэ даходзіць. (спахапіўшыся) Мойша, я ўчора сустрэў Міхоэлса! Ён казаў, ваш спектакль закрылі?!

Мойша: (замаўкае, паўза) Ведаю.

Доўгая трывожная паўза. Мойша паступова бярэцца за ежу.

Зэлік: Вось яно што…

Харык: (збялеўшы) Як? Чаму? То ж была выдатная п’еса, габрэйскі Робін Гуд, барацьба супраць прыгнятальнікаў…

Мойша: (з набітым ротам) Ты правільна сказаў — габрэйскі!

Харык: Дык жа для габрэйскага тэатра!

Мойша: Баюся, што мы рухаемся да таго, каб тэатр быў савецкі.

Харык: Прычым тут?.. Што замінае габрэйскаму тэатру быць савецкім?

Мойша: Як што? Савецкі Робін Гуд адназначна змагаецца з царызмам, а габрэйскі Робін Гуд, магчыма, заклікае да нейкай іншай барацьбы? За нейкія іншыя, магчыма, нават габрэйскія правы?.. Тэатр жа мастацтва асацыятыўнае!

Харык: Але ж гэта гісторыя!

Мойша: Гісторыя… Мы засталіся з вядром, якім нельга чэрпаць, ля вады, якую нельга перайсці. Кепская, скажу табе, гісторыя!

Зэлік: Я таму і кажу — не мы тут ідзем. А калі ідзем — адно каб заставацца на сваім месцы.

Харык: Не хвалюйся, Мойша, тут нейкае непаразуменне. Насамрэч добры і правільны спектакль, энергічны такі, песень шмат…

Мойша: Ну, бачу, запалоханыя габрэйчыкі з-за рысы аселасці не могуць быць энергічныя. Не могуць быць нязгодныя са сваім прыгнечаным становішчам. Савецкаму тэатру патрэбны рахманыя габрэйчыкі, што выклікаюць спачуванне. Так савецкім Робін Гудам раўней выконваць свае месіянскія задачы.

Харык: Ты гэта кінь, Мойша, я гэтага не чуў.

Мойша: А ты падскоч крыху вышэй, чым апяванне будаўніцтва Беламорканалу — пачуеш і не такое. А то, глядзі, і не скачучы. Я ж не скакаў.

Харык: Нешта ты перабольшваеш.

Мойша: Хто тут перабольшвае — то гэта Лазар Майсеевіч Кагановіч. Каб ты бачыў, як ён надзімаў шчокі, седзячы ў ложы. Калі галоўнаму габрэю краіны саветаў спектакль пра габрэйскага Робін Гуда падаецца антысавецкім — што ты тут паробіш?..

Зэлік: Сябры, а давайце крыху смяяцца! Ха-ха-ха… Не, не будзем?

Харык: А як з прароцтвам пра дом усіх народаў? Уз’яднайцеся, як адзін чалавек з адзіным сэрцам!

Мойша, Зэлік: (разам) …Ці тут будзе месца вашага пахавання!

Харык: Ду-ду-ду-ду-ду-ду-ду…

Мойша, Зэлік: Ду-ду-ду-ду…

У кавярню ўваходзіць той самы Нейкі пісьменнік. Пастрэльвае вачыма па баках, з яўным жаданнем заўважыць Мойшу. Трое аматараў пячоначкі, не згаворваючыся, звяртаюць увагу на новага наведніка, у маўклівым напружанні назіраюць за ім, пакуль той іх нe бачыць.

Мойша: Як мяркуеце, конь пра што-небудзь думае?

Зэлік: Пра сваё, конь думае пра сваё.

Мойша: Конь яшчэ можа думаць пра тое, чым быў заняты да таго, як пачаў думаць.

Харык: Гэта завецца “нездаровая цікаўнасць да мінулага”.

Зэлік: Ідучы з вадапою, думаць пра вадапой?

Мойша: Заганны сыход ад бурлівай рэчаіснасці.

Нейкі пісьменнік знаходзіць вачыма іх столік і з непадробнай радасцю на твары кіруецца туды.

Нейкі пісьменнік: Якая сустрэча, якая ўдача! Рэдакцыя часопіса “Штэрн” у поўным складзе!

Мойша: Вітаю. Сябры, гэта мой знаёмы, паэт ээ… Птушка! Так-так, вы добра пачулі. Сёння мы разам чакалі, пакуль скончыцца непагадзь і паэт Птушка, перапрашаю, не памятаю вашага…

Зэлік: Сядайце, таварыш, праўда, мы ўжо хутка сыходзім. Мы тут абмяркоўвалі знакавы твор эпохі, у стварэнні якога меў шчасце браць удзел наш калега-рэдактар…

Харык: (падымаецца, цісне руку Нейкаму пісьменніку) Ізі Харык.

Нейкі пісьменнік: Я вас ведаю! Вялікі гонар!

Мойша: Так, мы абмяркоўвалі “Пісьмо беларускага народа вялікаму Сталіну ў вершах”.

Нейкі пісьменнік: Вышытае шоўкам!

Мойша: Менавіта. 70 работніц і калгасніц з вялікай любоўю вышывалі гэты ліст!

Зэлік: Родимая партия волей едина! А знамя у ней — это Ленин и ты! И наша болотно-лесная краина сегодня чудесной полна красоты!

Харык: Ты, мудрый учитель, средь гениев гений! Ты солнце рабочих! Ты солнце крестьян! Твоя Конституция — стяг поколений, надежда и свет угнетённых всех стран!

Нейкі пісьменнік: (апладзіруе, у захапленні) Гэта ўражвае! А вялікі правадыр адказаў?

Мойша: Думаю, адказам можна лічыць вось гэты пераклад ліста на рускую мову.

Нейкі пісьменнік: Віншую!

Мойша: Віншую ўсіх нас. А зараз нам давядзецца вас пакінуць, бо мы сьпяшаемся ў рэдакцыю.

Нейкі пісьменнік: У рэдакцыю? О, я акурат збіраўся занесці вам свае вершы!

Мойша: Давайце сюды, мы іх самі занясем.

Усе падымаюцца, кіруюцца да выхаду. Нейкі пісьменнік застаецца сядзець на шляху, няўклюдна шапаціць паперамі.

Нейкі пісьменнік: Але тут не ўсё…

Мойша: Вядома, не! Наперадзе ў вас вялікі творчы шлях! Усяго найлепшага!

Сябры праціскаюцца паўз крэсла з Нейкім пісьменнікам і сыходзяць. Нейкі пісьменнік застаецца сядзець некалькі секунд абсалютна шчаслівы, потым вывучае змесціва збана і склад рэшткаў ежы. Пасля чаго замаўляе гаспадару, які падышоў.

Нейкі пісьменнік: Пячонкі з цыбуляй і такой падлівай… Тут толькі што сядзелі мае калегі, то мне, калі ласка, таго самага, што замаўлялі яны.

13. Яма

— Што ён там поўзае каля ямы, паглядзі!

— Можа, ты яму залішне па кумпалу ляснуў?

— Дык стаяў жа.

— Ну, зараз поўзае. Рыдлёўку кінуў.

— Гэй, таварыш? Ты як? Рыдлёўку вазьмі!

Сцэна са спектаклю, пастаўленага Уладзімірам Шчэрбанем (кастрычнік 2020 г.)

Выканаўцы схіляюцца над расстрэльнай ямай. Побач поўзае мужчына, босы, у заплямленай крывёй кашулі, вые няўцямна:

– Іеаіеууіізз… Аргррргрррыыыыввмм…

– Гэй, ды ты ж яе згубіў. Не дурніся, таварыш, у цябе адказнае даручэнне!

– Ааампррродіііассссс… 

– Устаць! (хапае арыштанта за каўнер, трасе)

Выснажаны твар, пазначаны пячаткай катастрофы, з тагасветным страшным позіркам, твар Нейкага пісьменніка звяртаецца да выканаўцаў:

– Што ты робіш… Што ты робіш…

– Гэта ты што робіш! Бяры рыдлёўку, закідвай, табе кажуць!

– Дабівай ты яго, нe бачыш, гатовы ўжо…

– Тады зноў самім давядзецца… А так добра прыдумалі…

– Так, варта справу да канца давесці. Ну ты яго дармо, вядома, так моцна…

– Дык ён упарціўся! На выгляд — згодны мужык, здавалася, рахманы. А капаць — не і ўсё!

– Чаго ўжо ўпарціцца, і так зразумела, што канец. Дык хоць справу карысную зрабіць напрыканцы — сваіх жа пахаваць. Я б на яго месцы… (перапыняецца) Цьху!

Адзін з выканаўцаў заскоквае ў яму, падымае рыдлёўку і, слізгаючыся на целах, выбіраецца назад.

– Ды яму зараз лепш павінна быць, што здурнеў. Папрацуе спакойна! (устаўляе рыдлёўку ў рукі Нейкага пісьменніка) Ты давай, родненькі, падмажы савецкай уладзе. Нестае сілы ўжо. Цяжкі дзень.

– Давай, давай, мы табе нават чарку дамо напрыканцы, як асабліва заслужанаму!

– Дай ты яму зараз.

– Дык зваліцца зусім, і так хістаецца, як гнілы плот.

– Працуем, працуем! (клапатліва абхапіўшы асуджанага і падтрымліваючы рыдлёўку яго рукой, нагадвае яму рухі капача) Вось так, вось так… Зараз сам, сам давай, актыўней!

Выканаўцы адступаюцца на пару крокаў, пакінуўшы вар’ята рытмічна закопваць трупы. Нейкі пісьменнік з адчужаным позіркам і шкляным ад ліхаманкі позіркам, рытмічна закідвае яму з забітымі, бясконца мармычучы:

– Што ж не гасне зямля ні ўдзень, ні ўночы — дым і смурод з яе падымаецца? Няўжо палаючыя чэрві, што сцелюцца пада мной — гэта і ёсць пакровы нябёсаў?

– Фух, здаецца, пайшло.

– Так, нешта мы з ім пралічыліся…

– Я ж кажу — нармалёвы з выгляду мужык быў, моцны, рахманы, падыходзячы…

– А хто ён наогул, не ведаеш?

– Як хто? Вораг партыі і савецкай улады! Ты кідай такія пытанні!

– Ды не, раней, у жыцці.

– Нашто мне ведаць! Я просты баец, шараговы. Партыя сказала выкараняць — я выкараняю. А табе што?

– Проста, цікава. Спісы ў цябе.

– То што спісы — мне іх нанач чытаць, ці што?

– Так, я таксама чытаць не люблю. Доўга і не ўмеў. А навошта яно ў вёсцы? Добра, быў сябрук у НКВД — перацягнуў у горад. Я яшчэ, дурань, адмаўляўся, а ён усё — давай да нас, давай да нас! Ну зараз хоць газеты пагартаю. Хочаш не хочаш, а ў горадзе прагрэс, асвета масавая. Але з дужа адукаванымі я ўсё адно, ведаеце, з недаверам… Яно неяк у меру ўсё патрэбна, у меру!

– Так, меру трэба ведаць, гэта праўда.

Закурваюць. Увесь час, пакуль выканаўцы гутараць убаку, чутно мернае мармытанне капача:

— Мяса раскідана па гарах і лагчыны ўгноены трупамі, трупамі ўгноены лагчыны і мяса раскідана па гарах… Пакліканы на свята жахі мае і калдобіны запоўнены мною, запоўнены мною калдобіны і жахі мае пакліканы на свята! Рэжуць з правага боку — застаюцца галодныя, галодныя — з левага боку застаюцца рэзаць! Як мора дыхае — рык многіх, і многіх подых — як рык моцных водаў… Пільнуюць птушкаловы пасткі і зяпа разяўлена без меры, без меры разяўлены пасткі і птушкаловы зяпу пільнуюць…

— Нешта ў гэтым лесе птушкі не спяваюць, заўважылі?

— Ну ты сказаў! Восень ужо, увечары не спяваюць.

— Не, я даўно заўважыў, яшчэ ўлетку — таксама не спявалі ніколі. Я ўвогуле люблю птушак паслухаць. Маладыя дразды мне падабаюцца напрыканцы жніўня — так бурчаць смешна, так шапоркаюцца… Потым ужо, як пер’е мяняецца, па-іншаму пачынаюць спяваць, чыста, як у дуду, аж з мелодыямі, з паўзамі — ну, рыхтык салаўі. Але мне вось гэта буркатанне падабаецца: “чок-чок-чок”.

— Так, я таксама люблю. Але я больш з раніцы люблю паслухаць. Жаўрука звычайнага, яны хуткія такія, імпэтныя — “цю-цю-цю” наогул несупынна. Такая маленькая птушка — як ёй подыху хапае? І берасцянкі прыемныя, мажорныя, гучныя! Напачатку спяшаюць, а потым сцішваюцца: “ф’ю-ф’ю, чыў-чыў”. Вось мне іх ранішняя нязмушанасць так на душу кладзецца!

— А хто вось так цыркае, ведаеце — “цырр цырр цырр”? Таксама з ранішніх нехта.

— Да аўсянкі падобна. Але яны ёсць такія жаласныя… Ды можа, пішчуха проста.

— Шпак!

— Не-е, шпака я ведаю.

— Ды як ты яго ведаеш — ён табе як любая птушка заспявае, нават як салавей!

— Ну ў яго песні заўсёды такое трапляецца… рыпучае ці што. Як боты новыя рыпяць. Пазнаць можна!

— А мне дык пашэнціла нядаўна — бралі аднаго жыдка, прыехалі арыштоўваць, а ў яго дома — цэлы птушыны двор! Процьма клетак, у кожнай птушачка нейкая. Ну я так зразумеў — навошта яны яму ўжо? — ды ўзяў сабе клетку з пявучым драздом. Ох, і люблю гэтых драздоў! Цяпер штораніцы такі пошчак, што дух займае! Во гэткі мне падарунак выйшаў…

Нейкі пісьменнік спыняе працу, кідае рыдлёўку, пачынае рагатаць, заходзіцца ад вар’яцкага рогату — перагінаецца напалам, трасецца, матляе рукамі…

— Зірні, таварыш наш, здаецца, скончыў.

— Добра. То і мы скончым.

Адзін з выканаўцаў спакойна дастае наган, страляе. Нейкі пісьменнік валіцца побач з рыдлёўкай. Да яго, падскокваючы, бяжыць, прыляцеўшы немаведама адкуль, вялізны крумкач.

— Вось птушка табе, ты пытаўся, чаму птушак няма.

— Не, гэтых я не люблю, страхавіта мне ад іх чамусьці… Акыш! Акыш! Пайшоў! (адганяе птушку, Крумкач адлятае).

Канец

Прусак Вольга, вясна 2020

Пераклад з рускай Людмілы Сіманёнак

* * *

Чытайце таксама: Новая сенсация: премьера спектакля о поэте Мойше Кульбаке

Апублiкавана 27.11.2020  15:02

В. Прусак. Крумкачы рассеяння (І)

Вольга Прусак

КРУМКАЧЫ РАССЕЯННЯ

Прысвячаецца Мойшу Кульбаку, беларуска-габрэйскаму паэту, раманісту і драматургу, расстралянаму ў 1937 годзе ў Курапатах

Дзеючыя асобы:

Мойша — сіні габрэй

Зэлік — зялёны габрэй

Харык — чырвоны габрэй

Нейкі пісьменнік — магчыма я, магчыма ты

Вязень зямлі — магчыма, Нейкі пісьменнік

Крумкач

Голуб

Дрозд

Сойка

Канарэйка

Выканаўцы (3 чал.)

АКТ 1

1Праапістыс

Круглае памяшканне з чорным і белым слупамі на ўваходзе, а таксама па іншых баках свету. Левы слуп выразаны з чорнага оніксу, правы — з белага мармуру. Падлога выкладзена ў шахматным парадку квадратнымі плітамі з чорнага оніксу і белага мармуру. У цэнтры памяшкання, на стыку чатырох квадратаў стаіць белы мармуровы куб, на ім сядзіць чорная птушка.

Крумкач: Паспрабуй бліжэй, толькі лепш не кратайся.

Вязень зямлі: Не магу наступіць! Пліты адрынулі мае ступні, і чорныя ды белыя, і чорныя ды белыя слупы ціснуць мой стан, я зараз вылечу адсюль, як корак!

Крумкач: Ты так прывязаны да зямлі, што цябе нічога не трымае.

Вязень зямлі: Вядома, прывязаны. Слухай, я хачу быць жывы. Я яшчэ жывы? (валіцца на белую плітку) Хай бы я жывы! (пачынае задыхацца ад бязгучнага смеху і бясслёзнага плачу)

Крумкач: Ты будзеш тут, пакуль не пазбавісся гэтае звычкі. Як прывыкнеш — тады пойдзеш.

Вязень зямлі: А калі не пайсці? Тут даюць несмяротнасць?.. (яго кідае на чорны квадрат)

Крумкач: Табе дужа пашанцавала, між іншым. Ты маеш час. Табе не пашанцавала, што ты не маеш часу.

Вязень зямлі: Дык што я мушу рабіць?

Крумкач: Навошта?

Вязень зямлі: (задумаўся) Не ведаю… (лежачы слізгае, зноў падскоквае ў няўтульную бязважкасць —пліты адштурхоўваюць яго) Ай!

Крумкач: Прапаную табе лянівы адпачынак на спіне. Знясільвай сябе, выказваючы ўсім целам пазяханне.

Вязень зямлі: Варта ўсё прыгадаць…

Крумкач: Нямая ліцера, падобная да вады, шыпучая ліцера, падобная да агню. Заплюшчы вочы, глядзі сваё адлюстраванне.

Вязень зямлі: Яно мяне не пазнае!

Крумкач: Што ж, няхай сплывае, як мёртвы ліст.

Вязень зямлі: Але я ёсць!

Крумкач: Адзіна правільнае сцверджанне, якое можна зрабіць пра сябе самога. Нерухомасць — пачатак усіх кручэнняў. Зручна?

Вязень зямлі: Не! (круціцца, плюхаецца на белы) Навошта я бачу цябе і чую? Ты павінен быць схаваны на сваім начным баку! Я хачу назад, хачу назад… (здзіўляецца раптоўнай думцы) Але там я незадаволены! (плюхаецца на чорны) Чакай, калі я бачу цябе і чую — значыцца, я на начным баку? Так проста? Варта аднойчы адчуць незадавальненне…

Крумкач: (выпраўляе) Нязгоду.

Вязень зямлі: Чакай, чакай… Што ж мяне так абурыла…

Крумкач: Не трэба зараз заглыбляцца ва ўспаміны — іначай адразу ж вернесся перажываць свой час. Ты ж не жадаеш, праўда?

Вязень зямлі: Не жадаю. Але я не памятаю, чаму.

Крумкач: Гэта добра, адпачывай. Галоўнае, памятай, што быў нязгодны.

Вязень зямлі: Я зрабіў штось насуперак, раз трапіў сюды?

Крумкач: Не хвалюйся, на начны бок не так проста трапіць. Гэта акт волі ўсвядомленага. А тут толькі… Праапістыс. Чорны онікс, белы мармур. Слуп суворасці, слуп міласэрнасці. І ты — паслухмяны сабе самому.

2. Шахматы

Паўзмрок. Сціплае святло газавай лямпы.

З падлогі пацягваецца мяккі цень. Расце, перакочваецца цёплай хваляй. Чалавек ля стала падкручвае кноцік, пляма святла робіцца ярчэйшая. З ценю вырастаюць рукі. Пальцы складаюцца ў фігуры, што ствараюць праекцыі розных птушак (варона, лебедзь, чыюк…) Распраўляюцца ў голуба, што ляціць. Крылаты цень набліжаецца, распаўзаецца па сцяне хісткай плямай.

Рэзка загараецца электрычнасць.

Пры поўным святле бачна, што паўсюль у пакоі стаяць клеткі, укрытыя адрэзамі тканіны, падлогу шчодра высцілае шматколернае пер’е, у паветры кружляе птушыны пух. Азірнуўшыся, чалавек знаходзіць свой цень пляската нацягнутым на сцяну і пазбаўленым чароўнасці. Нарастае гвалт патрывожаных птушак.

Спахапіўшыся, выключае электрычнасць. Счакаўшы секунду цемры, пакуль птушкі прыцішэлі, запальвае зноў сціплую газнічку. На стале сядзіць Голуб.

Голуб: Ты чаго тут?

Мойша: Прабач, забыўся. Падобна, усіх пабудзіў.

Голуб: А што ты робіш?

Мойша: Ніколі не задумваўся, як чалавечы цень перажывае прыход новага жыцця.

Голуб: Што яму? То ж проста цёмная пляміна.

Мойша: А вось і што. Ён жыве ад святла. А святло перамянілася. І цень перамяніўся. У нас зараз нават цені іншыя.

Голуб: Ну тады гэта прыемна.

Мойша: Уяві, стары дзядзька-кравец у нейкім габрэйскім мястэчку. Паўстагоддзя стукаў на машынцы пад такім вось кноцікам, а цень ягоны напаўзаў на печ. І раптам печ стаіць як новая, як пабялілі — няма ценю! А дзе? Неспакой чалавеку. У такім месцы, дзе ён бачыў яго цэлае жыццё — і раптам яго няма! Нібы зусім забралі — жахліва! Падумае — навошта мне тая электрыфікацыя, прагрэс, калі ўласным ценем за яго трэба плаціць.

Голуб: Вось так зацемненая дробнабуржуазная свядомасць, неадукаванасць і лубачны традыцыяналізм супраціўляюцца святлу рэформаў сацыялістычнага адраджэння.

Мойша: Пагуляй са мною ў шахматы. (раскладае дошку, расстаўляе фігуры)

Голуб: Дык я ж іх блытаю.

Мойша: Я ведаю, што ты блытаеш, але хачу зараз у шахматы пагуляць. Вось твае, белыя.

Голуб: Ты як быццам цябе ўвесь час цягне назад.

Мойша: Я яшчэ не пачынаў.

Голуб: Не, я пра цень. Ты не спіш з-за яго — і ў цябе не пачынаецца новы дзень.

Мойша: На шчасце, яшчэ не надумалі такое святло, каб пазбавіць чалавека ценю зусім.

Голуб: Падумаеш. Я ж неяк абыходжуся без яго.

Мойша: Ты і без зорак абыходзісся, і без месяца. У цябе дзень кароткі! Вось, я зрабіў ход.

Голуб: Я таксама зраблю такі ход. Буду за табой пераймаць.

Мойша: (наступная фігура) Ты не зможаш увесь час за мной пераймаць. Аднойчы табе давядзецца ад мяне бараніцца.

Голуб: Табе таксама давядзецца бараніцца.

Мойша: Ты страціш фігуру.

Голуб: Ты таксама страціш фігуру!

Мойша: (смяецца) Гэта будзе сумная гульня!

Голуб: Чаго ты скрозь так дзіўна смяесся?

Мойша: Так смяяліся ўсе мужчыны ў нашым двары. Смех праўда асаблівы. Зірні, трэба ўздыхнуць вось так, ні з пушчы ні з поля, і на выдыху выпусціць паміж вуснаў вясёлае і пяшчотнае іржанне… Брррргыгыгы! Такое можна пачуць ля стойла, дзе коні стаяць і ядуць авёс…

Голуб: Як можна! Вучыць дзяцей смяяцца конскім смехам! Падазраю, гэта яшчэ самае бяскрыўднае з цемрашальстваў габрэйскага панадворка!

Мойша: (смяецца) Не, ніхто нікога не вучыў. Гэты смех перадаецца ў спадчыну. І яшчэ пах. У нас усе мужчыны мякка пахлі сапрэлым сенам…

Голуб: Добрая спадчына, нічога не скажаш!

Мойша: Ну, гэта яшчэ не ўся спадчына… Яшчэ месца ў сінагозе, сто рублёў пад шостай цаглінаю печы, швейная машынка, павелічальнае шкло майстра па гадзінніках, срэбная лыжка, патэльні і гаршкі, тупыя нажы, тупыя цвікі, самаробнае радыё і яшчэ сляпая бабуля.

Голуб: Гэта завецца: ноша мінулага, што абцяжарвае будучае жыццё.

Мойша: Бабуля не абцяжарвае, яна больш падобная да курыцы, чым да чалавека, і не ведае, што свет зрабіўся нейкі іншы.

Голуб: Нават не ведае пра стварэнне габрэйскай аўтаномнай вобласці?! Пра тое, што СССР зрабіўся піянерам у паспяховым вырашэнні шматвекавога габрэйскага пытання?!

Мойша: Прабач, гэтая фігура табе, відаць, дужа падабаецца? Ты каторы ўжо ход соваеш яе то крыху наперад, то крыху назад… Насамрэч ёсць шмат іншых фігур, і ўсе яны цікавыя!

Голуб: Вось ты — народны інтэлігент, інтэлектуальная, значыцца, падмога ў пабудове новага грамадства!

Мойша: Значыцца, значыцца…

Голуб: То адкуль гэтая дробнабуржуазная рамантыка? Цені, газнічка?… Павелічальнае шкло майстра па гадзінніках?

Мойша: Ты зноў паблытаў. Ты ходзіш на сябе. Гэта твая фігура, навошта ты яе б’еш?

Голуб: Таму што яна маленькая. А гэта вялікая.

Мойша: Гэта няважна, яны ж аднолькавага колеру.

Голуб: На табе такая адказнасць — асвета працоўных, развіццё пралетарскай культуры! А ты замест гэтага вырабляеш зараз нейкія застойныя настроі, што не адпавядаюць патрэбам габрэйскай працоўнай класы!

Мойша: Белыя ўсе твае. Усе рухаюцца па-рознаму і ўсе патрэбныя. Маленькія таксама патрэбныя. Нічога застойнага. За апошнія месяцы я бачыў, як на небе перамянілася шмат зорак…

Голуб: Перспектыва савецкага росквіту супраць мізэрнага мадзення мястэчак! (збівае фігуру)

Мойша: Я і не спрачаюся. Я акурат з вялікай радасцю падтрымаў неабходнасць упісацца ў новае жыццё, зрабіцца сапраўдным савецкім чалавекам…

Голуб: Ты махлюеш.

Мойша: Нічога не махлюю, гэта конь, ён так рухаецца. Толькі не думай, што калі ён рухаецца не напрасткі, то можа наогул стаць на любую клетку.

Голуб: Ну што ты паробіш з гэтай саматужніцкай псіхалогіяй! Савецкая дзяржава дала вам усё — і Бірабіджан!

Мойша: Вядома. І мы мужна працягваем адгукацца на тое, што партыя лічыць важным.

Кадр з пастаноўкі, кастрычнік 2020 г. (рэж. Уладзімір Шчэрбань)

Голуб: Табе шах.

Мойша: Гэта не кароль, гэта слон. І глядзі, ты адкрыў мне сваю ладдзю.

Голуб: Можна, я перахаджу?

Мойша: Ну ўжо не, гуляем як гуляем. Сібірскі Ізраіль, вядома, натхняльная спроба пазбавіць габрэяў ад ідэі Зыходу, але такім чынам, падобна, вырашылі пазбавіцца ад габрэяў наогул…

Голуб: Мне сумна, дай мне паесці, і я пасплю.

Мойша: Не будзем дагульваць?

Голуб: Не будзем.

3. Памяць

Вязень зямлі: Хіба я тут па ўласнай волі? Не па тваёй?

Крумкач: Ты мяне дэманізуеш. Навошта ты мне патрэбны.

Вязень зямлі: Але сам я ніколі не надумаў з’явіцца сюды. Я мог уявіць сябе толькі жывым ці мёртвым.

Крумкач: Не хацеў казаць, карацей… Табе засталося пажыць толькі некалькі хвілін. І на гэтыя некалькі хвілін ты задумаўся, што цябе падманулі. Так і трапіў сюды. Гэты храм — прыступка, што ўзвышаецца над галавою кожнага.

Вязень зямлі: А ты тут са мной навошта?

Крумкач: Таму што я ад самага пачатку пра гэта задумаўся. Як узнялася вада, знішчыла ўсё і ўсіх на зямлі, а я чамусьці застаўся… Першы раз задумаўся пра сябе і адразу — пра тое, што падмануты.

Вязень зямлі: Застаўся — дзеля новага жыцця! Ты павінен быў адчуць шчасце!

Крумкач: Павінен, павінен… А адчуў горыч. Але я кажу: горкае не можа ўквяліць, калі верыш у салодкае.

Вязень зямлі: Што табе салодка? Баляваць на трупах, што гніюць?

Крумкач: Прабач. Не я іх складаў. Як жа я стаміўся апраўдваць гэтыя дурыкі! Пабудую горад — раскідаю па каменьчыках, зляплю чалавечкаў — размачу іх у калатушу… Чаго гэта варта?

Вязень зямлі: Ты быў адабраны працягнуць свой род — гэта ганарова!

Крумкач: Чарговыя дурыкі. Чым я лепшы за таго, каго еў? За тую кашу адборных глуздоў і сэрцаў, што агалілася пасля патопу? Я еў і плакаў па іх.

Вязень зямлі: То было пакаленне, што скрывіла ідэю тварэння, не павінен уратаваны плакаць па іх!

Крумкач: Вось я і плакаў, грэбуючы быць чыёйсьці ідэяй.

Вязень зямлі: Застаўся спачуваць мерцвякам і не падумаў пра нас! А мы ж былі жыццё, мы былі з табою адно!

Крумкач: Заадно — ты меў на ўвазе? Так, нам было па дарозе. Нам і зараз па дарозе. Нам і зараз па дарозе, як бачыш.

Вязень зямлі: Пасланец міру, што спакусіўся на падлу, завецца вестуном смерці!

Крумкач: Я не прынёс ніякай весткі, у чым мая здрада?

Вязень зямлі: Ты мусіў вярнуцца на каўчэг і распавесці пра тое, што бачыў, пра тое, што зямля яшчэ не гатовая прыняць нас.

Крумкач: А цікава, што я мог прыкласці да справаздачы пра стан глебы — кавалак гнілога цела? Чыёсьці вока? Ці костку?… (смяецца доўга) О так, тады б я заслужана зваўся вестуном смерці!

Вязень зямлі: Цябе чакалі!

Крумкач: Вы не ведалі, што чакаеце вестуна смерці, а я не ведаў, чым сустрэне мяне зямля. Што гэта будуць набраклыя вадою парэшткі майго пакалення. Гісторыя мае мінулы час, як і будучы, ці не так? Мінулае было знішчана, але сляды знішчэння за сорак дзён нікуды не падзеліся. Выгляд адкрыўся вусцішны. Спрэс густая поліўка… Вось гэта насамрэч выглядала як скрыўленая ідэя тварэння! Ды толькі хто яе скрывіў?.. Ніводны з тых няшчасных, нават дваццаць, нават тысяча жывых істот не здатныя так вынаходліва і маштабна знявечыць зямлю! То хто ж гэта, хто?! Змаўчым?.. Мы далікатныя. Мы пасвімся ў моры мірна і па-дурному, ды чакаем цудоўны новы свет… Я быў адзін там. Зусім адзін. Адзін у гэтым музеі вычварэнняў, сведка пэцкання шалёнага маляра. Адзін! Я адзін бачыў гэтае хворае, смуроднае ўлонне, з якога свету вашаму, нашаму — цудоўнаму, новаму — паходзіць. Я адзін з усіх атрымаў памяць. Як мне было жыць далей з памяццю — і з вамі? Я нават не мог выбіраць — новае жыццё ці памяць, таму што памяць нікуды не падзенеш. Таму адзінае, што я мог зрабіць — я рабіў для вас. Нехта павінен быў закаркаваць мінулае, і працягнуць час… пакуль мяне чакалі… Я з апетытам працаваў над знішчэннем слядоў.

4. Райсн

Раніца. Мойша падыходзіць да клетак, адведаць птушак і насыпаць зерня.

Мойша: (Канарэйцы) Ты нездаровая? Амаль нічога не ясі. І не спяваеш даўно.

Канарэйка: Мне трывожна.

Мойша: Што цябе трывожыць, любая?

Канарэйка: Не магу і не скажу.

Мойша: То як я даведаюся, чым табе дапамагчы?

Сойка: Нічым ты не дапаможаш. Нам усім трывожна.

Канарэйка: Ну добра, я…

Мойша: Давай-давай, кажы!

Канарэйка: Мойша… Так блага табе сядзелася ў Вільні? Дзе ўсе паэты, нават Гамер, мелі твой твар?

Мойша: Ах, ты сумуеш… Я і сам часта сумую. Напэўна, мой голад вінаваты. Ён вечна ганяе мяне — ідзі, ідзі, не азірайся… Голад — мой сябар на свеце!

Дрозд: Свеце-пеце-меце. Выпетраная кабыла твой сябар.

Канарэйка: А твае вучні? Яны беглі за цягніком, што зносіў цябе, несуцешныя — крычалі наўздагон тваё імя! Дзе гэта бачана, каб дзеці так любілі свайго паэта?..

Сойка: Ты разбіў дзіцячае сэрца, нягоднік?

Канарэйка: Ён яшчэ да гэтага аднойчы разбіў яго — калі грыз яблык. Ім давялося прыняць, што паэты таксама грызуць яблык! Вось так — раскрываюць рот, упіваюцца зубамі, адкусваюць і храбусцяць! І сок цячэ па барадзе — як у звычайных людзей… Бедная дзяўчынка выбегла на вуліцу сама не свая!

Дрозд: Варта замыкацца, калі зьбіраесся грызці яблыкі!

Мойша: Я быў у настаўніцкай адзін, гэта быў перапынак!

Канарэйка: Яна потым бегла доўга, доўга, да самага парку — а там залезла на дрэва і ў ім плакала доўга, доўга.

Сойка: Гэта праўда? Яны так любілі цябе, Мойша?

Канарэйка: Яшчэ не так! Нават даравалі, што ён мае жонку і дзіця, сапраўдную жонку і сапраўднае дзіця!

Дрозд: Але яблык… гэта занадта!

Канарэйка: Мойша, то я не зразумела, што так блага табе сядзелася ў Вільні?..

Мойша: Блага… Так, нешта ў гэтым было блага. Суворыя габрэі сярод суворых вуліц, сцены — пергаменты, камяні — талмуды… Ідзі, ідзі, не азірайся, пакуль твой лоб не адубеў і бровы не параслі імхом!

Дрозд: Гэта твая выпетраная кабыла нашаптала табе?

Мойша: Мая выпетраная кабыла нашаптала, што няма чаго стаяць на даху сінагогі і перапытваць будучыню. Мы пакаленне адважных і нам патрэбная прастора — нам далі прастору. Савецкая ўлада, што вызваліла габрэйскі свет ад нацыянальнага прыгнёту. Давай, руш, ты носіш вянок з дубовага лісця — ідыш, тваю жывую мову. Ты маеш Райсн — зямлю з тваім дзяцінствам, з усімі роднымі…

Дрозд: (перабівае) Беларуская ССР.

Мойша: Райсн…

Дрозд: (настойліва перабівае) Беларуская ССР!

Мойша: Яна жадае чуць цябе, размаўляй з ёй на ідыш! (узбуджана) Хіба ёсць на свеце ўрачыстасць большая, чым гэтая размова, гэтае… злучэнне?! Калі зямля, твая па нараджэнні, слухае цябе, што прамаўляеш на роднай мове? Ты і ёсць тваё слова — насенне, што падае ў разнасцежаную цвердзь, каб выспяваць з яе — зноў і зноў. (расчыняе вакно, дыхае на поўныя грудзі, радасна смяецца) Вось мая Палестына! Тут!

Дрозд: Зусім з глузду з’ехаў.

Канарэйка: Ён жа паэт…

Сойка: Уранні ён апявае сваю здабытую Палестыну, а ўвечары згарае ў адвечным выгнанні…

Канарэйка: А што, Менск — сімпатычны горад?

Сойка: Не, ён ужо не такі сімпатычны…

Дрозд: Такі нават несімпатычны!

Канарэйка: А Вільня была вельмі нават сімпатычная…

У адчыненае вакно залятае Голуб.

Голуб: Габрэйскі рабочы, абапіраючыся на перамогу пралетарыяту і кастрычнікавай рэвалюцыі, абвяшчае дыктатуру пралетарыяту ў габрэйскім двары!

Канарэйка: Зноў ён!

Сойка: Мо, ён так жартуе?

Канарэйка: Грубіян!

Дрозд: Жарт — гэта добрая навіна пра тое, што нехта думае. Гэтая птушка не носіць такіх навін.

Мойша адыходзіць ад вакна.

Канарэйка: А што, Мойша, ты скажаш, Менск — сімпатычны горад?

Мойша: Горад. Слова, што сарвалася з каменнага языка. Слова, закаванае ў цвёрдую сталь. Проста горад, якімі бываюць гарады.

Канарэйка: А Вільня, між іншым…

Дрозд: (перабівае) Не, калісьці нам зайздросцілі нават адэсіты! Здзіўляліся: такія рэчы — і ў такі час! Так, тут можна было пабыць правінцыйным, крыху старамодным… Па пятніцах перад заходам сонца хадзіў па вуліцах рабін: завяршайце справы-ы, сустракайце суботу-у!.. Заўтра субота, дарэчы.

Голуб: Спыніць неадкладна! Праводзіць гэтую ганебную палітыку зацямнення класавай свядомасці працоўных габрэйскіх мас!

Канарэйка: Мойша, чаму ты дазваляеш яму казаць?

Мойша: Ён дарагі мне. Як і ўсе вы.

Дрозд: …А на святы ў сінагогу хадзілі нават камсамольцы! Вядома, можна было сустракацца з суседзямі і ў клубе, на лекцыях і канцэртах… Але неяк не зраслося. Ды і як можна не паслухаць габрэйскую бабулю…

Канарэйка: Тое, што ты распавядаеш — вельмі сімпатычна.

Дрозд: Я распавядаю пра тое, чаго ўжо няма. А што сімпатычнага зараз, калі па галоўных габрэйскіх могілках блукаюць козы. А габрэяў яшчэ і абавязваюць плаціць за ўтрыманне гарадскога выгану!

Сойка: Бязбожнікі! Як далёка яны могуць зайсці, Мойша?

Мойша: (вярнуўшыся са сваіх думак) Хто? Козы? Я сам часта думаю пра тое. Як далёка… калі набыць на кірмашы казу за два грошыкі, і не навязваць — а проста пайсці, пайсці за ёю…

Дрозд: І будзе каза ісці шэсць дзён, і ў пятніцу скажа табе, што гэта добра. Ці не, яна прывядзе цябе на край свету, дзе мірна ляжа каля барса, а леў і вол…

Мойша: Дык ніхто ж не спрабаваў.

Дрозд: Па-мойму, усе толькі гэтым і займаюцца.

Сойка: Толькі незразумела, чаму абавязкова на габрэйскіх могілках!

Дрозд: А дзе ж яшчэ будаваць самую справядлівую ў свеце дзяржаву!

Канарэйка: Але гэта дыскрымінацыя!

Дрозд: Ты што! Усё ў інтарэсах гараджанаў!

Голуб: (з набітай дзюбай) Габрэйскія лідары апазіцыі, выклікаючы пратэст супраць апазіцыі як такой, выклікаюць незадавальненне габрэямі як такімі.

Дрозд: Вось вам прыклад вынаходніцтва навейшага часу. Габрэй як рупар антысемітызму.

Голуб: Нt трэба нагаворваць на савецкую ўладу! Яна горача шануе наш габрэйскі народ…

Дрозд: Ваш — можа, і шануе…

Голуб: …За тое, што ён нарадзіў геніяльнага творцу ідэі вызвалення чалавецтва! Карла Маркса — вы пра каго падумалі?

Дрозд: Яго і думалі. А наогул у нас шмат…

Голуб: Але! Вядома. Партыя занепакоеная наяўнасцю ў вышэйзгаданай нацменшасці роднасных сувязяў практычна з усімі часткамі несавецкага свету…

Дрозд: (смяецца) Моцная, як смерць, любоў — лютая, як апраметная, рэўнасць…

Сойка: Зірніце, ён пачырванеў!

Голуб: Гэта брацкія пачуцці! Яны акрэсліваюцца тым, што габрэйскі рэвалюцыйны рух даваў і працягвае даваць народу буйнейшых прадстаўнікоў навукі і мастацтва, таленавітых кіраўнікоў і арганізатараў… Але!

Дрозд: Ізноў — але! Што ты будзеш рабіць…

Голуб: Вядома, партыя занепакоеная адсутнасцю ў гэтых шэрагах працоўных буйной прамысловасці.

Дрозд: Што ж такая неспакойная, партыя твая.

Сойка: Ой, як непрыгожа.

Канарэйка: Праўда, несімпатычна.

Дрозд: Ды што сімпатычнага — чырвоны голуб.

Голуб: (прыладжваецца на плячы Мойшы) Вось. Нават жывы інвентар габрэйскага панадворку мае зараз шкоднае антыпралетарскае выхаванне. Даўно варта было перадаць яго мясцоваму камісарыяту.

Сойка: За што ты так любіш яго?

Мойша: За тое, што ён заўсёды вернецца да мяне.

Дрозд: Вядома. Каб паесці.

Мойша: Каб паесці з маіх рук.

5. Голуб

Вязень зямлі: Звычайная маладушнасць.

Крумкач: Што, мая памяць?

Вязень зямлі: “Мой”, “твой”, “ягоны”, “ейны” — гэтых слоў няма ў прамове пра агульны дабрабыт. Ты меў грамадскае даручэнне, і ты яго нt выканаў.

Крумкач: Не вярнуўся — не азначае не выканаў. Усе ж усё зразумелі.

Вязень зямлі: Не, гэта было нічога! Ты ж мог проста загінуць па дарозе.

Крумкач: Хай сабе. Адсутнасць навін — таксама навіны. У кожным разе, на момант майго знаходжання на глебе — раслін там не было, а пад’ядаць са мной тлен дурнога пакалення — жадаючых бы не знайшлося. Уласна, зямля ўсё яшчэ была непрыдатная для жыцця… вашага.

Вязень зямлі: Нашага. І ты быў часткай жыцця нашага. А мог жа ад пачатку быць часцінай таго карыснага ўгнаення, пах якога так затлуміў табе галаву.

Крумкач: І таксама прынёс бы карысць будучаму жыццю!

Вязень зямлі: Таксама? І ў чым жа карысць ад тваёй маладушнасці?

Крумкач: Гэта так простасардэчна — заняць пазіцыю вінаваўцы, каб схавацца ад уласных сумневаў. А ты ж з’явіўся сюды. Значыцца, нехта недарупіўся ва ўласнай несумненнасці… Ці выпадкова?

Вязень зямлі: Гэта ты недарупіўся ў грамадскім даручэнні.

Крумкач: Сваю рупнасць я ведаю. Усё гэта надзвычай сумна і прадказальна.

Вязень зямлі: А ў мярзоце? Не сумна?

Крумкач: Вельмі… І непрадказальна…

Вязень зямлі: Ты злаўжыў даручэннем. А ты ж быў годны яго.

Крумкач: Мая годнасць — у волі занядбаць сваю годнасць.

Вязень зямлі: Мэта даручэння не здалася табе значнай?

Крумкач: Значнасць тая павялічылася з маім занядбаннем.

Вязень зямлі: Ці не зашмат ты сабе прыпісваеш?

Крумкач: (горка смяецца) Я? Зірні — я, вычарпаны і высахлы ва ўсім! Я прыняў на сябе ўвесь спуд, усю жудасную арганіку цуду — каб рушыць наперад гісторыю цудаў. Я прысвяціў сябе тлену, каб ніхто з праведных пачынальнікаў роду не ведаў пра выдаткі прышлага адраджэння, і мэта па-ранейшаму заставалася вышэйшай за сродкі. Ты лічыш, я змаладушнічаў, выйшаў з гульні — а я паддаўся, каб у гульні ўсё ж быў пераможца. Каб былі чорныя клеткі і белыя. Таму што насамрэч іх няма. Няма куды хадзіць! І калі табе прыадчыняецца ўся бездапаможнасць задумы — ты вымушаны зрабіцца яе суаўтарам. Дзеля агульнай карысці, дзеля таго, каб няшчасны карабель дасягнуў глебы, я вымушаны быў пазначыць сабою чорную клетку, каб Голуб, выпушчаны праз сем дзён, пазначыў сабою белую. Я даў ход Голубу, даў яму веліч. Я падняў яго, узнёс, я ўзвысіў яго надзвычай і даў верны шлях дасягнуць поспеху. Ад гэтага часу веліч Голуба належыць вам. Зараз кожны з вас можа ажыццявіць у сабе таямніцу Голуба. Весніка новага свету. Проста, не задумваючыся, выконвайце грамадскія даручэнні. Вам больш няма патрэбы пытацца ў сябе, і берагчы, і цешыць сябе. Любіць і памятаць, урэшце, няма патрэбы! Пошук і збянтэжанасць — я ўсё прайшоў за вас. Вось з чаго насамрэч складалася маё даручэнне. І яго — я выканаў.

Вязень зямлі: То ўсё гэта — падман?

Крумкач: Падман у іншым. Тое, што ён прынёс зь зямлі… Плады алівы, горкія.

6. У рэдакцыі

Рэдакцыя часопіса “Штэрн”. З шамаценнем разлятаюцца паперы, адбівае рытм друкарка, дымок над сталамі.

Зэлік: Што, Ізі, з цябе сёння святло бруіцца?

Харык: Рыхтую для нумара цудоўную падборку! Гэтулькі маладых парасткаў прабілася! Не стамляюся знаходзіць новыя імёны! Неверагодна таленавітыя! Жывуць на мове народнага сэрца, без усялякай талмудычнай закамянеласці. Чытаеш — і цешысся пра сябе: недарма, усё не дарма…

Зэлік: За што я цябе насамрэч люблю, Ізі, — за твой клопат пра гэтых птахаў — бо менавіта ты даеш ім крылы!

Харык: Час дае ім крылы! Мы, вядома, рыхтавалі час — клалі цэглу, саміх сябе цэглай закладалі, усё ў марах пра тыя крылы… І вось — яны прыходзяць, маладыя, і яны ўжо крылатыя!

Зэлік: Хай сабе крылатыя, але ўсё адно, гэта проста чарговае пакаленне габрэйскай бядноты зь мястэчак! У тых умовах крылы хутка слабеюць. А твае рэкамендацыі вельмі дапамагаюць ім зрабіцца патрэбнымі грамадскаму жыццю, перабрацца ў горад…

Харык: Я нічога асаблівага не раблю. Выконваю сваю працу! Вось хто насамрэч робіць, дык гэта…

Мойша: Ізі, не пачынай.

Харык: Не пачынай?! А хто ўсё гэта зрабіў для нас? Для нас, што стагоддзямі гібелі за рысай аселасці — у адвечным ценю прагрэсу і заняпадзе вымушанага месіянства?

Мойша: Ну-ну, месіянства яшчэ пераабуй.

Харык: Хто? Суворы і велічны геній — таварыш Сталін!

Мойша: Я спадзяваўся на Маркса хоць бы.

Харык: А на што б ты спадзяваўся, калі б зараз прыйшоў да мяне — не галоўнага рэдактара часопіса “Штэрн”, а да мяне — сына шаўца з мястэчка Зэмбіна? Прыйшоў бы не па пытаннях выдання новай кнігі на ідыш ці стыпендый для маладых габрэйскіх талентаў — а прыйшоў, каб я скляпаў табе новыя боты! І я скажу, якая была б тады твая надзея: каб я меней узяў! І мы доўга б палілі з табой самасейку і кемілі, як тут можна танней… І не было б ніякай рэдакцыі, і ніякай секцыі габрэйскіх пісьменнікаў! А ты? Хочаш, распавяду, як бы ты сам выглядаў зараз, Мойша, — калі б не было савецкай улады? Ганяў бы плыты, як твой дзед з Кабыльнікаў, бярвенне цягаў з раніцы да вечара. Звычайны габрэй з сякерай і конікам — ніякай творчасці б не прагнуў!

Зэлік: А я, мабыць, развозіў бы піва па мястэчку, як тады мы з бацькам… Вельмі прыемны занятак, дарэчы — цэлы дзень на вольным паветры, і ўсе табе радуюцца…

Харык: Ні добра — ні дрэнна, ні тудэма — ні сюдэма! Халупкі, урослыя ў зямлю, і іх гаспадары, урослыя ў зяленіва барод, мізэрныя малітвы, суботні храп… Ага, памятаеце? Клятая субота! Гэтыя сумныя вечары ў глухой дзірцы — на вуліцы ні душы не адшукаеш! А дома — увесь час падаецца, пудзіла смерці ў паганым рыззі на гарышчы вісіць… Мне ўжо тады, у дзяцінстве, хацелася, каб усё гарэла — агонь і дым усяму, дым і агонь! Бух, бах, яшчэ ўдар — куйся, новае жыццё! І ў гэтым жыцці, я ведаў, не надарыцца больш такога — калі пад дажджом на полі мокне сена, прападае сена ў людзей, а яны, у белых талесах, глядзяць безудзельна і ківаюць галовамі — у нас жа субота! Ніякай суботы. І ніякай нядзелі таксама.

Мойша: Ізі, і як жа ты з гэтай марай пра несупыннасць — уваходзіў у партыю сіяністаў? Я добра памятаю?

Харык: Як уваходзіў — так і выходзіў. Чалавек некалі таксама быў прамаходзячым. Неабходная ступень эвалюцыі.

Мойша: То мы ж так проста і ходзім…

Зэлік: Сябры, зараз трэба быць больш стрыманымі. Каб не ўпусціць момант, калі ўставаць на карачкі.

Мойша: Згодны, галоўнае, што мы дома і ўсё яшчэ пры сіле.

Суладна, не згаворваючыся, бяруцца за працу. Нейкі час пануе маўчанне, толькі шамаціць папера ды грукае друкарка.

Харык: Добра, што прыгадаў! Усё кідайце, у нас сур’ёзная грамадская замова!

Зэлік: Артыкул нейкі?

Харык: Так! Ён павінен выйсці ўжо гэтым нумарам!

Мойша: Чарговы знішчальны ўдар па контррэвалюцыйных нацдэмах?

Харык: Пазачарговы! Дунца арыштавалі.

Зэлік: Ды чым жа ён ім прыпякаў? Працаваў сабе ціха чалавек культработнікам на заводзе. Яго ж і так ужо з партыі выключылі, з саюза, зьнялі з усіх пасад…

Харык: Ну вось! Відаць, усё не сцішваўся!

Мойша: У чым не сцішваўся? У сваёй непрыкметнай пасрэднай пісаніне?

Харык: Не нашага розуму справа.

Мойша: Як не нашага, калі нам пра яго артыкул пісаць. Асабіста мне, па шчырасці, сказаць пра яго няма чаго.

Харык: А ты толькі ўяві, якога кшталту “артыкулы” зараз яму давядзецца пісаць у вязніцы! Пры тым, што ён наш былы калега. Добра ўявіў? Ну, чакай, зараз натхненне з’явіцца.

Зэлік: Прызнацца, Ізі, мяне палохае, з якім імпэтам ты апошнім часам хапаесся за выкананне падобных замоў…

Харык: (крычыць) Сказаць не?! (паўза) Таму і тэрмінова. Каб адкляпацца ад яго! (папраўляе касцюм, вяртае сабе раўнавагу) Я наогул ганаруся, калі мне давяраюць грамадскія даручэнні! І гэта мяне радуе не менш, чым творчы поспех!

Мойша: Ізі, мы заўважылі гэты надлом.

Харык: Мойша, чым кпіць, лепш дапамагай пісаць пра Дунца. Гэта агульная справа, у рэшце рэшт! Хай непрыемная, але дзейнічаць трэба хутка, і ты разумееш… І горш, чым ёсць, яму ўжо не зробіш. А нам яшчэ можна зрабіць добра.

Мойша: Добра, Ізі. Я напішу пра недахоп пільнасці.

Харык: Так, Мойша. Пішы пра недахоп пільнасці.

Бяруцца за працу. Паўза.

Харык: Ледзьве не забыўся. У новы выпуск увойдуць урыўкі з паэтычных зборнікаў “Гарачым крокам”, “Напрасткі” і “За новы фундамент”. А таксама цудоўная паэма пра габрэйскіх земляробаў “Не сумаваць”.

З шамаценнем разлятаюцца паперы, адбівае рытм друкарка, дымок над сталамі.

7. Пусцілі палётаць

Мойшы няма ў пакоі. У паветры, ўзварушаным крыламі, кружляе пыл і пер’е. Голуб ганарыста проходжваецца перад клеткамі, зазіраючы ў кожную.

Голуб: Ну што! Бундаўцы, сіяністы, контррэвалюцыянеры. Такі працягваем выказваць нездавальненне Камуністычнай партыяй у вузкіх колах?

Дрозд: Пачынаецца.

Голуб: Не пачынаецца, а працягваецца! Таму цікаўлюся. Ці паспяхова рухаецца абмеркаванне падрыву дзяржаўнай прамысловасці, транспарту, гандлю, грашовага звароту, як прасунуліся ў падрыхтоўцы тэрарыстычных актаў…

Сойка: Дзе ты набіраесся такой брыдоты за цэлы дзень?

Голуб: Дзе. Вядома! У вярхах!

Дрозд: Пусцілі палётаць.

Голуб: А вы ненадзейныя, вас выпусці — то вы на іншы бок шмыг, адразу даручэнні пойдуць шпіёнскага характару, потым дыверсіі…

Сойка: (стомлена) Ой, не кажы.

Голуб: (накідваецца на клетку Сойкі) Я тут кажу, каму не казаць! І каму казаць — таксама буду казаць я!

Сойка: Зусім дурылка, ці што?!

Голуб: Значыцца, вы маеце намер і далей хаваць ад савецкіх карных органаў звесткі пра вашу контррэвалюцыйную арганізацыю і яе ўдзельнікаў?!

Дрозд: Маем намер! Выбіць з цябе дурноту пры нагодзе!

Голуб: А гэта ўжо цікава!

Дрозд: Ну, можа, не самі…

Голуб: А наконт кіраўнікоў партыі і савецкай улады — такі самы намер маеце?

Дрозд: Заяўляю з усёй шчырасцю! Канчаткова вырашыў цалкам прызнацца!

Голуб: Ну-ну, вось і заявы пайшлі!

Дрозд: Кожны вечар…

Голуб: Та-ак?

Дрозд: Мружачы сном вочы…

Голуб: Так-так?

Дрозд: Малю Усявышняга ўсяліць у цябе новую душу.

Паўза.

Голуб: (губляецца) Гэта яшчэ для чаго?

Дрозд: Для таго, каб ты старую аддаў кошцы.

Пачынае весела смяяцца Канарэйка.

Голуб: Што, весела ў нас у Беларускай ССР? У Польшчы не так весела? Значыцца, нездарма разведорганы пуцёўку выпісвалі! А то ўсё — Вільня, Вільня!

Дрозд: Слухай. Вось ты ж малады. Прыгледзеў бы сабе якую горліцу, дый лётаў бы да яе, а не псаваў сваё светаадчуванне…

Голуб: З табой, у цэлым, усё зразумела. Усіх вашых даўна распусцілі, ты адзін справа на курасадні сядзець застаўся.

Дрозд: Шкада цябе, бесталковая птушка. А то ж пачне вуркатаць — то і на слёзы прабівае…

Голуб: Ды ну цябе. (вылятае ў вакно)

Дрозд: (сентыментальна) Як песня дажджу — нешта саладжава-сумнае пра мінулае, і абуджае надзею на будучыню… Калі здаецца, што завеса між мінулым і будучым станчэла, і можна пачынаць усё спачатку, і стварэнне новага дасяжнае — мне, і ўсялякаму, і кожнаму… Дарэчы, выдатны голуб, генеральскай пароды — адэскі турман!

Сойка: Круціцца?

Дрозд: Так, з вертуноў. На вышыні кідаецца ад далягляду да далягляду, танчыць…

Канарэйка: Мала, што з нашых, дык яшчэ і пародзісты?

Дрозд: Кажу ж — выдатны! Гэта не маё захапленне, гэта падчас агульнай ацэнкі якасці экзэмпляру… (за вакном чуюцца дзіўныя гукі — валтузня, шоргат крылаў). Галубы могуць быць: выдатныя, вельмі добрыя, добрыя, задавальняючыя і дрэнныя. Выдатны голуб напоўніцу адпавядае патрабаванням стандарту і іншым якасцям, уласцівым дадзенай пародзе. (сярдзітае буркатанне нейкага звера, піск, барацьба) Вельмі добры голуб адпавядае апісанню стандарту, але можа мець нязначныя недахопы па адной-двух прыкметах. (нізкі стогн, роспачны пляск крылаў) Добры голуб мае нязначныя адхіленні ад стандарту па дзух-трох прыкметах, што не псуюць знешняга выгляду. (вусцішнае хрыпенне, азартнае фырканне) Здавальняючы голуб мае адно-два значныя адхіленні і шэраг дробных недахопаў. (злавесная цішыня) Дрэнны голуб мае грубыя адхіленні ад стандарту і дрэнныя асноўныя паказчыкі для дадзенай пароды. (чмяканне, храбусценне і задаволенае вуркатанне нейкага звера)

Пераклад з рускай Людмілы Сіманёнак

(заканчэнне будзе)

Апублiкавана 26.11.2020  18:33

Гершон Трестман. Книга Небытия (3)

(начало здесь и здесь)

Минский Голем

Эту легенду или сновидение поведал моему отцу мой дед, а мой отец – мне, а я, когда подрос, стал рыться в архивах, чтобы докопаться, есть ли в этих россказнях хотя бы кроха правды. Я столько начитался и наслушался старых еврейских сказок, что однажды, изрядно выпив, тоже попал в этот же сон.

Должно быть, прошлое не исчезает, даже если его не знаешь. Но прошлое имеет свойство изменяться. Его нельзя заморозить или поместить в банк, хотя оно приносит свои проценты – воспоминания. Но что толку помнить его и связанных с ним мертвецов… Мёртвым – мёртвое, живым – живое…

Титульный лист книги «Седер адорот»

О могиле рабби Гальперина со временем забыли – поначалу гои, потом евреи, разве что какой-нибудь ортодоксальный бородач из белорусского местечка с седыми завитыми пейсами рассказывал в Бруклинской синагоге о том, как рабби в прошедшие лета возглавлял еврейскую общину Минска. Его йешива пользовалась завидной популярностью, и не было недостатка в учениках. Наоборот, не стало хватать учителей. Рав Гальперин даже пригласил в свою йешиву знаменитого в ту пору рава Арье-Лейба Гинсбурга из Польши. Рав Гинсбург, будучи человеком весьма недюжинных способностей, быстро прославился виртуозным анализом галахических проблем – его уроки, успешно развивавшие интеллект учеников, привлекли в йешиву ещё множество молодых знатоков Торы со всех концов Белоруссии и Литвы. Казалось бы: что ещё нужно? Однако Арье-Лейб, несмотря на то, что был почти на тридцать лет младше рава Гальперина, постепенно стал поглядывать на него сверху вниз, критиковать методы преподавания и исследования Талмуда, которыми пользовался тот и, похоже, решил занять место учителя.

Рав Гальперин пытался избавить своего младшего соратника от своенравного характера, неблаговидных манер и греховного зазнайства. Но куда там! Рав Арье-Лейб остался при своих воззрениях. Он окружил себя учениками, которые смотрели на него восторженно и преданно – словно в облике Арье-Лейба скрывался сам Машиах. Чего греха таить: Арье-Лейб потихоньку начал верить в свою избранность.

Долго так продолжаться не могло. Между равом Гальпериным и Арье-Лейбом пробежал сквознячок. Ходили слухи, что под давлением сторонников главного раввина Арье-Лейб вынужден был покинуть Минск: его, якобы, выпроводили из города, причем в пятницу, после полудня, даже не дав возможности захватить с собой всё необходимое для шабата. Но разве рав Гальперин мог совершить подобный поступок? Безусловно, нет!

Поговаривали, что как-то Арье-Лейбу попался фолиант, изданный в ХVI веке белорусским первопечатником Франциском Скориной, в котором рав не без удивления обнаружил сказание о Големе и даже гравюру с его портретом. Голем смотрел широко открытыми глазами на Арье-Лейба и, казалось, пытался с ним поделиться чем-то сокровенным. Рав Арье-Лейб, конечно же, был хорошо знаком с историей Голема, которого сотворил пражский рав Лёв бен Бецалель, но ни в трудах рава Бецалеля, ни в исторических летописях Праги он не нашёл конкретных свидетельств и фактов, которые подтвердили бы реальность этой легенды, тем более, что Голем Скорины отличался от персонажей лубочных анекдотов, посвященных глиняному увальню. Рав Арье-Лейб занялся биографией Франциска Скорины и непритворно удивился, узнав, что белорусский первопечатник жил в Праге именно в пору Махарала, навещал создателя Голема в Староновой синагоге и, более того, брал у него уроки древнееврейского языка. Рав Арье-Лейб пришёл к выводу, что Голем, изображенный белорусским первопечатником, – артефакт самый первый и самый истинный. Стало быть, работа Скорины – не очередная версия пражского мифа, а прямое свидетельство, особенно если принять во внимание, что первопечатник не был евреем. Будучи же учёным мужем, он смотрел на еврейское чудо, во-первых, со стороны, и, во-вторых, критично.

Арье-Лейб часами разглядывал портрет Голема, и однажды ему, говорят, почудилось, что буквы ивритского алфавита на гравюре сложились во внятную фразу: «Сотвори меня!»

Арье-Лейбу стало не по себе. В глазах пошли круги, возникло головокружение, тело внезапно ослабело, и сознание покинуло его. На него снизошло видение, не сон, не мечта, а именно видение, в котором разбушевавшийся Голем шел по улочкам Менска, уничтожая все, что попадало ему под руку. Вот к Голему приблизился рав Гальперин, чтобы усмирить вышедшую из повиновения куклу, но, не доходя до Голема буквально одного шага, рав споткнулся, и Голем ударом чудовищной пятерни убил его.

Арье-Лейб ужаснулся, но не мог скрыть от себя радостного возбуждения от мысли, что сейчас он, Арье-Лейб, станет преемником рава Гальперина, главным раввином Великого княжества Литовского. Голем вдруг повернулся к нему, и, воздев руку, которой только что убил рава Гальперина, пригрозил: «Смотри, свой шанс упустишь!»

Арье-Лейб очнулся, сжал ладонями голову, открыл глаза: на странице фолианта вместо Голема обосновалась огромная, ростом с дворового пса, крыса. Её немигающие горящие глаза уставились на Арье-Лейба. Тот, ещё не приходя в себя, подумал, что он в забытьи, перевернул страницу, и пред ним предстала другая иллюстрация. Он перелистнул страницу назад: та же крыса, не отрывая взгляда, смотрела в глаза Арье-Лейбу. Арье-Лейб в сильном волнении стал быстро листать фолиант, но с каждой страницы в него впивались все те же крысьи зрачки. Рав захлопнул книгу. На кожаном тиснении обложки опять проявилась крыса. Арье-Лейб, дрожа всем телом, встал, подошел, шатаясь, к рукомойнику, подставил голову под холодную струю воды и приложил к лицу полотенце. Едва отняв от лица полотенце, рав наткнулся в зеркале на крысиную морду. Он в страшной догадке посмотрел на свои руки и – о, ужас – фаланги пальцев завершались крысиными коготками…

Назавтра Арье-Лейб сказался больным, заперся в своем доме и с удесятерённым усердием занялся изучением каббалы. Занятия в йешиве он временно прервал, а когда к нему приходили гости, чтобы навестить его, принимал их, укутавшись с головы до ног в талит-гадоль. Он даже на молитву трижды в день поднимался, спрятанный от чужих глаз одеждами. Так прошло несколько дней.

Рав Гальперин регулярно справлялся о его здоровье, и когда Арье-Лейб уже не мог оттягивать время встречи с главным раввином и вынужден был сказать, что пошёл на поправку, рав Гальперин пригласил его на Рош а-шана – еврейский Новый год. Отказаться от приглашения Арье-Лейб не мог, праздник же неумолимо приближался. Арье-Лейб прекрасно понимал, что проклятие за оставшееся время он снять не сумеет, тем более, что, согласно Каббале, крыса отражает сущность справедливости. Кроме того, ещё во время вавилонского пленения многие посвященные люди представляли крысу бывшим демоном. Крыса наказывала за зло и воздавала добром за добро.

Вот его и наказали за непомерные амбиции. В рава вселился дух крысы – Дибук, сильный и несговорчивый. Просто так, самостоятельно, его не изгонишь. Здесь необходимо привлечь раввинатский суд. А для Арье-Лейба подобное мероприятие – крах карьеры. С другой стороны, в ТАНАХе сказано, что крыса живет вопреки попыткам многих её врагов уничтожить весь ее род, и в этом она подобна народу Израиля. Что же предпринять? Открыться раву Гальперину? Нет, лучше… Что же лучше?..

И тут Арье-Лейба пронзила мысль: да, конечно, он должен создать голема, но не того, о котором рассказывают сказки, а Голема – себя! Себя – рава Арье-Лейба, и послать его встречать еврейский новый год к раву Гальперину. Вместо себя! А потом… Потом посмотрим… Как знать, может быть, видение Арье-Лейба пророческое? Может быть – да простит меня Господь за грешные помыслы! – сон сбудется?..

Арье-Лейб изучил все, что касалось сотворения голема: от книг «Зоар» и «Сефер Йецира», до работ раввинов Шмуэля и Йеуды, германских пиитистов XII–XIII веков, и записей их последователя Эльазара из Вормса, у коих он позаимствовал подробные рецепты создания голема.

Кто упрекнет рава Арье-Лейба за то, что в своём горячечном рвении он не обратил внимания на один просчёт предыдущих энтузиастов: и польского рава Яффе, который создал голема, чтобы тот зажигал свечи по субботам, и знаменитого рава Элии из Хелма – целителя и мага, сотворившего голема-слугу. Ошибка его предшественников заключалась в том, что, в конце концов, все големы выходили из повиновения и становились монстрами. Голем пражского рава Лёва бен Бецалеля не был исключением. Да что рассуждать о раввинах! Каббала учит, что сам Господь при создании Адама сделал несколько неудачных попыток, одной из которых был гомункул, а первой женщиной получилась не Ева, а Лилит, от которой и пошли демоны, черти и вся прочая нечисть.

Так или иначе, но Арье-Лейб, постигая мистические дисциплины, уже вывел точную формулу создания голема. Оставалось совершить таинство. Арье-Лейб приготовил для соблюдения магического ритуала всё необходимое: дождался определённого положения звёзд, выждал семь дней, нашёл на берегу Свислочи подходящую глину, взял в помощники двух самых преданных учеников, за час перед рассветом внёс в магическую формулу свои параметры и произнёс завещанные заклинания. Результат не заставил себя ждать, хотя и оказался, увы, не тем, которого домогался Арье-Лейб.

Из глины восстала крыса, улыбнулась и сказала:

«Шалом, папаша! Не ожидал?!»

«Ты кто?» – едва прошептал незадачливый каббалист.

«Кто я? – переспросила крыса и снова мерзко улыбнулась, – я Арье-Лейб».

«А кто же тогда я?» – задал вопрос рав.

«А ты самая что ни на есть крыса! Приятно познакомиться! – осклабилась крыса. – Ты хотел создать своего двойника – и достиг этого. Я такая же, как и ты – умная, подлая и целенаправленная. Только цели у нас разные. Ты хотел занять место рава Гальперина, а я – твоё.

Кстати, ты слыхал, как в древние времена избавлялись от крыс? Их помещали в железную бочку или в стеклянную толстостенную бутыль.

Когда у стаи кончалась пища, крысы начинали пожирать друг друга. Их оставалось все меньше и меньше: двадцать… десять… пять… три… две… И, наконец, одна. Оставшуюся крысу-победительницу отпускали на свободу. Знаешь, почему? Потому, что она становилась каннибалом. Она питалась только другими крысами. Самый страшный враг рода – избранная особь того же рода. Амалек, взращённый своей биологической семьёй.

И поскольку мы с тобой вряд ли уживёмся вдвоём…» – тут крыса щёлкнула хвостом, словно плетью, и плотоядно облизнулась.

Арье-Лейб хотел сорвать с крысиной шеи табличку, которую предусмотрительно надел на глиняного увальня перед тем, как произнести заклинания. Если бы он стёр на табличке только одну букву «алеф», крыса бы рассыпалась в прах. Но крыса тряхнула головой, табличку подбросила и проглотила.

Арье-Лейб в страхе оглянулся. Его ученики сбежали. Рав понимал, что он сбежать от крысы не сумеет; кроме того, проглотив табличку, крыса стала бессмертной.

*

«…И поскольку мы с тобой вряд ли уживёмся вдвоём, – продолжала крыса, – знай мою доброту, чеши-ка, папаша, отседова!»

Рассвет застал рава Гинсбурга в пути. Больше в Минске никто его не видел и мало кто вспоминал. Чего не скажешь о крысе. Вероятно, Арье-Лейб оставил главному раввину письмо, в котором уведомил о своем самоотводе и, вполне возможно, покаялся. А крысу, вроде, частенько видели рядом с равом Гальпериным. Она сопровождала его, как Фауста – пудель, и напоминала еврейскому законоучителю про не самого благородного сподвижника. Среди насмешников довольно долгое время даже ходил анекдот, что крыса якобы прошла обряд гиюра и стала евреем. Рассказывали, после смерти рава Гальперина крыса якобы переселилась на кладбище, сторожила его могилу и что-то про себя урчала… Сказки, конечно…

Сказки сказками, но отчего они возникают?

*

Куда ни глянь – встречают нас в штыки,

как изуверов, крыс или врагов,

но жив еврей назло и вопреки

всем, кто стремится истребить жидов.

 

Чума и СПИД погубят города,

иссохнут реки, тля пожрет сады…

Когда настанет новая беда,

вновь станут виноватыми жиды.

 

Убийца потрохами чует цель.

Смерть для него – священный идеал.

За жертвой он вползёт в любую щель,

в подполье, в сон, под груду одеял.

 

Средь тысячи неотличимых тел,

в погоду, непогодицу и тьму

легко возьмет убийца на прицел

межбровье, ненавистное ему.

 

Заветная мишень – еврейский лоб.

Не дрогнет палец, не собьётся глаз,

осечку не допустит юдофоб –

не зря же он выслеживает нас.

 

Талант убийцы, как любой талант,

без Бога превращается в порок,

и заражает все: от ног до гланд,

и гонит изувера за порог.

 

И он ещё настойчивее впредь

стреляет в стариков, детей и вдов,

чтоб, наконец, с лица земли стереть

бессмертную мистерию жидов.

 

Спеши, палач, во весь опор и прыть.

Кровавая по миру ходит рябь.

Еврея недостаточно убить,

убей его посмертно и ограбь.

 

Сожги скелеты, пепел растопчи

всех, кто тобой был послан на убой…

Но память уничтоженных в печи

евреев воскресит сама собой.

 

Никто досель их извести не смог –

ни Амалек, ни Золотой телец.

И палачам, пожалуй, невдомёк,

что может смерть бояться их сердец.

 

Уже Машиах различим вдали.

Бесшумно пробуждается народ:

евреи восстают из-под земли,

чтоб завершить завещанный Исход.

 

Воскресшие идут за часом час.

Убийцы, не толпитесь на пути!

Все десять казней вновь постигнут вас.

Никто не сможет от Суда спасти.

 

И снова иудейские сыны

о Боге понесут народам весть

с исконным чувством собственной вины

за то, что мир таков, каков он есть.

Опубликовано 08.11.2019  06:16

Anna Avota. ЧАРОЎНЫЯ НАЖНІЧКІ

ЧАРОЎНЫЯ НАЖНІЧКІ

(сцэнарый па матывах яўрэйскіх казак)

Публікуецца ўпершыню

(С) Anna Avota * 2017 * myza.by

РЫЎКА, дачка краўца Берла, маці Шмуэля

ШМУЭЛЬ, бедны кравец

РЭБЕКА, сірата з Варшавы

ШЛЁМА, шынкар

ПЕСЯ, самая багатая гандлярка ў мястэчку

ГІРШ, сын Песі, марыць паступіць у віленскi балет

РЭЙЗЛ, цнатлівая сястра Гірша, дачка Песі

МАДАМ СОФА, гаспадыня адмысловага завядзенія

ЭТЛ і ЦЭЙТЛ, паненкі з завядзенія цёці Соні

ЧОРТ, у вобразе нямецкага Музыканта

ФІШЛ, мясцовы скрыпаль

МОЙША, дохтур

ЁЙСІФ, рэбе

У эпізодах: гараджане, суседзі, наведвальнікі шынка.

 

ІНТРА

У адным мястэчку жыў бедны кравец Шмуэль са сваёй маці Рыўкай. Кажуць, яе бацька Берл, дзед Шмуэля быў тутака найлепшым краўцом i працаваў за дзесяцёх, быццам нячысцік яму дапамагаў. А не стала Берла, то і сям’я хутка збяднела.

 

Сцэна I

Дзень. Дом краўца, дворык, плот ля завядзенія мадам Софы.

Шмуэль, яго маці Рыўка, суседзі, мадам Софа.

Шмуэль сядзіць ля дома з кавалкам тканіны ў руках, назірае за аблокамі, аб нечым марыць. Рыўка назірае за ім. Раптам хапаецца за сэрца.

Мама, вы крышачку захварэлі?

Не, Шмулік, ужо паміраю.

Рыўка дастае з гарсэткі скрутак.

Вазьмі нажнічкі твайго дзеда краўца Берла, мусіла аддаць іх табе ў спадчыну…

Шмулік разгортвае скрутак, там іржавыя старыя нажніцы.

Гэтыя нажніцы зробяць цябе самым багатым краўцом у мястэчку.

З вашае смерці, мама, я самы нешчаслівы ў гэтым мястэчку.

Ты будзеш самы шчаслівы, калі падбярэш скарб, які сам трапіць табе пад ногі.

Рыўка памірае. Шмулік спрабуе падняць, але не атрымліваецца.

Што робіць сапраўдны жыд, калі ў яго здараецца гора? Канешне, спявае ды танчыць.

Шмуэль танчыць ля хаты з кавалкам тканіны, да яго далучаюцца суседзі і выпадковыя мінакі. Аднекуль узнікае бутэлька гарэлкі і чарачка. Усе па чарзе п’юць у час танца.

Мадам Софа высоўваецца праз плот.

Пашчасціла таму заказчыку, чые грошы Шмулік зараз прапівае.

Шмуэль трымае ў руках скрутак, на якім падпісана “Замова для мадам Софы”, у скрутку два грошыкі. Аддае камусьці адзін грошык, забірае бутэльку, танец працягваецца.

 

Сцэна II

Дзень. Крама гандляркі Песі. Песя, яе сынок Гірш. Пакупнік.

Гірш прадае Пакупніку камізэлю, Песя прыглядвае за імі. Пакупнік мацае камізэлю.

Дзе, кажаце, пашытая?

У Парыжы.

А то далёка?

У Вільні былі?

Пакупнік трошкі ў сумневе.

Ну, вось Парыж у чатыры разы далей.

Што вы кажаце! Такая глухмень, і так шыюць!

Таму і каштуе.

Пакупнік адлічвае і аддае грошы, забірае камізэлю, сыходзіць. Гірш пералічвае грошы. Песя дапісвае нулік да цаны на камізэлі.

Чым вышэй цана, тым менш падобна, што той куцюр – Шмулік з нашага штэтла.

Ваша праўда, мама.

Маладзец, сынок, будзе каму прыглядаць за крамай, калі пайду да вашага з Рэйзл таткі.

Забірае ў Гірша пералічаныя грошы.

Але вы абяцалі грошы, каб я восенню паступіў у віленскі балет!

Гірш, не навадзі маме хваробу на галаву.

Я танцор, а не гандляр!

Песя хапаецца за галаву.

Ой,ой, ізноў зрабіў маме мігрэнь…

Песя прысаджваецца на крэсла. Гірш набірае са збана вады ў рот, пырскае на Песю. Навязвае ёй на галаву хустку, дае нюхаць солі.

Мо Рэйзл возьмеце замест мяне?

Твая сястра зможа прадаць хіба што сваю цнатлівасць. Але вось твой сябра Шмуэль…

Песя думае. Паглядае хітра.

Сынок, каб ты трошачкі дагаварыўся з ім, пакуль ён у жалобе… Шыць у нас на замову… За два грашы на тыдзень…

Гірш здзіўлены.

А як я з ім на такое дамоўлюся?

Песя адпівае са збана. Дае Гіршу грошык.

 

Сцэна ІІІ

Вечар. Шынок Шлёмы.

Шынкар Шлёма, Шмуэль, Гірш, Этл, Цэйтл.

Шмулік заходзіць у шынок, натыкаецца на Этл і Цэйтл. Хоча разысціся з імі, але трапляе то да бюста адной, то да зада другой.

Мадам пытаецца, калі мы можам забраць нашыя сукенкі.

Скажыце мадам, што заўтра.

У Шмуліка атрымліваецца праслізнуць між паненкамі, ён садзіцца ля стала. Разгортвае скрутак “Замова для мадам Софы” і дастае апошнюю капеечку. Кліча шынкара. Той нясе бутэльку і чарку, але бачыць капейку і ставіць толькі чарку. Шмуэль засмучаны, хутка выпівае. Дастае дзедавы нажнічкі. Шлёма глядзіць крыху пагардліва, забірае нажнічкі, налівае Шмуліку яшчэ.

Раптам побач садзіцца Гірш, кладзе ля нажнічак грош. Здаволены шынкар ставіць ім на стол бутэльку і яшчэ адну чарку.

Шмуэль радасны. Наліваюць.

Ну, за тваю маці Рыўку, Шмулік. Хай ёй добра жывецца на небе.

Хочуць стукнуцца чаркамі. Шлёма звяртае ўвагу.

Мо паны не будуць за нябожчыцу чокацца?! Чэрці на звон збягуцца.

Гірш і Шмуэль пераглядваюцца, здзекваюцца з шынкара.

У суботу не збягуцца.

А хіба чэрці шабат святкуюць?

А хіба чэрці не жыды?

Шынкар цішком плюе праз левае плячо.

Я і сам напалову гой, таму адна палова мяне ў шабат працуе, а другая адпачывае. Прасці госпадзі.

Гірш і Шмулік ужо трошкі весялейшыя.

Маці хоча, каб ты да нас наняўся шыць…

Шмулік ажыўляецца.

…за два грашы на тыдзень.

Шмулік пакрыўджаны, але робіць выгляд, быццам у філасофскім роздуме.

Не, прабач, Гірш, не пайду. Я ж вольная птушка. А вольныя птушкі за два грашы не спяваюць. Хаця б за чатыры.

Ды я й за дзесяць у краму не хачу! Ехаў аднойчы ў прыцемках з горада з таварам, гляджу, на дарозе мех валяецца. Спыніўся, падабраў. Цяжкі. А ў ім нешта сыпкае. Закінуў, вязу. Дай, думаю, хаця б паглялжу, што. Калі соль – то добра, але ж калі цукру цэлы мех, то прадам і паеду ў Вільню, паступлю ў балет, і хай маміна крама хоць згарыць! Адкрыў, лізнуў. А адтуль як выскачыць чарцяня і як зарагоча – Гірш, ты лізаў маю задніцу!

Шынкар пачынае зноў плявацца праз левае плячо.

Зусім здурнелі, чорта ў суботу ўзгадваць!

Дык субота пяць хвілін таму скончылася.

 

Сцэна IV

Вечар. Шынок Шлёмы.

Шынкар Шлёма, Шмуэль, Гірш, Чорт, Рэйзл – сястра Гірша (успамін).

Дзверы расчыняюцца і ў шынок заходзіць Чорт у выглядзе нямецкага Музыканта ў капелюшы, з інструментам. Спыняецца на парозе. Шынкар напружваецца. Вітаецца першым.

Шалом.

Ну, дапусцім, прывітанне.

Што пан будзе піць?

Паны ўсе ў Варшаве.

Шынкар не настойвае.

Музыкант, не здымаючы капелюша, садзіцца да Гірша са Шмулікам. Тыя разглядаюць незнаёмца.

Што адзначаем?

Памінкі па яго маці, Рыўцы.

Музыкант быццам нешта прыпамінае.

Не, не ведаў такую.

Музыкант замаўляе тры чарачцы для сябе, Гірша і Шмуліка.

Пэўна, харошая была кабета.

Ой, харошая!

Шынкар падае тры чаркі. Гірш са Шмулікам п’юць, Музыкант адпівае крышачку і недапітую ставіць. Дастае інструмент. Гірш са Шмулікам глядзяць на недапітую чарку.

Добрая была!

Душэўная!

Музыкант пачынае наігрываць. Гіршавы ногі самі прыстукваюць пад сталом. Шмуэль заўважае гэта.

А як танчыла!

Што, сапраўды добра танчыла?

Музыкант замаўляе яшчэ дзве чаркі. Гірш не разумее, што адбываецца з яго нагамі. Шмуэль радасны.

Як ніхто ў нашым штэтле! Апошняя танцорка гэтага мястэчка!

Шынкар прыносіць яшчэ две чаркі, але Музыкант спыняе.

А, дык апошняя…

Музыкант адмаўляецца ад гарэлкі. Шынкар хоча адыходзіць. Шмулік яго чапляе за рукаў.

А я ж ейны сын, пераняў ад маці лепшае!

Музыкант ківае, каб шынкар паднёс чарку Шмуэлю. Гірш пачынае злавацца.

Хто? Ты?

А хто?

Лепшы танцор тут я!

Музыкант дае шынкару знак, каб перасунуў чарку да Гірша, той совае.

Да ты ж гандляр!

Шынкар на маўклівы загад Музыканта перасоўвае чарку да Шмуліка.

А ты кравец!

А што мне перашкаджае танчыць?

Я табе зараз скажу, што…

Абодва падымаюцца. Шынкар спыняе.

Эй, панове, можа без бойкі сення? Апошні рамонт абышоўся ў капейчыну!

Музыкант хітра пасміхаецца.

Можа быць, у заклад?

Мне няма чаго ставіць, я ўжо тыдзень як сірата.

І ў мяне грошы скончыліся.

Стаўце штось даражэйшае.

Гірш і Шмулік думаюць.

Самае дарагое.

Гірш падскоквае, бо яму прыходзіць думка…

Рэйзл!

/успамін пра Рэйзл/

Пра сястру Гірша, Рэйзл казалі – самая цнатлівая паненка ў мястэчку. Гандлярка Песя сцерагла сваю дачку ад ўсіх сучасных захапленняў. Усім наўздзіў Рэйзл чытала Тору, ведала на памяць малітвы, карацей, з усіх бакоў харошая была нявеста. Таму маці адмаўляла мясцовым кавалерам і чакала найвыгаднейшага жаніха.

Музыкант, Шмулік і шынкар Шлёма глядзяць на Гірша. Той ззяе. На стале ўжо ляжаць папера і аловак. Музыкант дае знак шынкару, каб той пісаў.

Калі я прайграю, Шмулік, ажэнішся з маёй цнатлівай сястрой Рэйзл!

Шлёма ажно вылупляе вочы, Музыкант пасмейваецца. Шмуліку падабаецца ідэя.

Калі ты прайграеш, то пойдзеш да нас у краму на год шыць задарма!

Музыкант робіцца дзелавым і сур’ёзным.

Маладзец, гандляр.

Паціскае Гіршу руку.

Кравец, ты згодны?

Шмулік ківае. Шлёма падае ім паперу з дамовай, яны падпісваюць. Музыкант пачынае граць. Гірш і Шмулік танчаць адзін супраць аднаго. Музыка паскараецца. Яны танчаць хутчэй і хутчэй. Ужо і Музыканта няма, а музыка ўсё грае, а яны ўсё танчаць, пакуль шынок не пачынае вярцецца перад вачыма. Стомлены Гірш падае на падлогу, Шмулік жа скача далей. Напужаны шынкар стаіць ля сцяны, кідаецца да Шмуліка.

Хопіць! Гірш прайграў!

Шмулік, нарэшце, спыняецца.

 

Сцэна V

Раніца. Вуліца мястэчка, вакно нейкага дамка.

Шмуэль, Рэбека.

П’яны Шмуэль ідзе па вуліцы, прытанцоўвае і спявае.

Скарб! Цнатлівая Рэйзл мой скарб! Дачка гандляркі Песі мой скарб! Мама, дзякую за блаславенне! І за ногі, якія ператанчылі Гірша!

Раптам спатыкаецца аб кагосьці на зямлі, траха не ляціць.

Ля плота спіць жабрак з клункамі. Але ў Шмуліка ўсё плыве перад вачыма.

Каб цябе!

Жабрак прачынаецца. Гэта мурзатая, дрэнна апранутая дзяўчына (Рэбека).

Думаў, памерлая.

Жывейшая за цябе, хам.

Сама ж пані таксама не варшаўская князёўна.

Але з Варшавы іду.

Шмуэль горда азіраецца, аглядае гарадскі пейзаж.

Ну, і як пані знайшла нашае мястэчка?

Выпадкова. Хочаш спаць – шукай сабе іншы кут, валацуга.

Не адгадала! я кравец Шмуэль!!! без пяці хвілін зяць самай багатай у мястэчку гандляркі!!!

Расчыняецца вакно, на Шмуэля выліваецца вада. Мурзатая рагоча. Шмуэль абтрасае ваду.

А можа вашай найсвятлейшай цешчы пакаёўка патрэбная?

Мо нават і мне цяпер спатрэбіцца.

Сыходзяць разам. Шмуэль зусім не стаіць на нагах, мурзатая яго прытрымлівае, вядзе.

 

Сцэна VI

Дзень. Вуліца мястэчка, куст.

Гірш, Песя, рэбе Ёйсіф, Этл, Цэйтл, шынкар Шлёма, мадам Софа, Рэйзл, гараджане.

Раніцай мястэчка абляцела навіна, як Гірш прайграў сваю сястру, цнатлівую Рэйзл Шмуліку ў шлюб.

Аб гэтым балбочуць Этл і Цэйтл з шынкаром Шлёмам, ён трасе паперкай з дамовай. Хтосьці расказвае рэбе Ёйсіфу, які ледзь стрымліваецца, каб не зарагатаць. Збіраюцца людзі, хтосьці смяецца, хтосьці здзіўлены. Гандлярка Песя таксама чуе гэтыя размовы, кідаецца шукаць Гірша. Гараджане глядзяць ёй услед, абмяркоўваюць. Рэйзл чуе ад кагосьці, амаль страчвае прытомнасць.

Гірш з хворай галавой прачынаецца ў кустах. У той жа момант хаваецца ў куст ад Песі, бо тая ў лютасці прабягае міма. Раптам Песя натыкаецца на рэбе Ёйсіфа. Гірш падслухоўвае з-пад куста.

Вітаю шаноўную Песю, цудоўную раніцу падарылі нам сёння нябесы.

Каб ведаў шаноўны рэбе, што падарыў мне сёння мой сын Гірш!

Адкуль жа мне тое ведаць!

Ён хоча адправіць мяне ў магілу!

Гірш купіў вам труну?

Гірш прадаў сваю сястру Рэйзл у шлюб!

Аднойчы кожнае дзіця пакідае дом, каб віць сваё гняздо.

Рэбе, у тым гняздзе не будзе нічога, акрамя голых яек!

Калі Рэйзл пойдзе за птушніка, то мае вам віншаванні.

Хаця б! Гірш прадаў яе гэтаму галадранцу, краўцу Шмуліку! Маё золатка! Маё багацце! Мая цнатлівая Рэйзл! Ці бачылі вы, рэбе, яшчэ адну такую харошую нявесту ў нашым штэтле! Магла б мець прыстойнага мужа!

Рэбе спачувальна ківае.

Трымайцеся.

Рэбе, ці можна скасаваць гэтую дамову, бо абодва ж былі… крыху ў подпітку?

Крыху?

Як свінні.

Песя глядзіць з надзеяй. Рэбе ўздыхае.

Шчыра спачуваю, пані Песя. Але ніяк нельга. Бо слова сына Ізраіля – мацней за жалеза.

Ну, то я яму тое жалеза зараз паміж вачэй прыкладу!

Песя бяжыць далей, Гірш пад кустом разумее, што яму лепш не паказвацца.

 

Сцэна VII

Дзень. Завулак, плот.

Рэйзл, Фішл, Песя.

Рэйзл стаіць ля плота, нярвуецца. Падыходзіць Фішл са скрыпкай. Рэйзл кідаецца да яго ў абдымкі.

Я думала, ты не прыйдзеш, каханы!

Калі тое было, каб я да цябе не прыйшоў.

Бяда, Фішл! Гірш учора напіўся!

У твайго брата праз дзень такая бяда.

Ён прайграў мяне Шмуэлю!

Твая маці адыграе цябе назад.

Мая маці нічога не зробіць, бо ў іх заклад!

Побач ідзе Песя, чуе голас дачкі, спыняецца, падслухоўвае.

А я не хачу, каб нашага з табой дзіцёнка гадаваў чужы чалавек!

Каго?

Ужо хутка тры месяцы, я хацела зрабіць табе сюрпрыз на дзень народзінаў, таму маўчала.

Песя за вуглом не верыць таму, што чуе. Фішл таксама здзіўлены. Хоча адсунуцца ад Рэйзл, тая прыціскае яшчэ больш.

Рэйзл, ты ведаеш, слова жыда мацней за жалеза. Што зробіш, Рэйзл. Ад лёсу не сыдзеш. А мне акурат самы час сыходзіць. На рэпетыцыю.

Фішл спрабуе выкараскацца з абдымкаў Рэйзл.

Калі мы сустрэнемся?

Ой, Рэйзл, зараз ты чужая нявеста. Неяк непрыстойна атрымліваецца… Ну, бывай.

Каханы!

У Фішла атрымліваецца выбрацца, Рэйзл чапляецца за скрыпку, ён выдзірае, збягае. Рэйзл не паспявае за ім.

 

Сцэна VIII

Дзень. Пакоі Шмуэля.

Шмулік, Рэбека, мадам Софа.

Шмулік прачынаецца на падлозе, цягнецца за шклянкай вады, п’е. Вакол страшэнны гармідар. Бачыць у сваім ложку дзяўчыну.

Хазяін, слухайце, няблага было б гарбаты папіць.

Няма.

Пазычце ў цешчы.

Дзяўчына салодка пацягваецца ў ложку.

Давайце дамовімся, што на маім ложку буду спаць я, а не мая пакаёўка.

Давайце дамовімся, што ваша пакаёўка не будзе вашу п’яную светласць падымаць з падлогі.

Хаця б імя назавіце.

Рэбека.

А мяне зваць…

Тут ў хату хтосьці грукае і заходзіць.

ШМУЭЛЬ!!!

Гэта прыйшла мадам Софа.

Шмулік хаваецца пад ложак, Рэбека накідвае шалік і ўстае з ложка.

Мадам Софа разглядае распранутую мурзатую дзяўчыну, раскіданы ложак.

Вітаю пані…

Рэбека.

Хацела б я ведаць, калі ўжо будуць гатовыя сукенкі, што замовіла вашаму…

…кузэну.

Мадам Софа недаверліва глядзіць. Шмуэль пад ложкам нездаволены.

…кузэну Шмуэлю тыдзень таму. Учора ён казаў заўтра.

Ну то заўтра.

Даруйце, шаноўная, але заўтра гэта сёння.

Ну то сёння.

Шмуэль з-пад ложка круціць галавою і паказвае, што грошы прапіў. Рэбека робіць выгляд, што нешта прыпамінае.

Чакайце, пані…

Мадам Софа.

Я ўспомніла, мадам Софа, што мой кузэн забыўся сказаць вам, што яму каліва не хапіла на ніткі.

Якія ніткі?

Шаўковыя, канешне.

Шмуэль пад ложкам радуецца, якая ў яго кемная пакаёўка.

То калі вы зараз дадасце грошык, заўтра раніцай зможаце забраць сукенкі.

Шмуэль расчараваны, што толькі адзін грошык.

Мадам Софа выдае Рэбецы грошык і сыходзіць. Шмуэль вылязае з-пад ложка. Рэбека працягвае яму грошык.

Схадзіце па гарбату, кузэн.

Шмуэль, павярцеўшы грошык, кладзе яго на стол.

Я ўчора прапіў увесь аванс. Гэтага нават і на ніткі не хопіць. Відаць, трэба мне йсці да Песі.

Мамы Песі, кузэн.

І не называйце мяне кузэнам!

Дбаю аб вашай рэпутацыі.

Шмулік хутка апранаецца і сыходзіць. Рэбека дастае са сваіх клункаў мёд і булку.

 

Сцэна IX

Дзень. Крама Песі.

Шмулік, мадам Софа, Гірш, Рэйзл.

У краме Песя адна. Бачыць Шмуліка, пачынае злавацца. Той стараецца выглядаць далікатным і радасным.

Дабрыдзень, мама.

Калі ты прыйшоў да Рэйзл, то яе няма.

Я прыйшоў да вас, мама, з адной далікатнай справай.

Грошы не дам.

Мама, я…

Усяго найлепшага. Сынок…

У краме з’яўляецца Рэйзл, бачыць Шмуліка, пазірае на яго з нянавісцю.

Добрай раніцы, Рэйзл.

Рэйзл маўчыць. Песя злуецца.

Ты што, знямела ад шчасця? Павітайся з жаніхом.

Шмулік бярэ руку Рэйзл, каб пацалаваць, тая вырывае і лупіць яго па твары. Песя ў той жа момант выдае Рэйзл аплявушыну. Шмулік выбягае з крамы.

Мама, нашто вы б’ецеся!

Гэта яшчэ дзякуй богу, твой брат сёння прайграў тваю хвалёную цнатлівасць! Шалахвостка! Здрадніца!

Я за Шмуліка ўсё роўна не пайду!

А за каго пойдзеш? За таго, хто табе ў жывот нарабіў?

Рэйзл адварочваецца і маўчыць.

А ну, прызнавайся, хто!

За Шмуліка не пайду.

Не пойдзеш за Шмуліка, пойдзеш да мадам Софы. Цябе там прымуць, як сваю.

Я яго не люблю! Гэта гвалт!

Гвалт – гэта рабіць маме мігрэнь, калі мама клапoціцца пра тваю будучыню.

У краму заходзіць з вінаватым выглядам Гірш.

Ну, што, кат, з’явіўся?

Добрай раніцы, мама.

Як твой бессаромны язык такое вымаўляе! Паглядзі, да чаго давёў сястру! Для каго я яе гадавала! Для гэтай галоты?

Прабачце, мама. Можа, мне лепш з’ехаць з дому зараз?

Што??? Ой, паміраю, мая мігрэнь, вады…

Песя прысаджваецца на крэсла, Гірш кідаецца наліць вады.

Рэйзл абмахвае Песю. Гірш дае вады.

Ой, дрэнна мне, дрэнна…

Мама, што вам зрабіць?

Ідзі да пакупнікоў, Гірш… Ратуй нашу сямейную справу, сынок… Рэйзл пабудзе са мной…

Мама, я не сыйду з крамы, пакуль вам не палепшае!

Гірш сустракае пакупніка, які толькі што ўвайшоў. Песі робіцца раптам значна лепей.

Хрэн табе цяпер, а не віленскі балет. Лепшы мужык – вінаваты мужык.

Рэйзл ад нечаканасці ажно разяўляе рот.

 

Сцэна Х

Дзень. Пакоі Шмуліка.

Шмулік, Рэбека.

Сумны Шмулік заходзіць ў пакой. Рэбека п’е гарбату з мёдам і булкай. Запрашае яго да стала.

Дзе вы ўзялі гарбату?

Яна ў вас пад вакном расце.

Дык гэта ж мята!

Дык што ў гэтым дрэннага?

Але ж, у гэтым нічога.

Што пан невясёлы, цешча грошы не дала?

Заказчыца паскардзіцца на мяне, што прапіў аванс, і шлях мне адзін – за краты, бо аддаваць няма чым. Ой, мама, мама, сын твой пайшоў не па той дарозе…

Рэбека ад яго ныцця курчыцца, падсоўвае яму булку і гарбату.

Слухайце, кузэн. А дзе вашыя нажнічкі, каторыя ад дзеда-краўца засталіся?

Заклаў шынкару ўчора. Адкуль вы ведаеце?

Вы п’яны ноччу расказалі. Карацей, ідзіце ізноў у краму да Песі.

Не, даруйце!!!

Рэбека дае Шмуліку грошык.

Рабіце, як я кажу. Купіце кавалак самай лепшай тканіны, колькі хопіць. А я пакуль вярну тое, што вам належыць.

Шмулік жуе булку, Рэбека так на яго глядзіць, што ён пачынае збіраецца.

 

Сцэна ХІ

Дзень. Шынок Шлёмы.

Шлёма, Рэбека.

Рэбека падыходзіць да шынка, садзіцца на лаўку з бруднай анучкай у руках і прыкладае так і сяк да яе нажніцы. Уздыхае. Шынкар заўважае мурзатую госцю, сочыць за ёй. Рэбека быццам бы хоча парэзаць анучку, але не вырашаецца. Шынкар ідзе да яе.

Што гэта пані робіць?

Ды вось мой кузэн Шмулік папрасіў пашыць апранаху нашаму пудзілу ў садок. А мне шкада псаваць харошыя нажніцы аб гэтую брудную анучу.

А што, дужа харошыя?

Дык самыя лепшыя! Яшчэ дзед Шмуліка, кравец Берл, для пані з Зембіна шлюбны строй імі краіў.

Ой, ой, такі рарытэт!

Я б памянялася на якія старыя…

Калі пані хоча, можам памяняцца!

Шлёма дастае старыя Шмулікавы нажніцы. Мяняюцца, Рэбека сыходзіць. Шлёма задаволены.

 

Сцэна XII

Дзень. Крама Песі.

Шмуэль, Песя, Гірш.

Шмуэль сціпла заходзіць у краму Песі. Песя паглядае сувора, Гірш увогуле стараецца не глядзець Шмуэлю ў вочы.

Я б хацеў набыць у пані тканіну.

Якую пан хоча?

Вось гэту. Самую дарагую.

Колькі пан будзе браць?

Шмулік працягвае грошык.

Колькі выйдзе.

Гэта ваша ўсё?

Усё.

Песя глядзіць на яго, на грошык і рагоча.

Выдатнага мужа ты прыдбаў сваёй сястрыцы, сынок!

Гірш адмярае сантыметр тканіны, заварочвае яе Шмуліку ў паперку.

 

Сцэна ХІІІ

Дзень. Гарадскі парк, алея.

Рэйзл, Цэйтл, Этл, Фішл.

Засмучаная Рэйзл ідзе шукаць Фішла. Раптам бачыць, як Фішл забаўляецца ў ціхім месцы з Этл і Цэйтл. Перад вачыма ўсё верціцца, Рэйзл страчвае прытомнасць. Гэта бачыць дохтур Мойша.

 

Сцэна ХІV

Дзень. Пакоі Шмуліка.

Рэбека, Шмулік.

Шмулік дома, побач Рэбека, ён істэрычна рве валасы, хапаецца за вяроўку.

Я прапаў! Маё чэснае імя!

Рэбека чакае, пакуль ён супакоіцца.

Цішэй вы, перапужаеце суседзяў.

Суседзі першымі прыйдуць плюнуць на маё надмагілле! На якім будзе напісана квадратнымі літарамі: Шмулік, сын Рыўкі, унук краўца Берла – п’яніца! Прапіў замову! Сеў за краты! Ганьба!

Слухайце, калі хочаце вешацца, вось вам.

Рэбека падае яму зэдлік.

Пайду пагуляю, пакуль вы тут справіцесь.

Рэбека накідвае хустку і збіраецца сысці. Шмулік пачынае асэнсоўваць, драматычна працягвае руку да Рэбекі.

Дайце хаця б вады папіць нябожчыку.

Рэбека вяртаецца, налівае вады ў шклянку, дае Шмуліку. Той жлукціць.

Рэбека, я не ведаю, што мне рабіць. Гэтага не хопіць нават на манжэтку.

Шмулік дастае з кішэні тканіну. Рэбека бярэ старыя нажніцы, адразае кавалак тканіны. Тканіна павялічваецца акурат на адрэзаны кавалак. Яна адразае яшчэ – тое ж самае. Шмулік здзіўлены, а вакол іх памалу расце гара дарагой тканіны. Яны пачынаюць краіць.

 

Сцэна ХV

Дзень. Шынок Шлёмы.

Шлёма, Рэйзл, наведвальнікі і разявакі, дохтур Мойша, Песя.

У шынку дохтур Мойша аглядае Рэйзл, знаходзіць пульс, слухае. Вакол іх гледачы і шынкар Шлёма. З’яўляецца Песя, разганяе ўсіх. Рэйзл расплюшчвае вочы, бачыць над сабой Песю, зноў страчвае прытомнасць.

Пан дохтур, ці будзе жыць гэтае няшчаснае дзіця?

Будзе, чаму ж не. І само дзіця, і дзіця гэтага дзіця таксама.

Песя азіраецца, дастае грошы.

Пан дохтур пакіне ўрачэбную тайну паміж намі?

О, за гэта хай пані не хвалюецца.

Мойша хавае грошы. Шынкар паглядае на іх з адлегласці, быццам працірае посуд, старанна прыслухоўваецца.

Песя надта выразнымі аплявухамі абуджае Рэйзл, тая нездаволеная, яны выходзяць.

Мойша падыходзіць да Шлёмы. Той прапаноўвае яму келішак гарэлкі. Мойша адмаўляецца.

Не-не-не, гэта за кошт установы, пан выратавальнік.

А, то дзякую.

Чуў, цяперака добрыя грошы даюць за страчаную прытомнасць.

О, то каб пан ведаў, якія грошы даюць за страчаную цноту!

Ды што вы такое кажаце? І які месяц?

Падазраю, чацвёрты.

Тут Мойша разумее, што збалбатнуў лішняе, развітваецца.

 

Сцэна XVI

Дзень. Вуліцы мястэчка.

Гараджане.

Штэтл аблятае навіна, што нявеста краўца Шмуэля – цяжарная. Шынкар Шлёма расказвае аб гэтым наведвальніку, аб гэтым балбочуць Цэйтл і Этл, людзі на вуліцы. Гэта чуе Песя, якая ідзе з кошыкам міма. На яе глядзяць і шэпчуцца.

 

Сцэна XVII

Вечар, Пакоі Шмуэля. /сон Шмуэля/

Рэбека, Шмуэль.

Шмуэль і Рэбека шыюць сукенкі на старым зінгеры, Шмуэль кроіць, Рэбека шые. Шмуэль засынае за працай.

Сніцца яму, што Рэбека ўсміхаецца яму – памытая, у прыгожай сукенцы, з распушчанымі валасамі. Ён спрабуе дацягнуцца да яе, але яму перашкаджае паўпразрыстая тканіна. Тканіны ўжо поўны пакой, яны абодва быццам блукаюць у тумане між бясконцымі хвалямі палатна. Шмуэль хоча злавіць Рэбеку і пацалаваць, але ў яго не атрымліваецца. Раптам Рэбека трапляе яму ў рукі, ён цалуе яе і нечакана атрымлівае па мордзе.

Шмуэль прачынаецца, Рэбека стаіць над ім з ручніком, якім, падаецца, “абудзіла” яго.

Прыйшла вашая заказчыца.

Шмуэль пужаецца і робіць выгляд, што надта стомлены і не можа ўстаць. Рэбека ідзе да наведвальнікаў сама.

 

Сцэна XVIII

Дзень. Пакоі Шмуэля.

Рэбека, Шмуэль, мадам Софа, Цэйтл, Этл, рэбе Ёйсіф, Песя.

Этл і Цэйтл разглядаюць сукенкі, мадам Софа спачатку прыдзірліва таропіцца, потым бачна, што задаволеная. Шмулік падглядвае з-за дзвярэй.

А дзе сам?

Адпачывае.

Такі ваш кузэн лепшы кравец у нашым мястэчку!

Такі ў вашым мястэчку не прынята даваць чаявыя?

Хіба я не давала вам на ніткі?

Хіба пані хоча, каб у мястэчку гаварылі, быццам кравец атрымаў ад пані ніткі замест падзякі?

Мадам дастае яшчэ грошы. Цэйтл і Этл шэпчуцца.

Ай, дзякуй, пані, добрага вам здароўя!

І вам, дарагая, і вашаму кузэну.

І вашаму пляменніку!

Якому пляменніку?

Які хутка народзіцца.

Шмулік за дзвярыма ажно ледзь не высоўваецца ў пакой.

Ой, то дзякуй добрай пані, што ахвяруе шчэ й на немаўлятка!

Рэбека працягвае руку, мадам Софа хутка дастае яшчэ грошы, забірае сукенкі і выпіхвае з пакою Цэйтл і Этл, каб хутчэй сысці, бо кашэль пусты.

Шмулік выбягае да Рэбекі.

Вось бачыце, будзе на што вам з нявестай вяселле зрабіць, зажывеце як паны.

Я не хачу так жыць!

Зноў даць вам вашу вяроўку? Такі шчасны дзень.

Вялікае шчасце ажаніцца з цяжарнай!

Гэта ў вас панічная атака ад радасці.

Вялікая радасць жаніцца з той, каторую не люблю!

Падаецца, учора яшчэ любілі ж. Казалі, скарб ваш.

Рэбека, вы мой скарб, выхадзіце за мяне.

А немаўлятка куды дзенем?

Вашае???

Не, вашае.

У тым і справа, што яно не маё!

Чаму – яно? Можа, ён. А мо нават блізняткі атрымаліся.

Шмулік ходзіць па пакою.

Чорт бы пабраў гэтыя танцы…

Чорт прынёс, чорт і забярэ. Скажыце хаця б, што было ў той дамове?

“Калі я ператанцую краўца Шмуэля, то ён мусіць год бясплатна працаваць на мяне краўцом, калі ж кравец Шмуэль мяне ператанцуе, то бярэ шлюбам маю цнатлівую сястру Рэйзл”.

Так і напісана – цнатлівую?

Але! То значыць дамова не сапраўдная!

У пакой заходзіць Песя з рэбе Ёйсіфам.

Шмулік, усё робім як мага хутчэй! Калі ўсё гатова, то сёння заручыны, заўтра вяселле, сынок.

Я не гатовы, мама.

Затое твая нявеста ўжо такая гатовая, ажно ўвесь штэтл пляткарыць!

Рэбека паўстае паміж імі.

Дык то ж не мой кузэн яе падгатовіў.

Якую выйграў, такую і хай забірае.

Даруйце, пані, у яго іншыя планы.

Мо скажаце, якія?

Ён са мною жэніцца.

Шмулік радасны.

Рэбека!

Шмулік!

Пакуль яны абдымаюцца, Песя ў разгубленасці, а рэбе Ёйсіф замілавана ўсміхаецца, але раптам пачынаецца сварка.

Рэбе, што вы моўчкі глядзіце, як чэсную жэншчыну надурыць хочуць!

Гэты ваш Гірш майго мілага надурыў, падсунуў яму сапсаваны тавар!

Рэбе супакойвае Рэбеку і Песю.

Пані, пані!

Пані супакойваюцца.

А ці ведае Рэйзл, хто тата, калі Шмуэль ведае, што гэта не ён?

Што вы такое на маю дачку нагаворваеце! Анягож ведае!

Тады хай Рэйзл за яго ідзе, як тое зярнятка да каласочка…

Дык яна не прызнаецца, чый то быў каласок.

Рэбека ў задуменні бярэ люстэрка і падсвечнік. Усе глядзяць на яе.

Калі шаноўны рэбе дазволіць…

Я адмаўляюся займацца вашымі кабалісцкімі справамі!

Проста патрымайце свечку, рэбе.

Песя глядзіць на іх з недаверам.

Дык позна ўжо свечку трымаць.

Абяцаю пані, сёння на заручыны прыйдзе жаніх вашай Рэйзл.

Рэбека ссоўвае фіранкі, яна і Песя трымаюць два люстэркі адно насупраць другога, паміж імі рэбе трымае свечку. Шмуліку даюць старыя нажніцы ў руку. Рэбека нешта прыгаворвае. Шмулік глядзіць у люстэрка, і раптоўна там з’яўляецца нехта. Рэбека дае знак і Шмулік праводзіць нажніцамі па твары таму, хто з’явіўся.

 

Сцэна ХІХ

Вечар. Шынок Шлёмы.

Рэбека, Шмуэль, мадам Софа, Цэйтл, Этл, рэбе Ёйсіф, Песя, Гірш, Рэйзл, дохтур Мойша, шынкар Шлёма, Фішл, наведвальнікі.

У шынку сабраны ці не ўвесь штэтл. Рэйзл і Шмулік побач, глядзяць адзін на аднаго непрыязна. Усе ў чаканні. Хтосьці віншуе жаніха з нявестай. Шынкар Шлёма здаволена падлічвае гасцей. Песя нервуецца.

Дзе падзеўся Фішл? Трэба ўжо пачынаць!

У гэты момант з’яўляецца скрыпаль. Яго капялюш закрывае палову твару. Рэбека ўсміхаецца.

У нас у Варшаве прынята здымаць капялюш, калі вітаесся з харошымі людзьмі!

Рэбека сцягвае капялюш з Фішла, усе бачаць свежую драпіну на яго твары. Рэйзл кідаецца да Фішла з крыкам “Каханы! Цябе ранілі!”. Усе здзіўленыя. Песя хапаецца за галаву.

Толькі не скрыпаль! Ой, мая мігрэнь…

Гірш радасны.

Музыкант танцора заўжды зразумее. Віншую, сястрыца.

Шмулік ідзе да шынкара.

То зараз тую дамову можна скасаваць?

Той апрысквае Песю вадою са збана.

Толькі калі гэты… скрыпаль, прасці госпадзі, ажэніцца з Рэйзл!

Фішл вымушана ківае.

Шынкар дастае замову, урачыста рве яе. Але… Замова на вачах ва ўсіх зноў збіраецца ў цэлую паперу. Хтосьці крычыць “Чорт!”. Людзі напалоханыя. Шынкар адкідвае дамову ад сябе. Рэбека падыходзіць, дастае старыя нажніцы і разразае дамову. Паперка ўспыхвае і згарае ўмомант.

 

ФІНАЛ

Дзень. Гараджане і ўсе героі ў старым дворыку мястэчка.

Ужо на наступны дзень у мястэчку зладзілі падвойнае вяселле. Так хутка, таму што ні адна, ні другая пара ці не хацелі, ці то не маглі чакаць. А яшчэ й таму, што былі яны дужа шчаслівыя. А што робіць жыд, калі ў яго здараецца радасць? Вядома, спявае і танчыць.

Апошняй сцэнай ідзе шыкоўнае вяселле Рэбекі і Шмуліка, відавочна цяжарнай Рэйзл і Фішла. Нават Гірш вытанцоўвае з Этл і Цэйтл. Ну, і астатнія таксама далучаюцца да харошага танца “Нажнічкі”. На момант жаніх адхіляецца ад сваёй каханай нявесты – ці то падаецца Шмуліку, ці то сапраўды сярод музыкаў грае той самы нямецкі Музыкант і хітра ўсміхаецца? А мо й здалося. Халера з ім, Шмулік бярэ пяшчотную ручку Рэбекі ў свае далоні і цалуе ейныя пальчыкі.

* * *

Анонс паказу кінафільма “Чароўныя нажнічкі” ў сельскім клубе “ірландскім пабе” горада Барысава (паказ адбыўся 08.10.2019). Гл. таксама: “Яўрэйскі” фільм Наты Голавай

У публікацыі выкарыстаны фота Валянціны Цвірко, зробленае на здымачнай пляцоўцы, і скрыншоты з фільма (аператары Наталля Буцневіч, Валянціна Цвірко, Павел Сляпухін).

Апублiкавана 19.10.2019  00:17

Юдит Аграчева. Волшебная мелодия

Если ангел, не ведающий ни боли, ни страха, ни восторга, запоет вместе с Рут Левин, он через минуту-другую, смутившись, отступит в глубь сцены и, посрамленный, исчезнет. Исчезнет совсем, ибо ему откроются боль, страх и восторг, с которыми ангел не справится.

Когда поет Рут, закрывая глаза или устремляя взор в никому, кроме нее, не видимое пространство, мерно раскачиваясь, словно тело ее – не тело, а легкий, тоненький проводок, соединяющий, трепеща и светясь, сушу и воду, небо и землю, жизнь и смерть – цепенеет и смирно укладывается у ног ветер, в полуобмороке утихает и обвисает листва, обрывая бег, обмирают ошалевшие облака.

– Еще? – осторожно спрашивает певица.

А ответить нельзя, и невозможно даже кивнуть, потому что воспаленное сердце пульсирует в горле.

Рут Левин

Моти Шмит, скрипач, дирижер, композитор, преподаватель музыкальной академии Рубина, близкий друг Рут Левин, уверяет, что она поет голосом исчезнувшей Атлантиды, голосом пепла, голосом памяти об уничтоженном европейском еврействе.

Рут Левин поет на идише. Еще – на иврите, французском, английском, русском. У тех, кто слышит Рут, смешиваются, возвращаясь к первоисточнику, языки, теряется ощущение времени, связь с реальностью. И никто, подсказывает душа, не держит нас здесь, на земле, и ничто не мешает подняться вслед за голосом Рут, и никого не жаль, и ничего не страшно. Лишь бы не потерять этот голос, лишь бы он не растаял, лишь бы дослушать. И тогда умереть, или вечно жить, или невечно, или – все одно, только бы пела Рут.

Лейбу Левин

Ни одна фотография Рут ни в малейшей степени не отражает игры красок, штрихов, теней постоянно меняющегося лица. То девическая стеснительность, то колдовское всеведенье, – она неузнаваема, неуловима, красива всегда неземной, то Богом, то дьяволом дарованной красотой.

Слово «папа» в рассказе Рут встречается чаще всех прочих слов. И в местоимении «я» тоже слышится «папа», и в имени сына, и в молчании, и в неожиданно детском безудержном всплеске смеха, и в дрожи тоненьких пальцев, и в быстро сбегающих вниз, по щекам, слезах, поспешно прячущихся под безупречно вычерченными скулами.

– Душа Лейбу Левина, – шепчет Моти, – переселилась в Рут.

Я смотрю на него вопросительно, но его не смущает мой взгляд. Он кивает, подтверждая им сказанное, и растерянно пожимает плечами, сообщая тем самым, что он лишь подчеркивает очевидно свершившийся факт, не смея его комментировать…

В феврале 1983 года Лейбу Левин ушел в мир иной. В тот же миг или несколько позже – через мгновение, растянувшееся на траур и скорбь, – нашему миру явилась певица Рут Левин, равных которой нет.

– Я думаю, папа хотел, чтобы я стала его продолжением, – говорит Рут, – чтобы я пела так, как пел он…

«Мой отец был художником слова, – писала Рут. – Чтец и певец на идише, композитор, он пользовался в тридцатых годах огромной популярностью в еврейских литературных кругах Румынии, в многочисленных городах и местечках, где выступал с гастролями, читая гениальные басни Штейнберга, прозу Переца, Надира, Шолом-Алейхема, стихи Хальперна, Магнера, Левика, Луцкого. Иногда стихи сами ложились на музыку, и он исполнял их как песни. До сих пор я встречаю в Израиле стариков, у которых светлеют глаза, едва я упоминаю папино имя. «А, Лейбу Левин? Это было да-а…»»

В 40-м Лейбу Левин оказался в СССР. В 41-м ушел на фронт. В 42-м, отозванный с фронта в числе бывших румынских граждан, оказался в трудармии на Урале. И в том же году – в ГУЛАГе, где по обвинению в шпионаже провел четырнадцать лет. Все родные Лейбу Левина погибли в Транснистрии.

Лейбу Левин

– Моего дедушку с маминой стороны расстреляли в 37-м, он был, кажется, меньшевиком, – вспоминает Рут. – А бабушка, жена врага народа, врач, оказалась, естественно, в лагере. Проходя мимо штабелей трупов, она обратила внимание на еле заметное шевеление. Кто-то еще дышал. Она вытащила несчастного, выходила и, освобождаясь в 44-м, оставила ему среди прочих своих вещей фотографию дочери. Спасенным был мой будущий папа. Приехав в Москву в 56-м, он женился на маме, дочери своей спасительницы. Подробности этой истории мне рассказала Нехама Лифшицайте, с которой я занимаюсь сейчас интерпретацией еврейской песни. Папа вместе с Нехамой выступал какое-то время. И она не догадывалась, что он был композитором. Папа не знал нотной грамоты. Он самозабвенно любил стихи, они у него обрамлялись мелодией и так обретали цельность… В лагере папа повторял свой репертуар, и потому только не умер. Дома он записывал свои песни на магнитофон, – аккомпанемент он выводил голосом…

Лейбу Левин вынужден был уйти со сцены вследствие лагерной травмы. Он поседел, потеряв возможность даже редких контактов со зрителями. Но дома песни звучали всегда. И всегда висел на стене групповой снимок расстрелянных еврейских деятелей культуры. И всегда, в каждом слове и каждом вздохе, звенела цифра шесть миллионов.

В 72-м Лейбу с семьей приехал в Израиль, полагая, что здесь зазвучит с новой силой, во всей красоте язык уничтоженной в СССР еврейской культуры. Но здесь идиш был не в чести, здесь презирали галут, стеснялись своих ашкеназских корней. За десять лет жизни в Израиле Лейбу Левин выступил всего десять раз.

Дочь Лейбу Левина

– Я не мыслила себя певицей, – говорит Рут. – Я всю жизнь рисовала и надеялась оформлять папины книги. В московском детстве я жила как бы в двух мирах: школа, подружки, пионерские сборы – все это казалось важным и интересным, но в то же время перед глазами был папа, который всегда сочинял стихи, всегда пел. Папины песни – они были живыми существами, населявшими дом, мир, вселенную. Я их знала в лицо, отличала их, каждую, по цвету, по мимике. Я чувствовала, что одна из них мне сейчас подмигнет, вторая – пустится в пляс, третья – заплачет, застонет. Я видела, как они затихали и теснились в момент появления новой песни.

Папа писал и мне лично стихи, смешные, веселые, на литературном, несколько вычурном, высоком русском, а я ему отвечала, тоже стихами, которые лились легко, поскольку были естественной формой общения с папой.

Возвращаясь из пионерского лагеря, я привозила новые песни. Папа слушал меня серьезно, хмурился, если его раздражала манера пения, принимался петь сам. Он не объяснял и не мог объяснить, как надо петь. Он показывал.

В Израиле я закончила семинар для преподавателей живописи и поняла, что по специальности работать не буду. Тут подвернулась любовь, а объект любви учился в Иерусалиме лингвистике. Я немедленно поступила в тот же университет и с отличием закончила французское отделение. Папа умер во время моих экзаменов.

Когда я осознала, что папы нет, я обнаружила себя в невесомости… Я оторвалась от земли и словно повисла, не чувствуя тела, не чувствуя ничего. Вокруг был густой туман, застилающий зрение, заглушающий слух. Не касаясь ногами земли, я пребывала в безвольном, безжизненном состоянии, не опускаясь, не поднимаясь, не ощущая себя, не понимая, что происходит.

Я запела, не осознавая процесса, не формулируя никакой цели. Просто пришла к учительнице вокала Зимре Орнат, исполнила несколько папиных песен. Она стала со мной заниматься, и через год мы с ней отправились с программой, посвященной творчеству Лейбу Левина, по Израилю.

Один из наших концертов проводил режиссер, актер, хореограф Биньямин Цемах, брат основателя «Габимы» Нахума Цемаха. После концерта он пригласил меня на курс идишской драмы, который он вел в Бар-Иланском университете.

Я отказалась. Через неделю что-то толкнуло меня, я пришла в Бар-Илан. Никого не нашла и ушла. Но меня охватило волнение, поначалу неясное, потом прояснившее картины детства, когда папа ставил спектакли с моим участием в драмкружке нашей немецкой спецшколы. Я вспомнила, как легко мне было на сцене, как просто – легче и проще, чем в жизни. Меня вновь подняло неведомой силой, привело в Бар-Илан, я нашла Биньямина Цемаха. Следующая картина, освещенная памятью, – роль Миреле в спектакле по пьесе Ицхака Мангера «Хоцмах-шпиль». Я играла девочку, которая ищет волшебную мелодию, завещанную ей отцом. Она находит ее, и эта мелодия ее спасает.

Я физически чувствовала, как рассеивается туман, как ко мне возвращается зрение, слух. И вот я уже стою на своих ногах, и я чувствую, что стою…

«Чем был для меня Мангер? – писала Рут. – Он был воплощением всего того, чем папа жил и дышал. Он связан для меня с папиными песнями, которые я исполняла на концертах. И всегда у меня было ощущение, что я дотрагиваюсь до чего-то особого, очень живого, горько-сладкого, как сам идиш, и пронизанного сиянием звезд, вишневым цветом и дорожной пылью. Самые простые слова расцветают у него под пером, и ты то смеешься, то плачешь и не можешь оторваться от этого чистого источника поэзии, завороженной полетом золотой павы – символа мечты о любви и красоте».

Прошли годы. Оставив театр, Рут посвятила себя только пению. В 90-м году она дала несколько гастрольных концертов в Москве и Черновцах – на той же сцене, где выступал когда-то Лейбу Левин.

– Что-то случилось во время этих концертов, – вспоминает Рут. – Я пела для тех, кто любил и помнил отца. Я чувствовала себя то продолжением папы, то им самим, то вдруг понимала, что я – уже не он, но что – я, понять еще не могла…

Рут Левин

– С тех пор я прорываю себе какой-то свой путь, – говорит Рут, – пою уже не только папины песни и не только на идише.

– Почему «прорываю»? Не случайно ли это слово?

– Нет, путь очень труден. Долгое время меня воспринимали исключительно как трагическую певицу. Я выступала только в дни траура и памяти о погибших. Это было непосильное бремя, но я не имела права избавиться от него. Лишь после встречи с концертмейстером Региной Дрикер произошел какой-то прорыв. Я вышла на другой уровень. Выступала в Америке, где записала диск, в Германии, Франции.

– Что дала эта встреча?

– Регина оказалась соратником, единомышленником. Я перестала чувствовать себя совершенно одной во власти безумия. Мамы больше нет. Моя сестра по маме и брат по отцу далеки от моих безумных идей…

– Почему же безумных, Рут?

– Потому, что я продлеваю жизнь после смерти! Я не хочу сейчас, вот так, к слову, говорить о реинкарнации, но я уверена: пока я пою – живет папа и не исчезает то, что создано им…

– Она разговаривает с отцом, – не выдержав чуть затянувшейся паузы, Моти вступил в беседу и выплеснул то, что представлялось ему крайне важным. – Признай, Рут поет совершенным, а значит, вложенным в нее Богом голосом. Не требуя никакого специального оформления, этот голос, – ты же почувствовала! – проникает в душу естественно, словно душа всегда искала именно этой формулы, именно этих тонов. Такие вибрации нельзя отработать, их искусственно вызвать нельзя. Все рациональные объяснения разбиваются о ее голос, о дар нездешнего происхождения. Поверь, она получает сигнал и воспроизводит его, без напряжения, без осмысления. Она не может знать, как следует управлять им, потому что здесь, на Земле, никто не может этого знать. Она подходит к портрету отца и получает ответы на все вопросы. А если не получает, то, плача, кричит: «Что ты от меня хочешь? Что я еще должна сделать?»

И снова я бросила на Моти взгляд, полный сомнения: не играет ли он словами, не пережимает ли с благоговейными чувствами, не переходит ли грань, за которой трагедия оборачивается фарсом?

Нет. В глазах Моти стояли слезы, рука, дрогнув, тянулась к платку.

– Это не так, – резко, сухо отчеканила Рут. – Последний раз я разговаривала с отцом десять лет тому назад. Папины интонации, папины песни – все вошло в кровь, но я уже не пытаюсь его заменить собой. Я начала петь от боли, это правда, но теперь я пою потому, что не петь не могу. Мне близка папина интерпретация, но я уже самостоятельна, независима, я уверена в том, что я делаю.

– Как так вышло, что дочь Лейбу Левина обрела уверенность, ощутила себя певицей Рут Левин?

– Не знаю. Но это случилось. У меня нет ответа, – отрезала Рут.

И стала рассказывать о том, как вела дневник, фиксируя не столько события, сколько свои ощущения. Потом пришел драматург, предложил сделать пьесу о Рут, и сделал. Пьеса Рут не понравилась, но привлекла идея. Текст был переписан, и родился музыкальный моноспектакль об идише, о Рут, о папе, о сыне Рут Левочке.

– Дело в том, – объясняла Рут, – что в папиных записях нашлись ноты «Либелиделе» – «Песенки о любви». Видимо, кто-то записал их по его просьбе. Но мне точно известно, что папа не писал музыку просто так, без стихов. Стихи найти не удалось. И вот, спектакль вышел о том, что идиш – это и есть та песенка о любви, слова которой потеряны…

Лева Левин

Рут позвонила на следующее утро после встречи, сообщила, что не рассказала самого важного.

– Биньямин Цемах, завершив уже курс в Бар-Илане, пригласил меня для участия в спектакле «Ойцрес» – «Сокровище», – неслось издалека, выпрямляя и крепко скручивая в проволочный проводок казавшиеся поначалу сумбурными, обрывочными, случайными воспоминания. – В тот период я научилась уже ходить по земле, но эта земля, – и я помнила об этом ежесекундно, – была кладбищем. Привычная к боли, тоске и безнадежной утрате, я, стиснув зубы, словно бродила между могил, уверенная, что это моя судьба – существовать в кошмаре, в пекле, в аду. Но вдруг один из актеров, игравших в том же спектакле, с удивлением меня выслушав, возразил.

Он был молод и он знал идиш с детства, он пел и играл на идише, он читал на идише, преподавал, – и он мог смеяться! Он жил легко, не чувствуя неразрывной, сжимающей сердце связи с погибшим еврейством, с исчезнувшей Атлантидой.

– Идиш – это не смерть, – убедил он меня, – это жизнь!

C cыном Левой

Шок от этих слов вывел меня из многолетнего оцепенения. Я как будто по тоненькой досточке, осторожно, не веря еще в иную форму существования, перебралась из края мертвых в край живых. Обернувшись, я не потеряла из виду мир идиша, – я просто его увидела с другой стороны.

Думаю, тогда я и стала не только дочерью своего отца, но собой, Рут Левин, у которой пять с половиной лет назад родился сын Левочка… У Левочки чистый голос, он прекрасно поет…

(журнал-газета «Мигnews», № 15, август 2000)

Опубликовано 04.01.2018  13:04

П. Севярынец i яго «Беларусалiм»

Аўтар на мiнскай вулiцы Сердзiча, 18.06.2017. Фота В. Рубiнчыка.

ЗОРКА

А зямля была нябачная і пустая,

І цемра над безданьню…

Быцьцё 1:2

Па-над гатэлем “Беларусь” задрыжэла халодная зорка. Ледзь бачная кропля сьвятла. Сьлязінка ў прадоньні.

Чалавек у чорным сьпінжаку, які стаяў на Траецкім мосьце праз Сьвіслач, плюнуў уніз. Маленькі згустак цяпла аддзяліўся ад цела і празь імгненьне пацалаваў цемру.

Чалавек ачомаўся, дрогка пацепнуў плячыма і пашукаў рэшткі цеплыні ў кішэнях. З таго часу, калі ён спыніўся тут, ля парэнчаў мосту, па-над вадой, увесь горад да самых дахаў пагрузіўся ў ноч. Змрок скрадваў астатнія ўспаміны, гасіў апошнія варушэньні душы, і ўвесь сьвет незваротна страчваў сэнс.

Ён стаяў на беразе бездані – бог, які за тры з паловай гады зрабіў гэтую краіну бліскучым чорным полем для шахматнай партыі цаною ў сьвет.

Бязьвідна і пуста было вакол, толькі сьцюдзёны вецер зрэдку серабрыў рабізну на Сьвіслачы, ды пара ягонага дыханьня тлела. Касьмічныя скарбы вагнёў. Гірлянды – рубінавыя, сапфіравыя, смарагдавыя, залатыя. І шары сьвятла, распаленыя сярод холаду. Пранізьліва. Казачна. Злавесна. Прашумлівалі рэдкія машыны, а ён стаяў перад цьмянай Нямігай і ніяк ня мог зразумець.

Бліскучыя ад сьлёзаў, невыносна мілыя і такія страшныя вочы Воленькі, вывальваюцца крывавыя вантробы, выбух айфона зь іскрамі, квадратны правал у цемру – і бах! – канец сьвету.

У мінака сьпехам дзынькнулі бутэлькі ў сьвяточным пакунку; нейкая парачка, прыабняўшыся, прыпынілася непадалёк на мосьце, трапіла ў ягоны акаём і кранальна, да болю ў сэрцы, пацалавалася; з грукатам, ледзь не рассыпаўшы на асвальтавым стыку ўсё сваё жалезнае начыньне, праехаў тралейбус.

А ён стаяў перад тысячагадовай нутробай Менску, на беразе самага глыбокага логу ў беларускай гісторыі, паміж Верхнім горадам і Траецкім, і халадзеў ад думкі, што зараз калі хто яго і шукае, дык толькі забіць.

З такой самай глыбокай цемры вывяргнула яго на белы сьвет трыццаць гадоў таму. Так, ён, мабыць, расплюшчваў вочы, ліпкія ад слізі, у краіне сьвятла і холаду, сярод белі і пырскаў крыві, рэзаны віск маці праз бой гадзіньніка перайшоў у стогн, і ўсё тое, што ён сіліўся вычхнуць, выплюнуць у гэты сьвет скрозь рот, забіты родавай тваньню, выбухнула стрэламі шампанскага, салютамі й тостам наперабой: “Ооо! З Новым годам!..”

Зараз, дрыжучы ад холаду, такі ж навагодні, голы й няцямны, Белазор згадаў, як шэптам, сарамлівая ад шчасьця, маці расказвала, што ўсёй палатай спрачаліся, у якім годзе ён зьявіўся на сьвет, што ў пасьведчанні аб нараджэньні ў яго 31 сьнежня, а ў пашпарце 1 студзеня, і што кропку, цокатам чаркі на эмаліраваным століку для інструментаў паставіў п’яны дзяжурны лекар: “Ша! Ціха ўсе… Пацан прыйшоў у самы час.”

О, у самы час ён, супрацоўнік Інстытуту гісторыі Акадэміі навук, дасьледчык Залатога веку, тры з паловай гады таму прыйшоў у аграмаду цемры ў яго за сьпінай – Палац рэспублікі, толькі што арандаваны “Непагасным”.

На сумоўі кашчавы, змаршчыністы стары, у белым доктарскім халаце, з кругамі пад вачыма, якога ён адразу назваў пра сябе стомленым д’яблам, адным мезенцам адсунуў ад сябе рэкамендацыю ягонага гуру, акадэміка Майсейчыка, ня слухаючы, расьсеяна перавярнуў аркуш, каб пераканацца, што на абароце пуста, ды так і пакінуў на стале.

– А-а… што тут у вас, у Беларусі… ёсьць? – гэты рыпучы голас вышкрабаў да дна, – ну… увогуле?

І праз колькі хвілінаў ягоных нястрымных выліваньняў пра дзясятае стагоддзе, Статут, віленскае барока, габрэйскія ешывы і карэньні геніяў, нецярпліва, ужо паміраючы, перапыніў:

– А… а… у двух словах? Проста… вось… ээ… Беларусь. Та-ска-аць, знак.

І паглядзеў бясколернымі вачыма, якія не выражалі ўжо нічога. Павісла цішыня, вось-вось гатовая абарвацца.

Белазор утаропіўся на аркуш белай паперы перад ім на стале, моўчкі глядзеў на яго. Беларусь. Раптам заплюшчыў вочы і сказаў:

– Чорны квадрат.

Стомлены д’ябал дрогнуў векам, нахіліўся і паднёс свой старэчы зморшчаны твар блізка-блізка:

– Ш-што?..

Чорны квадрат. Першая сусьветная вайна, перад самай рэвалюцыяй. Наш беларускі геній Малевіч. На выставе ў Піцеры, у “красным куце”, дзе звычайна вешаюць абраз – чорны квадрат на белым тле. Ікона новага бязбожнага часу. Так, працягваў ён з сэрцам – душу вырашыў выкласьці ўсім гэтым прыхадням, маць тваю! – чорны квадрат. Ну, а як інакш акрэсьліць чорную дзірку на мапе Еўропы, адгароджаную з усіх бакоў, пра якую ніхто ў сьвеце нічога ня ведае, і якая нават сама без паняцьця пра тое, чым яна ёсьць!

Доктар Ліхтштайнер, стары мудры нямецкі габрэй, ужо тады прачнуўся і паглядзеў на яго адпаведнымі выпадку квадратнымі вачыма. Ідэальны брэнд.

З адным чорным квадратам пад пахай, сьледам за афіцэрам аховы па гулкіх, яшчэ пустых залях Палацу, ён ледзь пасьпяваў за зданямі адлюстраваньняў па калідорах – і надломваўся ў новых плітах глянцу, у мармуровым тумане, у тускнай рассеянай смузе прывідны сьвет, які заўтра авалодае ўсёй краінай. Постаць перад агромністым, ва ўсю сьцяну, вакном, абярнулася – і калідор, бясконца адлюстраваны, праваліўся ў далячынь, разбураючы начны горад, і той, пра каго ўсе гаманілі, але ніхто не бачыў, паглядзеў Андрэю Белазору ў вочы. Ён ледзь пасьпеў падхапіць сэрца, што раптам абарвалася ў глыбіню.

Бяскроўны, моцна сьцяты рот і надламаныя бровы крывіліся, ня ў сілах прысутнічаць побач з расьсечанымі наўскось, нібы ўдарамі шаблі, чорнымі вачыма. Скулы западалі, і адно аграмадны лоб з залысінамі ды жалезабетоннае падбароддзе стрымлівалі гэты твар, каб ён не праваліўся ў цемень вачніцаў цалкам.

…Цяпер апошнюю цыгарэту, і ўсё.

Белазор нервова выбіў з пачаку астатні тытунёвы патрон, выскаліўся і паднёс запальнічку. Рука дробна дрыжэла. Агеньчык ледзь трымцеў, адчайна ўнікаючы канчара.

Ён заўжды ганарыўся сваёй здольнасьцю пранікаць у сутнасьць рэчаў, бачыць схаваны сэнс. А Беларусь – гэта суцэльны стоены сэнс! Зь “Непагасным”, цэлай імпэрыяй гандлёвых і забаўляльных цэнтраў, кіно і казіно, са сваёй тэлевізіяй, са звышзадачай прыцягнуць сюды, у Беларусь, увесь сьвет – ён, маньяк-гісторык, сам тварыў гісторыю. Беларусь, адсутнасьць сутнасьці, ледзь бачнымі абрысамі на чорных квадратах, цяпер прыцягвала, як чорная дзіра, што паглынае зоры. І калі ўся краіна, за тры гады заселеная ягонымі ідэямі, задраўшы голаў, глядзіць на тваё, дастанае пару тыдняў таму з галавы – о, ад гэтага каму хочаш зьнясе дах.

Ад заробку, які павышаўся ў разы штомесяц, ад усіх гэтых тачак ды люксаў на перамовах, а найбольш ад размаху працы – так, у яго рэальна зносіла. За шэсьць дзён, з панядзелка па суботу, ты мог стварыць цэлую галактыку: бігборды, экраны, ролікі акуналі раёны, кварталы, жылыя масівы ў белазоравы мроі. Ён жыў, еў і спаў у Палацы. Ён шалёна выдыхаў цыгарэтны дым у адчыненыя вокны, запальваў каманду крыэйтараў, кампутаровых геніяў ды прад’юсараў – і выдаваў на плазьменную сьцяну ў кабінэце Цімура новую эру.

Шкада гэтага агеньчыку. Шкада гэтай апошняй цыгарэткі. І самае галоўнае, шкада сябе самога, да сьлёзаў. Адзіны беларус, які меў шанец нарэшце абеларусіць Беларусь.

Ён зло ўсмактаў ірдзеючае пекла ўсярэдзіну, і лёгкія перапоўніў едкі дым. Дым ня грэў, а выпальваў – і ён моцна выдыхнуў у твар усяму сьвету.

Дым на імгненьне затуманіў катлавіну Нямігі, выпарыўся, і расхінуў перад ім цьмянае прадоньне. Нібы ў кашмары, па-над ім стаялі і глядзелі незьмігутна дзьве цыклапічныя постаці: вежа Цімура ў “Раял Плазе” і чорны гранёны крышталь “Хілтану, дабл тры”, дзе цяпер месьціўся сусьветны штаб “Непагаснага”.

Павал Севярынец

(урывак з рамана “Беларусалiм” прысланы аўтарам адмыслова для belisrael.info; раман рыхтуецца да публiкацыi)

Апублiкавана 27.06.2017  22:03

Лев ПСАХИС : СХВАТКА СО СМЕРТЬЮ

14 ноября 2014 “Спорт Экспресс”  Юрий ГОЛЫШАК, Александр КРУЖКОВ

ШАХМАТЫ

РАЗГОВОР ПО ПЯТНИЦАМ

Лев ПСАХИС : СХВАТКА СО СМЕРТЬЮ

В шахматном мире Лев Борисович – фигура таинственная. Мы листаем список чемпионов СССР – там сплошь легенды. Дважды встречается фамилия Псахиса.

Далее – эмиграция, цирроз, пересадка печени и чудесное исцеление. 55-летний гроссмейстер рассказывает иронично. Роняя между делом: “Мои шансы врачи оценивали в два процента…”

О’ГЕНРИ

– Когда последний раз были в Москве?

– Восемь лет назад. Именно столько я не играю. Работаю тренером. Мои ученики – в Израиле и Америке.

– На какой срок достаточно уйти из шахмат, чтоб потерять квалификацию навсегда?

– Теряется не квалификация – интерес к практической игре. В блиц сыграю с удовольствием. А пять-шесть часов над доской – слишком трудно. Время обниматься – и время уклоняться от объятий. Мое время обниматься прошло.

– Многие полагают, с 40 лет начинается откат.

– В 1984-м позабавили слова Каспарова в матче со Смысловым: “Ты живешь до сорока, потом доигрываешь”. Гарри еще не знал, что ему стукнет сорок. А я скажу так – феномена вроде Корчного или Смыслова уже не случится. Истощение нервной системы будет происходить раньше и раньше.

– Корчной в преклонные годы выдавал достойные партии?

– Они не вошли бы в пятьдесят его лучших, но любопытны. В 77 лет Корчной легко обыгрывал сильного гроссмейстера. Не знаю, как удавалось сохранять мотивацию. Это главное, что препятствует шахматистам после сорока – понимаешь, что не сможешь расти. А Смыслов в 63 года доходил до финала претендентских матчей!

– Среди гроссмейстеров встречаются люди без высшего образования?

– Ушли из университетов Юсупов, Долматов и я. Учился на юридическом, после четвертого курса брал академотпуска. Увлекся. Дотянул почти до перестройки. Так и не окончил. Извините, если разочаровал.

– Когда перебрались в Израиль, мести улицы не пришлось?

– Нет. Знал людей, которые мели, – например, известный шахматный фотограф. Он же уверял, что среди них есть советский профессор. Это считалось приличной работой. Денежной, с социальными гарантиями.

– Как в анекдоте – еврей-дворник.

– Евреи – не очень хорошие дворники, я бы вам не рекомендовал. Метут без сердца. А самое престижное занятие в Израиле в смысле заработка – ассенизатор. Устроиться нереально!

– Сколько получают?

– Когда-то назывались суммы в 4-5 тысяч долларов. Я в 1990 году появился в Израиле с 880 долларами в кармане.

– Зачем вы эмигрировали?

– Не любил советскую власть. Я не большой поклонник Сибири и города Красноярска, в котором жил. Там зябко.

– Сегодня снова бы уехали?

– Сто процентов! Здорово, когда рядом плещется море. Если б остался в той России – уже не было бы ни меня, ни родителей. Через четыре года в Израиле матери делали шунтирование. В Москве тогда не знали, что это такое.

– Родители живы?

– Да. Правда, валяясь с циррозом на больничной койке, думал: жизнь моя – как рассказ О’Генри. Герой ехал тремя разными дорогами, но все равно был убит из одного и того же пистолета.

– В чем схожесть?

– Чем бы ни занимался – в лучшем случае попал бы в эту больницу, где нахожусь. Вот она, точка пересечения.

ГАРИК

– За что вас отчислили из школы Ботвинника?

– В Красноярск приехал Флор. Я бегал за ним, играл в сеансах. Память у меня была отличная. Флор показывал диаграммы – а я говорил, кто играл, когда, какой сделал ход. В цирке это произвело бы впечатление. Соломон Михайлович, человек немолодой, тоже воодушевился. Вернулся в Москву – рассказал обо мне Ботвиннику. Так в 14 лет я очутился в его школе.

Вскоре привезли Гарика Каспарова. Регалий у меня не было, а мозги работали. Обычно варианты считали мы с Гариком. Такая моя бойкость Михаилу Моисеевичу не нравилась. Хоть Каспарова он обожал.

Играл я быстро и легкомысленно. Страдал, когда Ботвинник дал указание: на каждый ход тратить не меньше полминуты. В какой-то партии пожертвовал коня – и проиграл. Ботвинник назвал это “хулиганством” – конь мне еще пару минусов добавил. В итоге из школы освободили меня и Лену Ахмыловскую – в будущем участницу претендентского матча за звание чемпионки мира.

– Если б Ботвинник был жив – как прокомментировал бы вашу судьбу?

– Сказал бы: “Толстый. Энергии нет. Но – старался!” У него была своя система ценностей. По-настоящему хорошо для Ботвинника в шахматах – это Капабланка и Рубинштейн. Сносно – Смыслов. Таль – вызывает вопросы. А полностью невозможно – Бронштейн. Когда я жертвовал коня, это отдавало оппортунизмом. Тянуло к Талю, а то и к Бронштейну.

– Вы говорили про Каспарова: “Порой он переставал быть человеком, начинал играть, как машина”.

– Каспаров – это бросок кобры. Ботвинник – питон. Допускаешь ошибочку, он обвивает, сжимает – и у тебя не остается воздуха.

– Каким юный Каспаров помнится?

– Мы сели у телевизора, шла 12-я серия “Семнадцати мгновений весны”. Я не видел ни одной. Не было у меня привычки смотреть советское ТВ. Каспаров объяснял: “Это генерал Вольф. Он сделал то-то. А это – Мюллер…” Так я узнал содержание предыдущих серий. Но увлекали по-настоящему нас только шахматы. 10-летний Гарик был очень крут.

– Обыгрывали его?

– Мы регулярно играли в блиц, который давался ему фантастически. А у меня была идея – поменять дебютный репертуар. С Каспаровым пробовал варианты. Сыграли партий триста, счет для меня скверный. Но через три месяца на первенстве СССР я ходом d4 победил Каспарова, Романишина, Тукмакова – и поделил с Гарри первое место.

– Когда осознали, что он в вашем поколении “уберет” всех?

– Это было очевидно. Гения чувствуешь. Другой тип мышления. Но и поддержка у него была особенная. Целая свита. Мы не встречались несколько месяцев – Каспаров из мальчишки превратился в плечистого бугая.

– Главная черта его характера?

– Умен невероятно. Импульсивен, подозрителен. Но мне доверял. Расскажу случай. Те, кто знают Гарри Кимовича, сильно удивятся. 1990 год, намечался матч с Карповым. У Каспарова в компьютере – мощная база данных. Теперь-то счет идет на миллионы. А тогда у меня было две тысячи партий, у него – раз в пятнадцать больше. Я попросил разрешения некоторые переписать. Он ответил: “Мы с ребятами отъедем часа на четыре. Вот мой компьютер. Смотри, что хочешь”. Потом указал на отдельные папки: “Сюда – не влезай!” До сих пор интересно: что было бы, если б ослушался? Завыла бы сирена? С Каспаровым еще яркий эпизод связан.

– Какой?

– В 80-е были в Австрии на студенческом первенстве мира. Накануне отлета идем в гостиницу мимо парка развлечений “Пратер”. Гарри предлагает: “Давайте всей командой прокатимся на американских горках. Билеты оплачиваю”. У нас-то денег не было.

– Согласились?

– Саша Кочиев усмехнулся: “Заманчиво попасть в совместный некролог. И все же воздержусь”. Отправились вчетвером – Каспаров, Долматов, Юсупов да я.

– Страшно?

– По сравнению с “драконом” в Барселоне – ерунда. Вот там в 2007-м были минуты ужаса. Когда восьмой раз опрокинули вниз головой, честно, захотелось отстегнуть ремень безопасности. Хотя экстремальные аттракционы люблю. Адреналин!

Австрийская поездка памятна и другой историей. Нашу команду пригласили на ужин в “Хилтон”, где Каспаров давал сеансы. Я заказал сырную тарелку. Когда принесли 20 видов, потерял дар речи.

– Немудрено – для советского гражданина.

– Вы не представляете, какой это был дефицит в Красноярске! Если появлялся в продаже, о сорте не задумывались. Сорт был один. Назывался – сыр. Как-то жене прислали из Литвы два вида. Приятель, директор продуктового магазина, поразился: “Чем вильнюсский отличается от сыра?” Ему в голову не приходило, что существуют разные сорта! В нашем сибирском захолустье нормальное снабжение было разве что в закрытых городах – Красноярске-26, Красноярске-45…

– Бывали?

– С сеансами. Все строго. Колючая проволока, пропускной режим. В Красноярске-26 мне заплатили 80 рублей. Истратил там же. Целый мешок приволок – сто творожных сырков, десять пачек сметаны, четыре килограмма мяса… Разделили на три семьи – мою, родителей и брата.

Красноярск-45 – менее секретный. Там заправлял генерал, фанат шахмат. В 1985-м после первого матча с Каспаровым к нему в гости поехал “смертельно уставший” Карпов. Когда я играл с генералом, распирало от смеха.

– Почему?

– Ходы записывал денщик. А на экскурсии по городу показали роддом. Чтоб поддержать беседу, спросил: “Много рождается детей?” – “Статистика знает”. Я подумал, не расслышали, повторил. Ответ тот же. Наверное, решили, что выведаю секретную информацию и вычислю, сколько всего в городе жителей.

ХУЦПА

– В какой момент примирились с мыслью, что не будете чемпионом мира?

– Рано. По большому счету, моя карьера длилась года полтора. В 1980-м и 1981-м выиграл чемпионаты СССР. Потом из шахматиста, близкого к “замечательному”, превратился в “очень хорошего”. А это уже стандарт. Зато чемпионом Союза становился, не являясь гроссмейстером!

– Это редкость?

– Кажется, ни до того, ни после такого не происходило! Было два звания гроссмейстера – советский и международный. Стать советским – занятие более трудоемкое. Надо в течение трех лет дважды в первенстве СССР попасть в шестерку. Или разок – в тройку. А я выигрываю чемпионат – но звание не присваивают!

– Мотив?

– Да не было мотива. О, молодость, пою тебе я гимны! Никто не возражал – просто не присваивали, и все. Позже лидировал в зональном турнире – и как бы между прочим сообщили. Но когда побеждаешь в первенстве СССР, не особо заботишься, есть ли у тебя звание гроссмейстера. Без него даже прикольнее быть чемпионом.

– При этом одолеть кого-то из великих стариков была для вас задача почти невозможная.

– Да! Я, провинциальный мальчик, вижу героев из книжек. Смыслов! Петросян! Спасский! За доской сковывало преклонение. Перемешиваясь с громадным желанием их обыграть. Эта ядовитая смесь приводила к неприятным результатам.

Старенький Смыслов давил на меня долго. Ходу на 78-м я допустил решающую ошибку. С Петросяном по-идиотски разыграл дебют. Он добился выигрышной позиции. Но внезапно притормозил. Я не понимал – почему? Все явно!

– Чем кончилось?

– Петросян угодил в цейтнот, пожертвовал ферзя. Обыграл меня на нервах. Я спросил: “Тигран Вартанович, как же так?” – “Сейчас выигрываю мало, каждая победа дорога. Нельзя упускать!”

– Со Спасским игралось веселее?

– Он любил поговорить с соперником. Ты садишься за доску, обхватываешь голову руками… Неожиданно раздается голос Спасского: “Чемодан мой потерялся в аэропорту. Да и вообще все как-то странно… Может, ничья?”

А у меня белые! Отвечаю: “Борис Васильевич, хочется поиграть” – “Давайте. Но предложение в силе”. Разыгрывает староиндийскую защиту. Это обычно ходы Каспарова. То есть людей разбойничьего типа. Чувствую – Спасский заиграл в бисову силу! Спрашиваю: “Не подписаться ли нам на ничью?” – “Я не могу отказать…”

– Нынче плохи его дела.

– У пожилых это неизбежно.

– У 92-летнего Авербаха с каждым годом все лучше.

– Очень рад, если Юрий Львович процветает. Чаще бывает иначе – я видел Мишу Таля за два года до смерти. Это была тень. Приятнее вспоминать, как познакомились.

– Как?

– В Красноярске блиц-турнир, Таль давал сеансы. Я опоздал, но меня, 18-летнего, к нему привели. Таль понятия не имел, кто я. Сели играть. Вы знаете, что такое “хуцпа”?

– Нет.

– Запомните, важнейшее слово. Типа – “А я смогу!” Выигрываю у Таля первую партию. Следом он – три. Потом опять я. Матч заканчивается 5:5. Изумленный Таль на меня смотрит: “Еще?” Нет бы отказаться – а я махнул рукой: “Ладно. На победителя”. Он выиграл.

В следующий раз столкнулись, когда я стал чемпионом Союза. После 11 туров у меня положение безнадежное. Но свел вничью отложенную партию, четыре выиграл. Предпоследний тур, делю второе – пятое место.

Еду в лифте, назавтра играть с Разуваевым. Хочу избрать осторожное – чтоб обеспечить себе место в следующем первенстве СССР. Вдруг в мозгу мелькнуло: если выиграешь эту… затем еще… То – что?!

– Как сыграли?

– Рискованно. Быстро выиграл. А Юсупов весь турнир провел в отложенных партиях – на них сидел, лежал и делал все остальное. Его ждало пять доигрываний! Заключительный тур. Прихожу – а на мою табличку садится голубь.

– Вот это знак.

– Я не суеверный, но к таким вещам присматриваюсь. Свою партию выиграл. Юсупов с Долматовым проигрывают. Догнать может лишь Белявский. Я физически желал ему победы!

– Почему?

– Представил атмосферный столб, который на меня обрушится, если в одиночку стану чемпионом. Белявский выиграл, звание мы поделили. В ресторане подходит Таль: “Я – Миша. Обращайся на “ты”. Ну что, солнцем полна голова?” Угадал!

ФИШЕР

– С Фишером встречались?

– Через дверь.

– ???

– В 1993-м он жил в Будапеште. Я работал с Юдит Полгар. Возвращаемся с прогулки, на автоответчике сообщение: “Это Фишер. Перезвоните”. Юдит запрыгала от восторга. Они потом общались. Поселился он на том же этаже, в соседней квартире. Но пять метров, разделявшие нас, оказались преградой непреодолимой. Как-то Жужа спросила: “Хотим с Бобби пивка попить. Ты с нами?” – “Конечно”. – “Я уточню – не против ли он”. Фишер был непреклонен: “Нет!”

– Почему?

– Еврей из Советского Союза, живущий в Израиле, – для него это было чудовищное сочетание. Я не горевал. Нынешний Фишер был малоинтересен. В молодости я помнил все его партии, но тот Фишер, к сожалению, закончился в 1972 году.

На почве антисемитизма и ненависти к Америке у него обострились проблемы с головой. Когда террористы разрушили в Нью-Йорке башни-близнецы, он в интервью филиппинскому радио выражал бурную радость. Евреев избегал. Исключение – Андрэ Лилиенталь. В Будапеште они сдружились. Но в день его рождения Фишер долго топтался под окнами квартиры Лилиенталя. Один из гостей, Евгений Андреевич Васюков, не выдержал, спустился: “Бобби, почему не заходите?” – “Там кругом евреи”. – “Вы преувеличиваете. Я не еврей”. Фишер оживился: “Докажите!”

– Как вас занесло в тренеры к сестрам Полгар?

– В 90-е голландский миллиардер проводил турниры, съезжалась шахматная верхушка. Приехал в Арубу. Узнал, что Юдит собирается играть матч со Спасским. Начал помогать. После победы она пригласила заниматься в Будапешт. Эти уроки долго вспоминал с ужасом.

– Почему?

– 20 суток по восемь с половиной часов беспрерывного анализа. Я одурел! Представьте: вас запирают с 17-летним гением и заставляют решать совместные задания. Рождается комплекс неполноценности. Юдит в молодости напоминала мне компьютер сильнее, чем кто угодно. Рассчитывала почти без ошибок. При колоссальных пробелах в стратегии. Месяца три после мы не работали. А в 1997-м я провел с Юдит в два раза больше времени, чем с женой. У вас двусмысленные улыбки!

– Жена поняла?

– Это оплачивалось.

– Юдит могла говорить о чем-то кроме шахмат?

– Когда уходили родители, мы слушали рок. От Pink Floyd до Dusty Sprinrfield. Не было бы меня рядом – Юдит врубала бы heavy metal.

– Кавалеры вились?

– Отшивала. В итоге вышла за венгерского ветеринара. У него своя клиника. Сестры, Жужа и София, тоже замужем. У всех куча деток.

– Общались на русском?

– Русском и английском. Сестры посещали русский детский сад, мама их из Закарпатья. Жужа – полиглот, у нее на приличном уровне языков шесть. Учитывая, что муж вьетнамец, – наверняка освоила седьмой. Живут в Америке. А София с мужем, шахматистом Ионом Косашвили, – в Израиле.

ИНДИЯ

– Сколько отработали в Индии?

– С 2006-го по 2010-й. Тренировал всех, кроме Ананда. Шахматисты там одаренные, но есть проблема отцов и детей. В Индии огорчить родителей – табу. Из-за этого нередки случаи, когда молодежь заваливает вступительные экзамены и кончает жизнь самоубийством. Или такой пример. Классную индийскую шахматистку папаша послал учиться на бухгалтера. Она понимает все величие этого решения, но не в силах его по достоинству оценить.

– Антисанитария повсюду?

– Сейчас – нет. Это в 1988 году, когда впервые там побывал, насмотрелся всякого. Причем оказался в Калькутте, которую сами индийцы не жалуют. За духоту, плотность населения и соседство с Бангладеш. Ехали медленно по центру на машине, кондиционера нет. В открытое окно совали руки калеки, прокаженные, нищие. Шофер отгонял их: “Тут надо быть немножечко фашистом…” Я, старый либерал, горячо возражал. Когда же прогуливался по Калькутте, проклял все.

Меня окружили десяток бродяг. Из жалости сыпанул горсть монеток – и толпа моментально разрослась до нескольких сотен. Прибавил шаг – не отстают. Преследовали километров пять. Если сворачивал в магазин – дожидались у дверей. Зайти боялись – вышвырнули бы сразу.

– Что посоветуете туристу, который летит в Индию?

– Этот совет пригодится в любой азиатской стране. Ничего съестного не покупать на улице. Овощи и фрукты мыть с мылом. В ресторан идти только тот, где кондиционер и меню на английском. Но воду, которую индийцы подают в графинах, пить нельзя. Она из-под крана.

– Представления об этикете там тоже специфические.

– Как повезет. У индийца из высшего и среднего слоев общества с этикетом порядок. Из низшего – беда. Тот в самолете способен снять носки и вытянуть ноги перед твоим носом.

– Как насчет традиционных индийских развлечений – крикет, Болливуд?

– Фанат крикета – Петя Свидлер. В Индии это спорт номер один, но мое знакомство с ним ограничилось парочкой телетрансляций за ужином в ресторане. И с кинозвездами не пересекался. Кстати, почти весь Болливуд – давным-давно в Швейцарии. Это их любимое место съемок.

– За руль в Индии рискнули сесть?

– Я вообще машину не вожу. У меня и прав-то нет. Перед отъездом в Израиль благодаря одному шахматисту купил их за 100 долларов. Но никому не показывал.

– Что так?

– Тогда израильтяне каждые вторые права из Советского Союза признавали фальшивкой. С этими меня бы точно завернули. Отпечатаны в Киеве, на сомнительном принтере… Я чувствовал себя Паниковским.

ЦИРРОЗ

– Как узнали о болезни?

– В 2001-м прилетел в Москву на первенство мира. До этого три недели валялся с температурой 41 градус. Здесь она упала до 38,5. Отвезли к мануальному терапевту, который сказал: “Что-то с печенью. В Израиле – немедленно на обследование”. А там чемпионат мира по блицу. Перед финалом услышал от доктора, что у меня цирроз. В ту же секунду понял – шахматная карьера завершена. После сыграл несколько партий, но это уже был не я. “Псахис-2”.

– Откуда цирроз?

– К нему приводят алкоголизм либо вирусный гепатит. В моем случае – второй вариант. Гепатит С внесли с кровью еще в Союзе. В 1973-м была опухоль на ноге. Когда вырезали, произошло жуткое кровотечение. Переливание крови, реанимация, 50 дней в госпитале…

Может, потому и карьера не состоялась. Был гепатит С, о чем я не подозревал. Болезнь называют “медленный убийца”. Большую часть срока о ней не догадываешься. Она из тебя высасывает энергию. Ты дряхлеешь, но списываешь все на возраст.

Цирроз постоянно дарит новые знания. Например, раздувает живот. Это асцит. Я весил 130 килограммов, из них около 30 – отеки. Вода, скопившаяся в брюшной полости. После операции ушло за месяц.

– От диагноза “цирроз” до операции – сколько времени?

– Пять лет. Несмотря на отвратительную слабость, мотался в Индию, Ханты-Мансийск. На Азиатских играх в Китае стало совсем худо. Слово “кранты” не отражает. Врачи с трудом отправили домой. Дальше начала отказывать голова. Для шахматиста штука досадная. Я знал, что с телом проблемы, но голова – это “мое”! Выяснилось, печень не удаляет плохие вещества. Те меняют на какой-то процент состав крови.

– И что?

– Пошли в ресторан. Жена говорит, выглядел я странно. Но сам не ощущал. Заказал антрекот – а разрезать не получается. Перешучиваюсь с официанткой. Дома заснул. Помню, жена бьет меня по щекам, плачет: “Вставай!” – “Куда?” Повторяю без конца: “В чем идея? В чем идея – вставать?” – “К тебе доктор!”

Приступы были все чаще. Поехали на Голанские высоты в заповедник. Вскарабкался на 300 ступеней – а на следующий день лежал пластом. Жена дает мобильник – я не могу нажать кнопку. Забыл, как входить в шахматную программу “Chess Base”.

– Понимали, что уходите?

– Конечно. Я угасал. Думал: “Интересно, буду ли задавать самому себе дурацкий вопрос – за что это мне?” Быстро понял – нет. Самое мучительное – когда из тебя “вытекает жизнь”. Цирроз не лечится, только пересадка печени. В очередь я встал после Китая.

– Длинная очередь?

– Доживают не все. В Израиле сложно в этом плане, по религиозным соображениям не каждый отдает органы. Да и страна маленькая. В Европе проще. Вырежут у покойника – и спрашивать не станут.

Когда в очереди по Израилю достиг почетного первого места, была уже призрачная надежда, что успеют сделать операцию. Лежу в больнице, гнию – печени нет. 17 дней ждали! Врачи потом говорили: “Еще сутки – и все…” По дороге в операционную настраивался, как на очень трудную партию. Твердил: “Соберись!” Возможно, льщу себе, но когда вышел из мрака, было абсолютное убеждение: если б не это качество, выработанное шахматами, – я бы не вытянул.

– Сколько стоит пересадка печени?

– В Израиле – бесплатно. А из Индии, когда хотели ускорить, ответили: “150 тысяч долларов плюс ваш донор”. Я твердо решил – на это не пойду. Все равно помирать.

ВИДЕНИЯ

– В курсе, чью печень вам пересадили?

– Нет. Я специально не выяснял. Так спокойнее.

– Сколько длилась операция?

– 12 часов. Переливали дикое количество крови. Месяц было ощущение, что это не я. Из горла торчала трубка. Жена нарисовала алфавит – пытался указать букву, а рука падала. В реанимацию заглянул главврач. Проверять, соображает ли башка. Я назвал свое имя. “Где вы?” Этот вопрос поставил в тупик. Но я схитрил по-шахматному: “В больнице!” – “В каком она городе?” – “Лондон”. – “Сколько вам лет?” – “34”. Мне было 52.

– Видения случались?

– Каких только не было! Брат с таким сталкивался по службе – сказал моей жене: “Не бойся, он все забудет”. Но я, к сожалению, ничего не забыл.

В голове не заканчивался шахматный турнир, где ставка – жизнь. Я должен войти в двойку. Из гроссмейстеров играл Миша Гуревич, мой старинный приятель. Остальные – дети санитаров. Борьба серьезная. Я разыгрывал один и тот же вариант защиты Нимцовича. Попадал в цейтнот. Среди ночи будил сиделку: “Катя, у меня мало времени – беги, предложи ничью!” Та пугалась: “Я не понимаю, о чем вы” – “Скорее!” Выход нашла жена. Сделала вид, что убегает, вернулась: “Они согласны”. Это веселая история?

– Не очень.

– То чудилось, что я – в Лондоне, там произошел военный переворот. Очнувшись, первым делом поинтересовался: “Почему меня не расстреляли?” То был с делегацией в Грузии, играл в шахматы с Саакашвили, зазывал всех на экскурсию. Когда проснулся, увидел реанимационное отделение и медбрата, араба. Спросил: “Хусейн, почему я здесь, а не в Тбилиси?” Самое забавное в такие мгновения – пересечение реальности и… альтернативной реальности, назовем ее так. Я же все четко помню!

Еще дважды в своих, надеюсь, видениях я умирал. Что обычно об этом рассказывают? Коридор, полоска света… У меня было иначе.

– Как?

– Померев первый раз, долго копался в интернете – что пишут о моей смерти? Второй раз возникло ощущение невероятного счастья. Все муки в прошлом. Я лежал и размышлял: “Почему я тут? Надо подняться, покинуть комнату”. Но что-то удерживало. Пока пытался разобраться, услышал голос врача: “Псахиса на перевязку”. Отвечаю: “Какая перевязка? Я же умер!” – “Да что ты! У тебя улучшились все анализы!” Через секунду ко мне вернулось сознание… Что это было? Не знаю! Я человек не религиозный. Процентов на 90 – атеист и на 10 – агностик.

– Не почувствовали себя верующим после такого?

– Нет. В Америке живет мой друг, шахматист Борис Гулько. Вот он набожный. Когда в больнице беседовали по скайпу, сказал: “Лева, мы за тебя читаем молитвы”. – “Спасибо” – “Хорошо бы тебе дать какой-нибудь обет” – “Нет, Боря, это не моя игра. Лучше читайте молитвы”. Никогда ничего подобного не делал, а сейчас начну: “Плиз, плиз…” По-моему, неправильно.

Верю я не в Бога, а в космос. В психологическую поддержку. Поэтому попросил по скайпу Сашу Бабурина в своем шахматном интернет-журнале написать о моей болезни: “Помощь не требуется. Достаточно сочувствия и добрых пожеланий”. Набралось их немало. Может, действительно помогло? Я прикинул, что это добавит мне 1-2 процента. Ха! Изначально свои шансы выкарабкаться оценивал в 15-20 процентов. Когда все осталось позади, доктор сказал правду: “У вас было два процента. Даже после пересадки печени”. Я ж еще месяц балансировал на грани. В полной несознанке. Сакраментальная фраза: “Мы его теряем” звучала неоднократно. Пошел на поправку, когда сделали вторую операцию.

– Для чего?

– Нужно было убрать то, что в меня влили. Но врачи не знали, выдержит ли сердце? Когда наконец очухался и добрался до компьютера, написал в Facebook: “Дамы и господа, большой сюрприз! Я все еще жив!”

– Оптимистично.

– Иногда думаешь, что счастье – первый миллион долларов. Или десятый. Чепуха! Пять месяцев я спал только на спине. Измучился страшно! И вот получаю возможность лечь, как хочу. Ребята, поверьте, это счастье не сравнится ни с чем! Сплю на боку, смотрю фильмы, брожу в интернете… Я кайфовал от самых банальных вещей.

– Какое кино просила душа?

– К Антониони был не готов. Предпочитал комедии. В клинике транслировали российские каналы – на ура шло все, включая “Модный приговор”! Потом залез на шахматные сайты. Почувствовал себя, словно персонаж Вашингтона Ирвинга – Рип ван Винкль. Тот 20 лет проспал в горах, а я был в ауте несколько месяцев. Читаю, что Свидлер выиграл Кубок мира. И долго-долго вспоминаю – кто такой Свидлер?

– С памятью проблемы?

– Подводит иногда. То ли болезнь виной, то ли возрастное. Вообще то, что сижу сегодня перед вами, – конечно, чудо. Врачи говорили, что и без диализа печени вряд ли проживу. Делать его необходимо трижды в неделю.

– Это дорого?

– Для меня как гражданина Израиля – бесплатно. Просто при таком раскладе не смог бы никуда выезжать. Но диализ не потребовался. Я отношусь к редкой группе людей, которые спустя три с половиной года после операции не начали опять лечение.

– Что теперь не для вас?

– Болячки по-прежнему при мне. Гепатит С живет в крови, а не в печени. Рано или поздно придется пройти по второму кругу. Есть новые лекарства – надеюсь, и эту схватку я выиграю.

Пока мне можно все. Спокойно гуляю по десять километров вдоль моря. С женой в Ватикане поднялся по винтовой лестнице. 320 ступенек. Назад было тяжелее – но выдержал. Люблю устраивать себе проверки на прочность. Когда в больнице сделал первый шаг, меня держали два дюжих санитара. Да и не шаг это был – еле-еле подвинул ногу на сантиметр. Ходил с тросточкой. Через пять месяцев откинул ее и рванул с семьей в Прагу.

Для мужика самое гнусное – физическая несостоятельность. Хуже любой боли. Лежишь, как “тумба Юханссон”, и просишь: “Поверните мне руку… Подвиньте ногу…” Бесконечное моральное унижение.

– Алкоголь под запретом?

– Отчего же? Греет сам факт – знаю, что могу выпить. Пусть доза скромная – стаканчик вина в неделю. Да больше и не хочется.

– С учетом всего, что пережили за эти…

– Три часа интервью? – усмехнулся Псахис.

– В том числе. Чего еще от жизни ждете? О чем мечтаете?

– Не осталось уже мечты. Как и амбиций. Хочется жить дальше – но так, чтоб было интересно. Ездить по миру, работать с учениками, радоваться их успехам. Допускаю, кто-то скажет: “Что хорошего, когда живешь жизнью других?” Я не комплексую. С возрастом понятие “скучно” или “не скучно” должно быть определяющим. С финансовой точки зрения выбрал специализацию не самую привлекательную – занимаюсь только с талантливыми людьми. Охват резко уменьшается – зато не скучно.

Опубликовано на обновляющемся сайте 15.11.14  11:08